Qaiyrly qoǧam

Älemdık mädeniet pen örkeniette eleulı ız qaldyrǧan ortaǧasyrlyq islamdyq renessans däuırınıŋ ūly ǧalymy, «Ekınşı Ūstaz» atanǧan Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ dana oi marjandary (gemmalary) öz özektılıgın joǧaltqan emes. Ensiklopedist ǧalym retınde Tūrannan şyqqan bırtuar ǧūlama öz ideialarymen düniejüzılık filosofiiany, etikany, logikany, muzyka teoriiasyn, matematikany, dın, memleket jäne qūqyq teoriiasyn baiytty.

Belgılı farabitanuşy, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, QR ŪǦA korrespondent-müşesı A.Qasymjanov (1931-2000 jj.): «Äl-Farabi bız üşın eŋ aldymen …adam ömırı idealynyŋ önegelık anyqtamasynyŋ ırgetasyna bır tüiırşık özındık negızdemesın engızgendıgımen qymbat. Adamnyŋ kemeldenuge qol jetkızuıne yqpal etuge degen ūmtylys oişyldyŋ bükıl mūrasynyŋ özegınen ötedı. Sondyqtan bız būl mūrany eskırgen dep qabyldai almaimyz» dep oryndy atap ötken bolatyn.
Farabitanuǧa degen qyzyǧuşylyq bügıngı künge deiın alys şetelderde de sarqylmai otyr: äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dıŋ oqytuşylar delegasiiasy Mysyr universitetterıne, onyŋ ışınde ataqty äl-Azhar men Mysyr universitetıne baryp qaitty. Şyǧystanuşylardyŋ ülken quanyşyna orai olar Nıl özenınıŋ jaǧalauynan qūndy syilyqtar äkeldı, atap aitqanda, äl-Farabi turaly zertteulerdıŋ katalogtary men elektrondy köşırmelerı. Qazırgı uaqytta köpşılıgı arabtyŋ örme jazuymen jazylǧan derekközderdı jüielendıru üderısı jürıp jatyr.
Antikalyq jäne ortaǧasyrlyq filosoftardyŋ köptegen qaǧidalary qazır saiasattanu boiynşa oqulyq retınde oqylady, ärine sifrlyq zaman tüzetulerımen. Saiasat – kışıgırım senzurasy bar jäne barlyq azamattardyŋ müddesı üşın memleket basqaratyn «ortaşa» adamdardyŋ köpşılıgınıŋ qolyndaǧy bilık. Tolyq azamattardyŋ sanynan Aristotel, mysaly, käsıpşıler men saudagerlerdı alyp tastaidy, öitkenı ol adamdardyŋ ömır salty ızgılıktı damytuǧa yqpal etpeidı, al baqytty ömır dep adamgerşılıkke sai ömır süru sanalady. Jerge ielık etudı ūiymdastyru, onyŋ pıkırınşe, azamattarǧa öz menşıgın basqa azamattarǧa paidalanuǧa ūsynudy qamtamasyz etuı tiıs.
Mınsız jabyq memlekettıŋ qataŋ ülgısın qūrastyrǧan Platon da, memleket qūryluy men adam jetıluınıŋ mäselelerın naqty jäne praktikalyq tūrǧydan qarastyratyn Aristotel de Äbu Nasyr äl-Farabidı qyzyqtyryp, būl oişyldardyŋ ideialaryn taldauǧa arnalǧan material retınde ǧana emes, sonymen qatar qaiyrymdy qalanyŋ öz tūjyrymdamasyn qūru üşın paidalandy.
Makiavellidıŋ tanymal jūmys­tary europalyq qoǧamdastyqtardyŋ taǧdyry turaly diskurstarǧa negızdelgen siiaqty Ūly Dalanyŋ tumasy äl-Farabidıŋ ılımı de Aziiadaǧy saiasattyŋ damuynyŋ zamanaui trendterın bılıp tanuda köpır bolyp tabylady. Äl-Farabidıŋ Keŋes däuırınde audarylǧan eŋbekterı, mūqiiat tekserıluı kerek, sebebı oişyl halifatta ömır sürıp, islam dının ūstandy. Mäselen, eger Farabi qaiyrymdy qala-memlekettıŋ bileuşısı bır uaqytta imam da boluy kerek dep jazsa, būl sözbe-söz qabyldanbauy kerek. Būl jerde bileuşınıŋ boiynda üilesımdı boluǧa tiıs nietınıŋ, jany men tänınıŋ tazalyǧy turaly aitylady.
Äl-Farabidıŋ daŋqy mūsylman älemınde jäne odan tys jerlerde keŋınen tanymal bolǧan «Azamattyq saiasat», «Baqytqa jetu turaly», «Memlekettık qairatkerdıŋ aforizmderı» atty eŋbekterımen şyqqany belgılı.
Qyzmetınıŋ siriialyq kezeŋınde ol özınıŋ äleumettık-saiasi közqarastaryn «Qaiyrymdy qala tūrǧyndarynyŋ közqarastary turaly traktatta» jüieledı. Äl-Farabidıŋ qaiyrymdy qala turaly ılımı platonizm ūstanymdarynda qūrylǧan. Sol zamannyŋ basqa da erekşe ideialary siiaqty äl-Farabidıŋ saiasi tūjyrymdamalary islam halifatynyŋ bolmys-şyndyqtaryn basşylyqqa alatyn qoldanystaǧy teoriialyq kanondarǧa onşa säikes kelmedı.
Aristoteldıŋ pıkırınşe, «dūrys» memlekettık basqaru türlerı – monarhiia, aristokratiia, saiasat; dūrys emes türlerı – tiraniia, oligarhiia, demokratiia. Monarhiia jalpynyŋ igılıgın oilaityn bır tūlǧanyŋ bilıgı bolyp tabylady, al tiraniia – özınıŋ paidasyn basşylyq etetın bır tūlǧanyŋ bilıgı. Aristokratiia – būl barlyq azamattardyŋ müddelerıne orai jüzege asyrylatyn az, bıraq eŋ igı jaqsylardyŋ bilıgı, al oligarhiia, kerısınşe öz paidasyn oilaityn bırneşe auqatty azamattardyŋ basqaru ülgısı. Eger saiasat belgılı bır senz jäne jalpynyŋ igılıgın oilauy negızınde taŋdalynǧan köpşılıktıŋ bilıgı bolsa, onda demokratiia Aristoteldıŋ oiynşa köpşılıktıŋ, kedeidıŋ osy köpşılıktıŋ müddesınde bilık etuı.
Būl tūsta qoǧamdyq sanaǧa jügınu, senu degen erekşelıktı atap ötu kerek. Äl-Farabidıŋ «Azamattyq saiasaty» Platonnyŋ islam dünietanymy aiasyndaǧy oilaryn damytyp, paiym­daidy, al qoǧam qūrylymynyŋ ädılettılıgın azamattardyŋ tärbiesı­men bailanystyrady.
Äl-Farabi: «Är adam jaratylysy boiynşa özınıŋ ömır süruı jäne asa kemeldıkke jetuı üşın jalǧyz özı qol jetkıze almaityn jäne mūqtaj zattar jiyntyǧynan bır-bırlep jetkızıp otyratyn belgılı bır adamdar qauymdastyǧyna mūqtaj bolady» dep beker aitpaǧan.
Äl-Farabi qoǧamynyŋ mınsız ülgısınıŋ taǧy bır erekşelıgı – geosaiasi astar. Ol Aristotel siiaqty saiasatty geografiiamen bailanys­tyryp, ony tabiǧi-geografiialyq komponenttı ǧana emes, sondai-aq keŋıstıktık-aumaqtyq faktorlardy da qamtityn aumaqtyq aspektımen tolyqtyrady. Mysaly, äl-Farabi tüsınıgınde adamzat qoǧamy būl – «bır tūrǧylyqty jerde köptegen adamdardyŋ bırıguı», atalǧan faktorlardyŋ jiyntyq äserınıŋ nätijesınde paida boluy mümkın. Qazırgı tüsındırmede būl postulatty ūlttyq säikestendıru degenge jatqyzamyz. Halyq dästürlerı men etikany bılu jäne qūrmetteu bolaşaqtaǧy damudyŋ strategiiasy men basymdyqtaryn anyqtauda maŋyzdy.
Äl-Farabi adamzatty bır-bırınen tabiǧi sipatymen, tabiǧi erekşelıkterımen (mınezı­men) jäne adam mınezıne negızdelgen, tabiǧi zattarǧa da qatysy bar tıl, söileu siiaqty sipatpen erekşelenetın jekelegen halyqtarǧa böledı. Osylaişa äl-Farabi etnogenez negızıne tabiǧi-jaratylys jaǧdailaryn (halyqtardyŋ mınez-sipaty men tılı) jatqyzady, olar öz kezegınde geografiialyq faktorlarmen qalyptasady. Jäne būǧan Ortalyq Aziia men ırgeles aumaqtardyŋ, Oŋtüstık Aziia men Qiyr Şyǧystyŋ tarihynda ız qaldyrǧan būrynǧy äuletterdıŋ şejıresın qarai otyryp, kelısuge tura keledı.
Äl-Farabi qoǧamdastyqtar ömırınıŋ funksionaldyq tolyqtyǧyna nazar audara otyryp, olardy naqty böledı. Qalalyq qauymdas­tyq­ty («qala jäne qoǧam») Farabi tūrǧyndar özderı anyqtaityn kelesı belgılerge säikes jıktedı:
– maqsaty «tırşılık etu jäne denenı qorǧau üşın barlyq qajettılıktı tabuda özara kömektesu bolyp tabylatyn «qala men qajettılık qoǧamy»;
– «qala men almasu qoǧamy – auqattylyq pen bailyqqa qol jetkızude bır-bırıne kömektesetınder (tūrǧyndar)»;
– «qala men ūjdansyzdyq qoǧamy tūrǧyndary sezımdık läzzat aluǧa bır-bırıne kömektesetınder …».
Äl-Farabi Aristotel siiaqty üzdık qala dep «ūjymdyq qalany», iaǧni ärbır tūrǧyny qalaǧanyn ısteu­ge tolyqtai erıktı bolatyn qalany sanaǧan. Onda tūrǧyndardyŋ erkı boiynşa basqaratyn bileuşılerdı tūrǧyndardyŋ özı sailaidy. İdeal qalanyŋ utopiia ekendıgı turaly pıkırler bar jäne osy maǧynada ­äl-Farabi ılımınıŋ aǧylşyn jazuşysy, zaŋgerı Tomas Mordyŋ «Utopiia» jäne italiandyq filosof, teolog jäne jazuşy Tommaso Kampanellanyŋ «Kün qalasy» degen kıtaptarymen qatar erekşe orny bar.
Äl-Farabidıŋ filosofiiasynda adam jäne onyŋ problemalaryna basa nazar audarylady. Osyǧan süiene otyryp, äl-Farabi qoǧamdy sapaly jäne sandyq sipattamalarǧa säikes böledı: qala – kışıgırım qoǧam, qala – ortaşa qoǧam, adamzat – ülken qoǧam; jäne tolyq emes – otbasy, auyl, qalalyq kvartal. Adamdar qoǧamynyŋ kemelge jetuı adamdardyŋ özara bırlesuı arqyly bolady.
Äl-Farabi qoǧamynyŋ qūrylymyn ǧalamnyŋ qūrylymy men adamnyŋ biologiialyq qūramdastaryna ūqsatady. Bileuşınıŋ funksiialary denenı emdeitın därıgerge ūqsas, tek bileuşı tändı emes, jandy emdeidı. Äl-Farabi qajettılıkter, jinaqtar jäne eŋbektı bölu turaly jiı aitsa da, onyŋ qoǧam adamnyŋ ruhani bırlestıgı ekendıgı turaly oiy üilesımdı.
Äl-Farabidıŋ saiasi közqaras­tary onyŋ «qaiyrymdy» jäne «nadan» qalalardy kelesıdei jıkteuınen körınedı: 1) qaiyrymdy qala; 2) nadan qala; 3) azǧyn qala; 4) adasqan qala (soŋǧy ekeuınıŋ arasynda, ortasy retınde «özgergış qala» atalady).
Qaiyrymdy qala – sözsız ideal. Nadan qala – būl şyndyq, bıraq äl-Farabidıŋ pıkırı boiynşa, eger aǧartumen, bılım berumen ainalyssa, kemeŋger bileuşını tapsa, jaqsaruyna ümıt bar qala. Nadan qalalardyŋ arasynda da äl-Farabi artyq köretın qalalar bar, öitkenı mūnda olardy ızgılık jolyna tüsıru mümkındıkterı joǧalmaǧan: «… qaiyrymdy qalalar men qaiyrymdy basşylardyŋ qalyptasuy qajettılık qalalary men ūjymdyq qalalarda mümkın jäne oŋai jüzege asady».
Filosof qoǧamdastyqtardyŋ jıkteluın jasaǧan kezde qiialy jaqsy bolǧan jäne ömırdı jaqsy bılgen. Nadan qalada äl-Farabidıŋ aituynşa, tūrǧyndar eşqaşan joǧary ruhani kemeldık sanalatyn baqytqa ūmtylmaidy. Nadan qalanyŋ tūrǧyndary, mümkın bolatyn barlyq igılıkter ışınen tek üstırtın qaraǧanda ǧana igılık bolyp körınetın tän saulyǧyn, bailyqty, rahattanudy, qūmarlyqqa berılu erkın, syi-siiapat pen ūlyqtaudy bıledı. Būl igılıkterdıŋ ärqaisysy nadan qalanyŋ tūrǧyndary üşın baqyt bolyp körınedı, al eŋ ülken baqyt – būl barlyq igılıkterdıŋ bırlesuınde. Būǧan qarama-qarsy baqytsyzdyqtar jatady: denenıŋ aurulary, kedeişılık, rahattardyŋ bolmauy, öz qūmarlyqtaryna berıludıŋ jäne syi-siiapattyŋ bolmauy.
Qajettılıkter qalasynda tūrǧyndar denege tırşılık etu üşın qajet azyq-tülık, susyn, kiım, fiziologiia­lyq ıs-äreketter siiaqty närselermen jäne oǧan jetu üşın bır-bırıne kömek körsetumen ǧana şekteledı.
Almasu qalasynyŋ tūrǧyndary auqattylyq pen bailyqqa jetu üşın bır-bırıne kömektesıp, sony ömırdıŋ maqsaty sanaidy.
Ūjdansyzdyq pen baqytsyzdyq qalasynda adamdar özderınıŋ sezımderı men qiialdaryna äser etetın läzzattardy ǧana baǧalaidy, köŋıldı köteruge tyrysady jäne oiyn-sauyqtar­dyŋ tür-türın ermek etedı.
Daŋǧoi qalanyŋ tūrǧyndary bır-bırıne kömektesedı, bıraq tek qūrmetke bölenu üşın, olardy basqa halyqtar bılıp, madaqtap, sözben de, ısımen de daŋqyn arttyruy üşın, bır-bırınıŋ aldynda bolsyn, jūrttyŋ aldynda bolsyn, äiteuır keremet bolyp körınu üşın.
Bilıkqūmar qalanyŋ tūrǧyndary özgelerdı baǧyndyryp aluǧa ūmtylady, özderı eşkımge baǧynǧysy kelmeidı; olardyŋ küş-jıgerı jeŋıs syilaityn quanyşqa jetuge baǧyttalǧan.
Läzzatqūmar qalada tūrǧyndar ärqaisysy öz qalaǧanyn eşteŋemen tejemei, ıstegenge ūmtylady.

Jaqypbek ALTAEV,
filosofiia ǧylymdarynyŋ
doktory, farabitanuşy