Jaqynda belgılı ǧalym Jambyl Artyqbaevtyŋ qalyŋ maldy jaŋǧyrtu qajettıgı turaly maqalasy jaryq kördı. «Qalyŋ mal turaly bızde terıs pıkır qalyptasqan. Oǧan sebep te bar. Qazaq otbasy HIH ǧasyrdyŋ ortasynan bastap bırneşe ülken soqqyny bastan ötkerdı. Bırınşıden, äskeri otarlaudyŋ barlyq qandy oqiǧalaryn bastan keşırdı. Ekınşıden, sauda kapitaly men ösımqorlyq endı. Üşınşıden, osy ekeuı qosylyp, qazaqtyŋ köp bölıgı kedeilendı.
Osy sebeptı otbasy jäne neke jüiesınıŋ daǧdarysy bastaldy, äleumettık problemalar küşeidı, äiel taǧdyry auyrlady. Sauda kapitaly qazaq äielın tauarǧa ainaldyra bastady. Qazaqtyŋ uaqytynda tölenbegen qaryzy üşın tatar men sart saudagerlerı qyzdaryn, qatyndaryn äketetın boldy. Kedeilık qamytynan qūtylamyz ba dep qazaq qyzdaryn «qalyŋ mal» degen syltaumen satuǧa ainaldy.
Būl mäselelerdıŋ tübıne boilamaǧan qazaqtyŋ alǧaşqy jazuşylary qalyŋ maldy jau kördı. Qazaq gazetterınde jas qyzdardyŋ egde tartqan adamdarǧa tūrmysqa şyǧuy, kedei qyzdarynyŋ toqal bolyp basqa üidıŋ tabaldyryǧynan attaǧanda körgen beinetı barynşa synaldy. Ärine, sūrqai körınıster bar edı. Osyny paidalanyp Keŋes ökımetı 1920 jyly «Qalyŋ maldy joiu» turaly dekret qabyldady. Al qalyŋ mal qazaqtyŋ otbasy men neke qarym-qatynastarynyŋ negızgı arqauy bolatyn. Būl jerde men Resei genştabynyŋ polkovnigı, analitik M.Krasovskiidıŋ 1868 jylǧy jariialanǧan pıkırın ūstanamyn: «Etot uplachivaemyi jenihom kapital v veşah, dengah, skot i prochee nazyvaetsia kalymom. On nujen otsu otpuskaemoi zamuj, chasto daje bez ee soglasiia, docheri, vo pervyh, kak dokazatelstvo sostoiatelnosti jeniha, drugimi slovami – otsu nevesty nadobno ubeditsia v tom, chto buduşii ziat nadelen ot svoego otsa imuşestvom i sledstvenno v sostoianii soderjat semeistvo. Vo vtoryh, chem bolşe kalym, tem trudnee vyplatit ego srazu, a uplachivaia po chastiami i pritom vsegda lichno, jenih… v period uplaty kalyma, chasto poseşaia nevestu i imeia dostatochno vremeni dlia togo, chtoby soitis s neiu, on v toje vremia po obychaiu doljen…privozit s soboiu podarki dlia rodstvennikov nevesty; takim obrazom, znakomstvo ili, vernee skazat, tamyrstvo mejdu dvumia, prejde mojet byt soverşenno chujdymi, rodami s kajdym dnem vse bolee i bolee uprochivaetsia. V-tretih, pri pomoşi kalyma u inyh bedniakov ustraivaetsia prilichnoe pridanoe, kotoroe, takim obrazom, niskolko i nikogda ne ustupaet kalymu, a u mnogih daje prevoshodit ego (otau üi de jasau qūramyna kıredı – J.A.). Jenino je pridanoe, po obychaiu narodnomu, sviaşenno: ono ni v kakom sluchae ne mojet byt otchujdeno v polzu detei kirgiza ot drugoi jeny, ili v chiu-libo polzu, no vsegda sostavliaet neotemlemuiu sobstvennost jeny, za kotoruiu vziato, i ee potomstva, tak chto hotia pridanoe inogda delaetsia sobstvenno i na schet jeniha, no mejdu tem delo eto v takom vide ne vygliadyvaet, i poslednii, pri razlade s jenoiu, nikogda na ee imuşestvo ne posiagaet… Kalym, v suşnosti, doljno schitat odnoiu iz obdumanneişih mer obespecheniia semeistva, odnim iz luchşih obychaev poludikogo naroda». Men qalyŋ malǧa qatysty osy M.Krasovskiiden myqty jazǧan adamdy oqyǧanym joq. Qazırgı künı qalyŋ maldy jaŋǧyrtu qoǧamdy jaŋǧyrtudyŋ bır qūraly boluy mümkın. Nege deseŋız, qyz qūndy bolady. Būl – basty mäsele. Ekınşıden, qalyŋ mal degenıŋız – bır bölmelı üi, eger sız qyryq jetı töleseŋız, qyryq jetı şarşy metr otau alasyz, otyz jetı töleseŋız – otyz jetı şarşy metr, jiyrma jetı töleseŋız – jiyrma jetı şarşy metr, iaǧni jas otbasy bırden şaǧyn üige ie bolady. Qalyŋ mal jinau är qazaqtan menşık iesı boludy talap etedı, iaǧni äleumettık jauaptylyq küşeiedı, är qazaq menşık iesı bolu üşın küresedı» dep aiaqtapty.
Ä degennen tarihşynyŋ oiyn qūptai ketkender şamaly boldy. Ūzyn-sonar talqyǧa da tüsken joq. Tüsınıktı de. Qyzǧa qalyŋ beru köp adamǧa ersı körınedı. Öz qyzyn satty dep synaityndar da bar. Būl rette, adam saudasy emes, jas otbasynyŋ materialdyq jaǧynan qoldaudyŋ bır joly ekenın oilamaidy. Qalyŋ berıp, qyz alǧan ūtylmaidy. Bergen «maly» jasauy bolyp qaita oralady.
Jalpy alǧanda, «qalyŋsyz qyz bolsa da, kädesız qyz joq» dep būl dästürden qol üzbei kele jatqandar az emes. Sonyŋ bırı – oŋtüstık, batystaǧy ūlt dästürın berık ūstanǧan oblystyŋ tūrǧyndary arasynda būl dästür üzılgen joq, qal-qaderınşe qalyŋyn berıp, jasaulatyp kelın tüsırıp, qyz ūzatyp jatyr. Statistika boiynşa osy öŋırlerde ajyrasu da az eken.
Qalyŋy tölengen qyzdyŋ qadırı bolady. Mūndaida adam alyp jatyrmyn ǧoi dep qaiyn jūrty tartynbaǧan. Kelse de, ketse de bar-joǧy bılınbeitın qadırsız emes, kädesı jasalǧan kelın tüsken jerıne tez sıŋıp ketıp, artyna qarailamauyna da qalyŋ maly äser etedı.
Qalyŋ maldyŋ taǧy bır salmaǧy bar. Jat jūrttyq tärbielep otyrǧan ata-ananyŋ jauapkerşılıgı artady. Qyzdyŋ bei-bereket jürısıne tyiym salynady, otbasyndaǧy ornyna män berılıp, bolaşaqtaǧy üi-jaidyŋ iesı retınde öz rölıne dūrys qarai bastaidy. Iаǧni tūrmysqa şyǧu bazar aralap kelgendei emes, öte jauapty qadam ekenın sezınetın bolady. Mūndai jaǧdaida «jaraspasa ajyrasar» degen söz müldem ūmytylady. Osy söz köp şaŋyraqtyŋ opyrylyp, ortasyna tüsuıne sebep bolyp jürgenı ötırık emes.
