Prezident Q.Toqaev Joldauda «Bız zaŋnamamyzdy ızgılendıru ısıne köbırek män berıp, azamattardyŋ negızgı qūqyqtaryn nazardan tys qaldyrdyq. Jynystyq zorlyq-zombylyq, pedofiliia, esırtkı taratu, adam saudasy, äielderge qatysty tūrmystyq zorlyq-zombylyq jäne basqa da auyr qylmystarǧa, äsırese, balalarǧa qatysty qylmystarǧa qoldanylatyn jazany şūǧyl türde qataitu qajet» degen bolatyn. Bız Nūr-Sūltan qalalyq qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq sotynyŋ sudiasy Qajymūqan MEKEMTASPEN sūhbat barysynda sot törelıgın jetıldıru, jazany qoldanuda äleumettık ädılettılıktı qalpyna keltırudegı sottardyŋ rölı turaly sūraǧan edık.
– Jūmys ötılıŋız qanşa jyl?
– Sot bolyp qyzmet atqaryp jatqanyma 17 jyl. 29 jasyma deiın polisiiada, Ädılet basqarmasynda jai mamannan departament orynbasarlyǧyna deiın köterıldım. Qostanaidan 2003 jyly osynda auysyp, Elbasynyŋ Jarlyǧymen Aqmola garnizony äskeri sotynyŋ sudiasy bolyp taǧaiyndaldym. Ol jerde qylmystyq, äskeri, azamattyq ıster de boldy. Odan soŋ konkurspen Astana qalasynyŋ ekonomikalyq sotynyŋ sudiasy bolyp taǧaiyndaldym, onda ekı zaŋdy tūlǧa arasyndaǧy daulardy şeşedı. Almatydaǧy IIM milisiia mektebın, ekonomika, magistratura, Mäskeu-Britan biznes akademiiasyn bıtırdım, İspaniiada, Dubaida seminarlarǧa qatystym.
– Sot törelıgın jetıldıruge qatysty oiyŋyz qandai, şetelderde bolǧanda bızdegı jüiemen salystyrasyz ba?
– Amerikaǧa barǧanda sottardyŋ ıs qaraudaǧy täjıribesıne zer saldyq. Vaşingtonda aşyq sot prosesıne qatystyq, mysaly aqşa, telefon ūrlyǧy boiynşa on adamdy bır kırgızedı, kınäsın moiyndatyp, sol jerde jazasyn taǧaiyndaidy. Jäbırlenuşınıŋ ony keşıru, keşırmeuı de esepke alynady. Eger ūry ūialy telefon ūrlasa jaŋasyn qaitarady, 40 saǧat köşe sypyrady. Şetelde ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldary jasalǧan ūrlyqqa keltırıp tura sondai şeşım şyǧarady, olarda presendenttık qūqyq – basqy orynda, bızde talqylaimyz, zaŋnyŋ baptary boiynşa sottaimyz. Zaŋnama, oryndauşylyq jäne sot tūjyrymy boiynşa äreket jasaimyz, bärı zaŋ boiynşa.
– Qylmystyq zaŋnamany qataŋdatuǧa bailanysty ne aitasyz?
– 1997 jyldan berı QK kısı öltıru, kısı ūrlau baptaryna özgerıs engızılmegen. Tek 2019 jyly 1 säuırde jasöspırımderdı zorlau boiynşa bapta özgerıs boldy. Özderıŋızge belgılı, Memleket basşysy Q.Toqaev Joldauda keiıngı kezde şamadan tys qudalau şaralary men sot törelıgınıŋ qataŋ jazalau täjıribesınen bas tartqanymyzben, elımızde auyr qylmystar sany azaimai tūrǧanyn, zaŋnamany ızgılendıru ısıne köbırek män berılıp, azamattardyŋ negızgı qūqyqtaryn nazardan tys qaldyrǧanymyzdy atap öttı. Eger 1997 jylǧy QK pen 2015 jylǧy jaŋa QK salystyrsaq, jynystyq zorlyq-zombylyqtarǧa qatysty jaza qoldanu sanattarynyŋ bırqatary ǧana özgergen.
– Ol qandai özgerıster?
– Qoldanystaǧy QK-ǧa qataitylǧany seksualdyq sipattaǧy zorlyq äreketterge qatysty, eger qylmys jas balaǧa qatysty jasalsa, 10 jyldan 20 jylǧa deiın merzımge bas bostandyǧynan aiyruǧa jaza taǧaiyndau belgılendı. Jas balaǧa qatysty küş qoldanbai azǧyndyq äreketter jasau qylmystarynyŋ tömengı şektı jazasy 3 jyldan 5 jylǧa köterıldı.
– Adam saudasyna qatysty ıs qaraldy ma?
– 2018 jyly jeltoqsanda №2 Saryarqa sotymen elımızdıŋ bırneşe azamatşalaryn Korei memleketıne jūmys tauyp beremız dep özderınıŋ terıs piǧyldaryn jüzege asyrmaqşy bolǧan Qazaqstan azamatşasy men Korei azamaty sottaldy. Taǧy bır mysal, elordada tūratyn türık azamaty türık äielımen tanysqan, azamattyq nekede bolǧan. Türık azamaty özıne basqa bır türıktıŋ ülken somada aqşa qaryz ekenın aityp, ekeuı ūiymdasyp kek alu üşın amal-aila oilaidy. Aqşa qaryz türıktı ūrlap, mäjbürlep, Almatyǧa bagajnikke salyp aparady. Bır üige aparyp tyǧyp qoiady, odan 1 mln dollar talap etedı. Äieldıŋ Almatydaǧy tuystary basynda būlardyŋ josparyn bılmegen, keiın būlardyŋ aqşasyn alsa da, ol türıktı bärıbır öltıretının bılıp qoiyp, tūtqyndaǧy türıktı bosatyp, qaşyryp jıberedı. Bosap şyqqan türık polisiiaǧa barady, būl kezde manaǧy jospar qūrǧan azamattyq otbasy qaşyp ketedı, äieldı Türkiia men Äzerbaijan şekarasynan ūstaidy.
– Jalpy, Nūr-Sūltan qalasyna tiesılı qylmystardyŋ sipaty qandai?
– Nūr-Sūltan qalasyna köbıne ekonomikalyq qylmystar tän. Bızdıŋ sot dollarǧa şaqqanda 34 myŋ dollardan joǧary ısterdı qaraǧan eken, ol – asa auyr qylmystar degen söz.
– Esırtkı qylmysy şe?
– Ol da bar. Mysaly, 10-30 kelı kölemındegı esırtkı zattarymen ūstalady, qazır mektep jasyndaǧy balalar men jasöspırımderge mūqiiat bolu kerek, sebebı bügınde şetelden psihotroptyq tabletkalardy köptep äkeledı. Bır tabletkany 1 dollardan alady da 10 myŋ teŋgeden satady, 20 ese paida tabady, bıraq 297-baptyŋ 3-bölıgı boiynşa ūstalyp, qylmysy däleldense, 15 jyldan 20 jylǧa şeiın sottalady. Sony eskermeidı.
– Sottap jatqandaryŋyz «şabaqtar» ma, «şortandar» ma?
– Basynda otyrǧandar. Ötken jyly 12 adamnan tūratyn qylmystyq topty sottadyq, ŪQK anyqtap, tömennen bastap tızbek boiynşa bärın ūstady.
– Jüregıŋızge auyr tigen jaǧdaidyŋ bırın aityp beresız be?
– Ekı joldas jıgıt bala kezden dos bolǧan, bıreuınıŋ äkesı biznespen ainalysyp köterıledı. Äkesı baiyp ketken balany dosy kündep, qyzǧana bastaidy, bır künı dosynyŋ äkesı qymbat kölık satyp alǧanda būl bala qasyna sybailastaryn alyp, garajdan kölıktı ūrlamaqşy bolady. Bıraq aldarynan it şyǧyp kedergı jasap, garajdan şyǧa almai, sol jerde ūiyqtap qalady. Taŋǧy 7-de dosynyŋ äkesı maşinany otaldyryp jatqanda kışkentaiynan sol üige baryp, oinap, şai ışıp, qonyp jürgen bala dosynyŋ äkesıne onşaqty märte pyşaq ūrady. Densaulyǧy myqty azamat üiıne qarai qaşady. Sonda da qanypezer bala onyŋ artynan quyp baryp taǧy pyşaq sılteidı. Manaǧy zardap şekken adamnyŋ keşırım beruıne bailanysty jäne jasöspırım bolǧasyn 8 jyl jaza berıldı. Osy jaǧdai jüregıme auyr tidı.
– Sotty bolǧandar arasynda qaitadan qylmys jasau statistikasy joǧary körınedı…
– 2017 jyly elordalyq sottarda 229 auyr jäne asa auyr qylmys jasap sottalǧandar ışınde qaitalap 152 tūlǧa auyr qylmys jasap sottalǧan – iaǧni 55 paiyz, merzımınen būryn bosatylyp, şartty türde jürgen jäne jazasyn jeŋıl türge auystyrǧan tūlǧalar ışınen 25 adam qaita sottalǧan (11 paiyz). 2018 jyly 203 sottalǧannyŋ ışınde 131-ı qaita sottalǧan – iaǧni 64,5 paiyz, 2019 jyldyŋ 8 aiynda 177 sottalǧannyŋ ışınde 136-sy qaitalap qylmys jasaǧan, būl – 76,8 paiyz. Iаǧni qaitalap jasalǧan qylmys sany jyldan-jylǧa ösude, būl – alaŋdatarlyq jait.
– Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan Jadyra ŞAMŪRATOVA
