Qazaq jurnalistikasynyŋ qara qazanynda qainap, ūlt mäselesın qauzap, qalamyn ūştaǧan, keşegı Seidahmet Berdıqūlov, Şerhan Mūrtaza, Äbış Kekılbai sekıldı myqty bas sarapşylardyŋ şekpenınen şyqqan Qainar Oljai aǧamyz juyrda redaksiiamyzǧa kelıp, bar bılgenın, jiǧan-tergenın bölıstı. Sauatsyz söilemder, qate mätınder, şūbalaŋqy oilar turaly naqty mysaldaryn körsettı. «Ūlt ūpaiy» aidarynyŋ bügıngı qonaǧy – tanymal jurnalist, Prezident grantynyŋ iegerı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Qainar Oljai.
– Qainar Qaliaqparūly, tıl tazalyǧy maidanyndaǧy az adamnyŋ qatarynda jürsız. Jurnalisterge arnalǧan seminar-treningte «Jurnalistikadaǧy tıl tazalyǧy üşın küresetın soŋǧy buyn ökılderı bızder» dep atap öttıŋız. Şynynda solai ma?
– Şynynda da solai. Tıl eşkımge kerek bolmai barady. Eŋ ülken dälelım – qazırgı jas jurnalisterdıŋ «Aitu kerek» degendı «Aitu kerek-pız», «Baruym kerek-tı» «Baru kerek-pız» dep aityp, jazyp jürgenı. Būl dūrys emes. Būǧan jurnalister nazar audarmaidy, olarǧa keregı – äulekı, jelökpe taqyryptar, bıraq sonyŋ özın jerıne jetkızıp, maiyn tamyzyp jaza almaidy. Tıldıŋ özınıŋ normalary bar, jurnalister sol talaptardy saqtamaidy. Jurnalistıŋ özı tıldık normany saqtamasa, tıl tazalyǧy üşın qalai küresedı?! Mysaly, baqşa ösırıp otyrǧan aqsaqal barynşa sol baqşasyn bärınen küzetedı, sol sekıldı osy ana tılımızdıŋ arqasynda paida tappasaq ta, jalaqy aldyq, ömır baqi nanyn jedık, sol käsıptıŋ qūlaǧyn ūstadyq, bızdıŋ baqşamyz siiaqty jäne ony osy künge deiın küzetıp kelemız. Baqşany aqsaqal aramşöpterden qalai qorǧasa, bız de öz baqşamyzdy, iaǧni jurnalistikany solai qorǧaǧanymyz jön. Al qazırgıler öz baqşalarynda aramşöptı özderı ösırıp otyr. Sondyqtan, tıl tazalyǧy üşın küresetın soŋǧy buyn ökılderı bızder bolyp qalamyz, öte ökınıştı, bızden keiıngı, qazırgı 25-30-daǧy jurnalisterge taza tıl kerek joq siiaqty.
– Qazırgı zamanaui jurnalistikanyŋ basty qatelıgı nede?
– Jurnalistika san tarau, jurnalistikadaǧy är adam ärtürlı, bır topqa qosuǧa bolmaidy. Aitaqqa eretın jurnalister – bır top, memlekettık saiasatty jazatyn ärıptester – bır top, sol siiaqty beitarap, anda-sanda ǧana qalam terbeitın salmaqty dünieler jazatyn qalamdastar bar. Üş top bar: memlekettık toptaǧylar – «Egemen Qazaqstan», «Aiqyn», «Astana aqşamy» gazetterınıŋ nemese «Habar» agenttıgı, «Qazaqstan» telearnasynyŋ baǧyty belgılı, aua jaiylyp ketuşılık joq, memlekettıŋ saiasaty turaly jazady. Mysaly, Qairat Nūrtastyŋ konsertı jaiynda jazǧanymen, onyŋ ne ışıp, ne tūtynatyny turaly aita qoimaidy, al ekınşı topqa konsert turaly qyzyqty emes, olarǧa änşınıŋ ne kiıp, ne tūtynatyny qatty qyzyqty. Al üşınşı topqa Qairat Nūrtastyŋ mülde keregı joq. Olardyŋ qatarynda Qali Särsenbai nemese Ämırhan Meŋdeke boluy mümkın, olardy alaŋdatatyny basqa, ony olar egjei-tegjeilı saraptap jazuy mümkın. Osy toptardyŋ qatelıkterı bar: bırınşı toptyŋ qatelıgı sonda – özderı körıp-bılıp otyrǧan närsenı aita almai, jaza almaityndyǧynda. Ekınşı toptyŋ qatelıgı – olardy halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy alaŋdatpaityny, olarǧa är närsenıŋ basyn şalyp jürgen ūnaidy. Üşınşı top kündelıktı bolyp jatqan oqiǧaǧa ün qospaidy, öte auyr qozǧalady. Jurnalistikada osyndai üş top bar, qatelıkterın de sanamalap öttım.
Oqymaǧan adam öspeidı. Bırınşıden, özıŋnıŋ qandai deŋgeide ekendıgıŋdı sezınu üşın basqalardy mındettı türde oqu kerek. Käsıbi deŋgeiıŋdı, qanşalyqty jaza alatynyŋdy anyqtau üşın mındettı türde özgelerdı oqu kerek. Ekınşıden, oqu arqyly jas jurnalisterdıŋ stilı qalyptasady
– Barlyq kemşılık köp oqymaudan, özıne deiıngılerdı saraptamaudan şyǧatyn sekıldı. Jas qalam ielerıne kımderdı, nenı oqudy ūsynar edıŋız?
– Oqymaǧan adam öspeidı. Bırınşıden, özıŋnıŋ qandai deŋgeide ekendıgıŋdı sezınu üşın basqalardy mındettı türde oqu kerek. Käsıbi deŋgeiıŋdı, qanşalyqty jaza alatynyŋdy anyqtau üşın mındettı türde özgelerdı oqu kerek. Ekınşıden, oqu arqyly jas jurnalisterdıŋ stilı qalyptasady. Oralhan Bökeidıŋ jazuy bır basqa, Qabdeş Jūmadılovtıŋ jazuy bır basqa. Ekeuı bır-bırıne ūqsamaidy. Student kezde bır jataqhanada, bır bölmede jatqan Äbış Kekılbaev pen Mūhtar Maǧauinnıŋ stilı ekı basqa. Osylardyŋ bärın oqi kele özgelerdı tanu arqyly jazu stilıŋ qalyptasady. Üşınşıden, bılımıŋ bolmasa, aldyŋǧy qatardaǧy jurnalist bolyp aqparatty däl jetkıze almaisyŋ.
– Operativtı bolu arqyly sauatty jazu kündelıktı aǧymda mümkın be, taqyrypty qalai tauyp qoiasyz, jazatyn mäselelerdı qalai ırıktep, taŋdaisyz?
– Ekı närse bar: jurnalist belgılı bır būqaralyq aqparat qūraldarynda jūmys ıstegende basşylyqtyŋ bergen tapsyrmasyn uaqytynda oryndauy tiıs. Bızdıŋ olqy jerımız de osy – berılgen tapsyrmany oryndamauymyzda. Japondardyŋ damuy – olardyŋ joǧary oryndauşylyq qabıletınde. Oryndauşylyq qabılet joq. Tapsyrmany oryndaudyŋ ornyna eregısıp, «Al oryndamasam, ne ısteisıŋ?» dep şyǧa keledı. «Ana taqyrypqa baraiyn desem, üiımnen alys, jaǧdaiym joq, kärı şeşem bar, balam jas, maǧan alys nemese myna taqyryp maǧan ūnamaidy» dep şalqaiady. Mūndai adam jurnalist bola almaidy. Basşynyŋ tapsyrmasy oryndaluy kerek, onyŋ üstıne sen osy arqyly käsıbıŋe adal ekendıgıŋdı däleldeisıŋ. Odan özge özıŋe ūnaityn, anda-sanda jüregıŋdı jaryp şyqqan taqyrypty zerttep, maqala jazuyŋ kerek. Būl – jurnalistikany öner retınde, özıŋnıŋ jetılgen jurnalist ekendıgıŋdı tanytatyn qadam. Basşynyŋ tapsyrmasy men kökeiıŋdegını jazyp, ekı jaqty iyǧyŋdaǧy şelektı teŋ ūstap tūruyŋ kerek. Kündelıktı aǧymǧa ılese otyryp, bärın oqyp, ızdenıp, sauatty bolǧan dūrys. Üş söilemnen tūratyn zametka jazsaŋ da, üş bet material jazsaŋ da bärı sauatty jazyluy tiıs.
Baqşany aqsaqal aramşöpterden qalai qorǧasa, bız de öz baqşamyzdy, iaǧni jurnalistikany solai qorǧaǧanymyz jön. Al qazırgıler öz baqşalarynda aramşöptı özderı ösırıp otyr. Sondyqtan, tıl tazalyǧy üşın küresetın soŋǧy buyn ökılderı bızder bolyp qalamyz, öte ökınıştı, bızden keiıngı, qazırgı 25-30-daǧy jurnalisterge taza tıl kerek joq siiaqty
Taqyrypty ünemı tauyp qoiu kerek. Ony keşegı seminar-trenigte jurnalisterge aittym. Taqyryp tartymdy bolsa, oqyrman maqalany mındettı türde oqyp şyǧatyny sözsız. Maqalada jasyrylǧan düniege tauyp qoiylǧan taqyryp tartyp tūruy kerek.
– Jurnalist mamandyǧyn taŋdamaǧanda kım bolar edıŋız, süiıktı ısıŋız ne?
– Men jurnalist bolmasam, jaqsy etıkşı bolar edım. Etıktı jamau, tıgu, ökşesın qaǧudan aldyma jan salmaimyn. Zeinetke şyqqasyn oilaǧanmyn, būrynǧy KSK, qazırgı OSİ-ge baryp, köpqabatty aulanyŋ aula sypyruşysy, tazalyqşy bolsam degenmın. Bıraq, oǧan jete almai jürmın. Sebebı BAQ-tan seminar ötkızuge, ssenarii jazuǧa tapsyrys berse, keibır baspalar kıtapty redaksiialaudy ūsynyp, media salasynda ärıptesterıme jiı seminar ötkızıp, qolym timei jür (külımsırep jauap qatty – red.G.S.).
– Jurnalister halyqtyŋ sözın söileidı, bıraq jurnalisterdıŋ qūqyn kım qorǧaidy, zaŋ jaǧynan nege ünemı keşeuıldep jüremız?
– «Mass-media turaly» Zaŋ daiyndaluda. Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı ūsynǧan Zaŋ jobasy Parlamenttıŋ Äleumettık-mädeni damu komitetındegı jūmys tobynda talqylanu üstınde. Zaŋ şikıleu, dümbılezdeu jazylǧan. Onda jurnalisterdıŋ qūqyn qorǧau körınıs tappaǧan, qaita zaŋdy tūrǧyda belgılı bır deŋgeide şekteuler bar sekıldı. Sondyqtan, jurnalister zaŋnyŋ özderınıŋ qūqyǧyn qorǧaityndai boluyna belsendılık tanytu kerek. Mäjılıste jurnalistikanyŋ qazanynda qainaǧan käsıbi mamandar bar. Sol deputattar zaŋnyŋ pärmenı jurnalisterdıŋ qūqyǧyn ǧana emes, äleumettık tūrǧyda qorǧaluyn talap etıp, qūqyq normalaryn qaita jazudy ūsynyp otyrǧanyn estıdım. Eger Ükımet belden baspasa, dūrys zaŋ şyǧatynyna ümıttenemın.
– Janyŋyzǧa qai taqyryp jaqyn, mädeniet pe, aqparat pa? Jurnalister belgılı bır salaǧa mamandanu kerek degenge közqarasyŋyz qandai? Barlyq taqyrypta da şedevr dünieler jazatyn myqty jurnalist dep kımderdı atar edıŋız?
– Maǧan eŋ ūnaityn taqyryp – ǧaryş. Osy taqyrypta köptegen maqala jazdym. «Qūiryqty jūldyz» – kometa (Kün jüiesınıŋ kışı denesı) turaly jazǧan alǧaşqy maqalamnan bastap, Ai, Kün turaly, ǧaryşker Toqtar Äubäkırov turaly bırneşe maqalam bar. Ǧaryştan soŋ maǧan ūnaityn taqyryp – ekologiia. Osy taqyryptardy jaqsy körıp jazamyn.
Myqty jurnalist dep Qali Särsenbaidy, Ämırhan Meŋdeke men Säken Sybanbaidy aitar edım. Qali ruhaniiatty, Ämırhan qazırgı qoǧam turaly, Säken sportty erekşe jazady. Bıraq, ökınışke qarai, mūndai jurnalister bızde sausaqpen sanarlyqtai ǧana.
– Elımızde Jurfaktardyŋ köbeigenı mamanǧa degen sūranystyŋ ūlǧaiǧanyn bıldıre me, älde tek diplom aluşy jastardyŋ sanyn köbeitu me? Sapaly kadrdy qalai daiarlauǧa bolady?
– Jurfaktardy köbeitpeu kerek. Är öŋır öz aimaǧynyŋ söileitın tılınde jurnalist daiarlaityn bolǧany – ortaq ädebi normalardyŋ saqtalmauyna alyp keledı, tıl būzylady, kadr da sapasyz bolady. Sol üşın Jurfakty tek Astanadaǧy Lev Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde, Almatydaǧy äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı men Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetınıŋ bazasynda qaldyryp, qalǧanyn japqan dūrys dep oilaimyn. Üş universitettegı jurnalistika fakultetterınıŋ oqu baǧdarlamalary bırdei boluy kerek.
– Soŋǧy oqyǧan kıtabyŋyz qandai, maqala jazbaǧan kezıŋız boldy ma?
– Qarymdy qalamger, marqūm Didahmet Äşımhanūlynyŋ jaŋadan basylyp şyqqan şyǧarmalaryn qaita oqyp şyqtym. Tarihşy Samat Öteniiazovtyŋ jūrtty dür sılkındırgen düniesı – «Atillany» oqydym. Äielım Qabdeş Jūmadılovtıŋ kıtaptaryn qaita qolǧa alyp, oqyp jür. Maqala jazbaǧan kezım öte az, ol köbıne menıŋ bau-baqşa jūmysynda bolǧan kezde, taǧy basqa şarualar şyqqanda bolmasa, barlyq uaqytta da qolymnan qalam tüsken emes. Zeinetke şyǧar aldynda «İnform-biuro.kz-rt» saityna 200-dei maqala jazdym. Qazır de «kaz365.kz» saitynan tapsyrys alyp, jazyp jatyrmyn. Jalpy, memlekettık organda, baspasöz qyzmetterınde eşqaşan jūmys ıstegen emespın. Maǧan memorgandardan jaqsy jalaqysymen jūmysqa şaqyrǧandar boldy, bıraq, bas tarttym. Taza jurnalistık käsıbımdı jalǧastyra berdım. Şyǧarmaşylyq men üşın maŋyzdy, jurnalistikadaǧy jūmysymdy sonau 1981 jyldan berı jalǧastyryp kelemın. Eşqandai keŋeske, partiiaǧa müşe emespın, jūrttyŋ bärı qol qoiatyn ūjymdyq Ündeulerge de eşqaşan qol qoiǧan emespın. Prinsipım sondai. Belgılı bır saiasi közqarasty ūstanbaimyn, memorgan turaly bolsyn, qoǧamdyq ūiym jaily bolsa da maqalany obektivtı türde beruge tyrysamyn. Öz közqarasymdy maqalalarym arqyly jazamyn, jetkızemın.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
