Äzerbaijan 19 qyrküiek künı Tauly Qarabaq aimaǧyna qaruly küşterın kırgızıp, äskeri operasiia bastady. Baku «Būl operasiianyŋ maqsaty konstitusiialyq qūrylymdy qalpyna keltıru, keŋ auqymdy arandatuşylyqtardyŋ jolyn kesu, armian qaruly küşterın qarusyzdandyru jäne Qarabaq aumaǧynan şyǧaru, äskeri infraqūrylymdy «beitaraptandyru», sondai-aq Äzerbaijan azamattarynyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu» dep mälımdedı. Kürt uşyqqan būl jaǧdai halyqaralyq qauymdastyq nazarynda Qarabaq aumaǧynda üşınşı retkı qantögıs bastala ma degen küdıktı qaita sılkıp oiatty.
Şyqqaly tūrǧan közdı kım şūqydy?
Armeniia men Äzerbaijannyŋ şekaraǧa äsker toptap, soǧysyp ketuge şaq qalyp tūrǧanyna bır aidan asty. Mıne, sol «şyqqaly tūrǧan közdı şūqyp jıbergendei» 19 qyrküiek künı Äzerbaijannyŋ Qojabent aimaǧynda 6 äskeri adamy jolǧa qoiylǧan minaǧa tüsıp mert boldy. Osy oqiǧadan keiın Baku Armeniia men Qarabaqty «terakt ūiymdastyrdy» dep aiyptady. Al Tauly Qarabaqtaǧy armiandar Bakudyŋ būl aqparatyn terıstep, «Äzerbaijan jalǧan aqparat taratyp, Qarabaqtaǧy armiandarǧa şabuyldauǧa syltau tapty» dep mälımdedı.
Oqiǧadan keiın Äzerbaijan halqy Qarabaq mäselesın tübegeilı şeşudı talap etıp, bilıkke talap qoia bastady. Osydan keiın onsyz da tehnikasyn toptap, saiysqa saqadai sailanyp otyrǧan Äzerbaijan äskerlerı «Attan» salyp, Qarabaqtyŋ armian separatisterınıŋ baqylauyndaǧy aumaǧyna atoilap kırdı. Operasiia bastalǧannan keiın Äzerbaijan Qorǧanys ministrlıgı reseilık bıtımgerşılık küşterınıŋ qolbasşylyǧy men türık-resei bırlesken baqylau ortalyǧynyŋ basşylyǧyn «jürgızılgen ıs-şaralar» turaly habardar etkenın mälımdedı. Al Resei syrtqy ıster ministrlıgınıŋ resmi ökılı Mariia Zaharova Äzerbaijan Qorǧanys ministrlıgınıŋ būl mälımdemesın joqqa şyǧardy. Ol «reseilık äskeriler antiterrorlyq şara bastalardan bırer minut būryn bıldı» dedı.
Ärine, būl retkı äskeri äreketke «Qojabenttegı jarylys sebep boldy» dep jeŋıl tūjyrym jasauǧa kelmeidı. Ülken jaqtan alyp aitqanda, būl 1988 jyly bastalǧan armiandar men äzerbaijandar arasyndaǧy qandy qaqtyǧystyŋ jalǧasy bolsa, ekınşı retkı Qarabaq soǧysynan keiın armian tarapynyŋ öz mındetterın tolyq atqarmai tülkı būlaŋǧa saluy, Äzerbaijanǧa 5 jyl ışınde beibıt jolmen qaitaryluǧa tiıs aumaqta armian separatisterınıŋ barǧan saiyn küş aluy jäne olardyŋ 9 qyrküiek künı zaŋsyz prezident sailauyn ötkızuı mūryndyq boldy.
Operasiia qalai jürıp jatyr?
Aqparat közderı ūrys Hankendı, Agdere, Şuşa baǧyttarynda jürıp jatqanyn jazady. Äzerbaijan Qorǧanys ministrlıgınıŋ deregıne sensek, Äzerbaijan äskerilerı Qarabaqta däldıgı joǧary qaru qoldanyp, 20 äskeri kölıktı, 40 artilleriialyq qondyrǧyny, 30 minomettı, 2 zenittı-zymyran keşenın, 6 radioelektrondy stansiiany qiratyp, 60-qa juyq äskeri bekettı öz baqylauyna alǧan.
«Operasiia beibıt halyqqa baǧyttalmaǧan, tūrǧyndardyŋ äskeri nysandardyŋ maŋynan alys jüruın talap etemız» dep ündeu jasaǧan Äzerbaijan Qorǧanys ministrlıgı beibıt tūrǧyndardy Qarabaqtaǧy qauıptı aimaqtan evakuasiialau üşın gumanitarlyq koridor men qabyldau ortalyqtary aşyldy dep mälımdedı. Al Armeniia Qorǧanys ministrlıgı bolsa, «Qarabaqta bızdıŋ äskerımız joq. Armeniia men Äzerbaijan atysty toqtatuy kerek» dep otyr. Al Äzerbaijan syrtqy ıster ministrlıgı Tauly Qarabaqtan armian äskeri küşterınıŋ tolyq şyǧuyn, Stepanakerttegı «rejimnıŋ» tarauyn talap etıp, «aimaqta beibıt kelısımge keludıŋ jalǧyz joly – osy» deidı.
Qūr söz qorǧan bola ma?
Qaqtyǧys bastalǧannan keiın Armeniia bilıgı Şūǧyl türde BŪŪ Qauıpsızdık keŋesı men Resei bıtımgerlık küşterı Qarabaqtaǧy soǧysty toqtatuy tiıs dep mälımdedı. Erevannyŋ osy talabyna säikes, BŪŪ Qauıpsızdık keŋesı 21 qyrküiek künı Qarabaq mäselesı boiynşa şūǧyl jinalys ötkızetın boldy. Europa Odaǧy bolsa, Äzerbaijan tarapynan soǧysty dereu toqtatudy talap ettı. Resei SIM ökılı Zaharova «Resei Äzerbaijan men Armeniia arasyndaǧy qaqtyǧysty dereu toqtatyp, kelıssöz üstelıne otyruǧa şaqyrady» dep mälımdedı. Al AQŞ memlekettık hatşysy Entoni Blinken «aldaǧy 24 saǧat ışınde Äzerbaijanmen jäne Armeniiamen resmi moiyndalmaǧan Tauly Qarabaq (armianşa atauy – Arsah) aimaǧyndaǧy jaǧdaidy retteuge qatysty kelıssöz ötkızetının» jariialady.
Qarabaq qaqtyǧysy söz bolsa, ekı «sezımtal» el – Türkiia men İran eske tüsedı. Öitkenı būl ekı el jaulasqan ekı jaqty qoldap otyr. Osydan bırer apta būryn İran «eger Türkiia Äzerbaijandy qoldap, Qarabaqqa äsker kırgızse, bız qarap tūrmaimyz» dep döŋ aibat tanytsa, Türkiia da oǧan ıle-şala jauap qaiyryp, «Bız äzerbaijandyq bauyrlardy qoldaimyz, eger Qarabaq mäselesıne İran kırısetın bolsa, bız de qol qusyryp qarap tūrmaimyz» dep mälımdegen edı. Şyn mänınde, Äzerbaijan elınıŋ artynda quatty qoldauşy bolyp, Türkiia tūrǧany jasyryn emes, ekınşı retkı 44 kündık Qarabaq soǧysynda Äzerbaijannyŋ jeŋıske jetuın Türkiianyŋ qoldauynan böle qarauǧa bolmaidy. Al Tegeran Äzerbaijan elı küşeise, bolaşaqta İran elınıŋ tūtastyǧyna ülken qauıp dep sanaidy. Öitkenı 85 millionnan astam İran halqynyŋ 27 paiyzyn äzerbaijan ūlty qūraidy. Būl elde Batys Äzerbaijan jäne Şyǧys Äzerbaijan degen tarihi-geografiialyq oblystar bar. İranda halyq sanaǧy eşqaşan ūlttyq aiyrma boiynşa jürgızılmeitındıkten, äzerbaijandar sanynyŋ naqty qanşa ekenın eşkım bılmeidı. Degenmen 25-30 million şamasynda degen boljam jiı aitylady. Sosyn İran bolaşaqta irandyq äzerbaijandar «Äzerbaijan elıne qosylamyz» dep şu şyǧara ma dep qauıptenedı de, Äzerbaijannyŋ küş alǧanyn qalamai, ädeiı Armeniiany qoldap, ekı eldı müiızdestırıp qoiuǧa müddelık tanytyp kelgen. Degenmen, keşe İran da kütpegen mälımdeme jasady. Naqtyraq aitqanda, İran Syrtqy ıster ministrlıgı «Tegeran qaşanda Qarabaqty Äzerbaijan jerı dep sanaǧan. Barlyq mäsele osy pozisiia aiasynda retteluı tiıs, bız Qarabaq mäselesın şeşudıŋ joly retınde 3+3 formatyna ärqaşan daiynbyz» dep mälımdedı.
Al Türkiia basşysy Erdoǧan bolsa, 19 qyrküiek künı BŪŪ mınberınde (BŪŪ Assembleiasynyŋ 78 sessiiasyna qatysyp jatqan) «Armeniia özı moinyna alǧan mındetter men uädelerdı oryndauy kerek! Äuelı Zangezur dälızın aşudan bastasyn! Bızdıŋ maqsatymyz – Qarabaqtaǧy barlyq adamnyŋ beibıt ömırın qamtamasyz etu. Qarabaq – Äzerbaijandıkı. Basqa status joq! Bız Äzerbaijandy qoldaimyz! Bız «Bır halyq – ekı memleket» degen ūranmen jüremız» dep aiqai saldy.
Armeniiada alaŋdau basym
Qarabaqtaǧy jaǧdai kürt şielenıskennen keiın Armeniia basşysy Paşinian şūǧyl türde Armeniia Qauıpsızdık Keŋesınıŋ jiynyn şaqyrdy. Osy otyrysta ol «Tauly Qarabaqtaǧy jaǧdaiǧa bailanysty bız äskeri qimylǧa köşpeimız» dep mälımdedı. Armeniia Qauıpsızdık keŋesınıŋ hatşysy Armen Grigorian da «Armeniia Qarabaqty qorǧamaidy. Öitkenı Qarabaq Armeniianyŋ jerı emes» dep aşyp aitty.
Jalpy soŋǧy kezderı Armeniia da şekaraǧa äsker toptap, qaruyn sailap jatqanymen, Äzerbaijanmen qaita soǧysuǧa yntaly emes siiaqty. Onyŋ bırneşe sebebı bar. Bırınşıden, 2020 jylǧy Qarabaq qaqtyǧysynda Äzerbaijan Armeniiadan basym tüstı. Reseiden alǧan eskı-qūsqy qaruy elge qorǧan bola almady, Türkiiadan alǧan ozyq qaru-jaraqpen qarulanǧan Äzerbaijan küşterı olardyŋ 30 jyl boiy qūrǧan şebınıŋ şaq-şälekeiın şyǧardy. Ekınşıden, Reseidıŋ öŋırdegı yqpaly älsırei bastady. Bylaişa aitqanda, Erevanǧa qorǧan bolam degen Resei Ukraina ūrysy bastalǧaly özımen-özı äbıger. Onyŋ üstıne, Armeniia tapsyrys berıp, aqşasyn tölep qoiǧan qarularyn da uaǧynda ala almai otyr. Resei yqpalyndaǧy ŪQŞŪ (ODKB)-nyŋ Armeniiaǧa jetkızgen paidasy da şamaly boldy. Mıne, osy sättı paidalanyp, AQŞ-tyŋ armiandary bauyryna tarta bastauy Armeniianyŋ batysqa bet būru oiyn küşeittı. Üşınşıden, Halyqaralyq qauymdastyq Qarabaqty Äzerbaijan jerı degen ūstanymmen otyr. Mıne, osy jaǧdailar Armeniiany Qarabaqtan bas tartuǧa itermeledı.
Äzerbaijandar äskeri operasiia bastaǧannan keiın Armian toptary reseilık bıtımgerlık küşterın synap, «Armeniiadan Reseidıŋ äskeri bazasy şyǧarylsyn» dep şulap, Putindı jerden alyp, jerge saldy ärı Paşiniannyŋ otstavkaǧa ketuın talap ettı. Sonymen qatar narazylar köşege şyǧyp, el astanasynda ükımet üiın basyp aluǧa tyrysty. Sonymen, polisiia narazy topqa közden jas aǧyzatyn gaz qoldana bastady da, tolqudyŋ soŋy qaqtyǧysqa ūlasty. Nätijesınde 40-qa juyq adam jaraqat aldy, onyŋ 16-sy – küş qūrylymnyŋ ökılderı.
Nege Qarabaqta qan tögıle beredı?
Tauly Qarabaq resmi türde Äzerbaijan aumaǧy sanalady, bıraq būl aimaqta etnikalyq armiandar basym, olardy Erevan qoldap otyr. Äzerbaijan men Armeniia Tauly Qarabaq aimaǧy üşın 1988 jyldan berı qaqtyǧysyp keledı. 1988-94 jyldary arasyndaǧy soǧysta 30 myŋdai adam qaza boldy. 1994 jyly ekı el qaqtyǧysty toqtatu turaly kelısımge qol qoiǧan. Keiın Tauly Qarabaq etnikalyq armiandardyŋ baqylauynda boldy. Tauly Qarabaq aimaǧy 1991 jyly täuelsızdık jariialap alǧan. Bıraq būl täuelsızdık halyqaralyq deŋgeide moiyndalmady.
2020 jyly qyrküiekte Äzerbaijan men Armeniia Tauly Qarabaqta qaita qaqtyǧysty. 44 künge jalǧasqan būl qaqtyǧystan soŋ Äzerbaijan Tauly Qarabaqtaǧy Stepanakertten basqa barlyq aimaqty, sonymen qatar Mardakert jäne Martuni qalalaryn özıne qaitaryp, öŋırge Mäskeu bıtımger äskerın kırgızgen.
Ekı taraptyŋ kelıse almai otyrǧan taǧy bır mäselesı – Zangezur dälızı. Būl – Nahichevan Avtonomiialyq Respublikasynyŋ aumaǧy men Äzerbaijan arasyn tūtastyratyn maŋyzdy dälız. Äzerbaijan öz aumaǧy men Nahichevandy osy dälız arqyly tūtastyruǧa talpynady, bıraq Armeniia ony qabyldamai kelgen. 2020 jylǧy üşjaqty kelısım boiynşa Armeniia dälızdıŋ aşyluyna kelısım bergen, alaida onyŋ ıske asuyn keşeuıldetıp keledı. Dälızde qaqtyǧys bolmauy üşın ony reseilık bıtımgerlık küşter küzetetın bolǧan.
Eŋ maŋyzdysy, būl dälız tek Äzerbaijan üşın ǧana emes, Türkiia, Qazaqstan üşın de airyqşa maŋyzdy. Öitkenı būl dälız türkı elderın bırıktıruşı altyn köpır bolady degen boljam bar. Türkiiadan Nahchevanǧa, odan Zangezur dälızı arqyly Äzerbaijanǧa jetıp, keiın Kaspii teŋızı arqyly Ortalyq Aziiadaǧy türkı elderınıŋ arasynda tauar ainalymynyŋ eselep artuyna ülken mümkındık berıp qana qalmai, «Şyǧys-Batys» sauda jolynyŋ da damuyna serpın berdı. Qarabaq qaqtyǧysyndaǧy bızdıŋ müddemız toqailasatyn tüiın – osy.
