Bızdıŋ ömırge qatysty qalyptasqan közqarasymyz didjital mediada da soǧan ūqsas jolmen körınıs tabady. Amazon, Facebook, Apple, Google sekıldı tehnologiialyq alyp kompaniialar özderınıŋ näsılge, jynysqa, jasqa bailanysty qandai da bır stereotipterge jol beretın funksiialaryn tüzep, jiı jaŋartu jasap otyratyny sondyqtan. Osy tūsta olar äiel qūqyǧyn qanşalyqty tolyq qorǧap otyrǧanyna tömendegı maqalada toqtalamyz.
Smartfon ışındegı syzylǧan «kelınşek»
«Bügınde tanymal didjital assistentterdıŋ köbısı – äielder. Mysaly, nelıkten Apple önımderın qoldanǧanda – Siri, Microsoft tauarlarynda – Cortana, al Yandex qyzmetterın paidalansaq Alisa söileidı? «Assistent, iaǧni hatşynyŋ mındetın äiel adamdar atqaruy – qalypty qūbylys» degen stereotiptıŋ körınısı dep oilamaisyŋdar ma mūny?». Şeffild universitetınde oqyp jürgenımde, mūǧalımımız bırde osyndai sūraq qoidy. Şynymdy aitsam, sol kezge deiın älgı sūraqqa basymdy qatyrmaq tügıl, tehnologiia salasynda «hatşy äielderderdıŋ» köptıgı turaly oi miyma kırıp te şyqpapty. Baqsam, būl tendensiianyŋ dälelın ainalamyzdan künde körıp jür ekenbız. Äldenenı ızdeuge erıngende, aifonnyŋ tüimesın ūzaǧyraq basa qalsaŋ, Siri esımdı sypaiy qyzdyŋ dauysy sızben sälemdesıp, qandai kömek qajet ekenın sūraidy. Yandex navigatoryn paidalanu barysynda da taq-taq etken Alisa atty didjital «kelınşek» qalai jürıp, qaida būrylu kerektıgın täptıştep tüsındırıp otyrady. Microsoft Windows qoldanuşysy bolsaŋyz, kömekşı äiel Cortana sız üşın ızdeu jüiesınen qalaǧan närseŋız turaly aqparat tauyp, tıptı maŋyzdy kezdesulerıŋız ben jaqyn adamdaryŋyzdyŋ tuǧan künderın esıŋızge salyp tūrady. Aita berseŋ, mysaldar köp.
Terminator «hatşylyqqa» jaramaidy
Joǧaryda atalǧan kompaniialar jasandy intellekt «jynysyn» äiel etude qandai qaǧidaǧa süiendı eken sonda? Keibıreulerı mūndai qadamǧa qoldanuşylardyŋ psihologiialyq jailylyǧyn oilaǧandyqtan barǧanyn aitady. Mysaly, Stenford universitetınıŋ professory Klifford Nas CNN jurnalisımen äŋgımesınde «Adamdar äiel dauysyn er adamdıkıne qaraǧanda äldeqaida jyly qabyldaidy. Mūnyŋ bır sebebı qūrsaqta jatqan är bala tūŋǧyş ret anasynyŋ dauysyn estitınınen bolsa kerek» deidı. Būl tūjyrymdy Amazon-nyŋ Smart Home bölımı direktory Deniel Roch amerikalyq Business Insider portalyna bergen sūhbatynda rastaidy. Onyŋ aituynşa, kompaniia Alexa-nyŋ dauysyn taŋdamas būryn adamdardyŋ arasynda tyŋǧylyqty zertteu jürgızıptı. Nätijesınde respondentter eŋ jaǧymdy dauys retınde sonykın taŋdaǧan.
Taǧy bır qyzyǧy, jūrtşylyq juan dauysty robottardy köbınese kömekşıden görı täuelsız batyr tūlǧa retınde köredı eken. Terminatordy, Marveldıŋ tuyndylaryn nemese «I, Robot»-ty eske tüsırıŋız. Olardyŋ būiryq berseŋız elp etuge daiyn tūrar türın elestetu qiyndau. Al didjital mediada iuzerlerdıŋ jaǧdaiyn barynşa jaqsartuǧa tyrysyp, «qamyn jep otyratyn qamqor» robottar kerek. Irı kompaniialardyŋ taŋdauy ne üşın «äiel jynysty» jasandy intellekterge tüskenın tüsıngendeimız.
Facebook-ty tek erler qoldana ma?
Genderlık teŋdık mäselesı äleumettık jelı platformalarynda da jiı köterıledı. Avatar degendı estıgen bolarsyz? Negızı, ony jükteseŋız de, jüktemeseŋız de – öz erkıŋız. Eger profildık foto retınde eşqandai suret taŋdamasaŋyz, äleumettık jelınıŋ özı avtomatty türde şablondy avatardy ūsynady. Iаǧni sızdık profildık fotoŋyzdyŋ ornynda tür-sipaty anyqtalmaǧan adam sūlbasy «ılınedı». Endı myna qyzyqty qaraŋyz. 2009 jylǧa deiın Facebook özın tek er adamdarǧa arnalǧan platformamyz dep «oilap qalǧanǧa» ūqsaidy. Öitkenı profildık suret jüktemegen kez kelgen qoldanuşynyŋ avatarynda erkek jynysty, iaǧni şaşy qysqa sūlba şyǧatyn. Iýzerler tarapynan köp şaǧym tüsken soŋ, 2009 jyly kompaniia kare şaşty äiel adamnyŋ sūlbasy salynǧan avatardy qoldanysqa engızdı. Alaida ıs mūnymen bıtken joq. Facebook-taǧy «Dostar» tızımın beineleitın simvolda äiel adamnyŋ sūlbasy er adam sūlbasynyŋ artynda jasyrynyp tūratyn. 2015 jyly būl ikona da özgertılıp, nätijesınde äiel kısınıŋ sūlbasy er adamnyŋ bergı jaǧyna auystyrylady.
Jelaiaq emodjidıŋ tuu tarihy
Äleumettık jelılerdegı emodjiler älemı de äielder qūqyǧyn qorǧaudyŋ arqasynda bırşama özgerıske ūşyrady. Köz qysqan, barmaq şoşaitqan smailikterdı bärımız messendjerlerde künıne san märte joldaimyz. Bıraq keibıreulerınıŋ jaŋadan qosylu sebepterın onşa bıle bermeitınımız ras qoi. Mäselen, 2016 jylǧa deiın älgı emodjiler qatarynda
jügırıp bara jatqan äiel adamnyŋ simvoly bolmady. Qyzdar qauymy özderınıŋ äldeqaida asyǧys ekenın bıldırgısı kelse, adymyn aşyp bilep tūrǧan qyzyl köilektı qyzdyŋ emodjiın engızuge mäjbür-tūǧyn. Kei internet-qoldanuşylar osy jaittan «Qyzdar sporttan görı bige jaqyn boluy kerek» degen stereotiptıŋ ūşqynyn da baiqap qaldy. Būl jaǧdai 2016 jyly amerikalyq jelaiaq äiel Molli Haddldyŋ Twitter-degı jazbasynan keiın jönge keldı. «Nege bızde jelaiaq qyzdyŋ emodjiı joq? Būl menıŋ onlain qarym-qatynasyma kedergı keltırude» dep jazǧan edı ol. Atalǧan jaittan keiın emodjilerdıŋ jahandyq standartyna jauap beretın Unicode Consortium ūiymy tızımge zıltemır köterıp tūrǧan äiel keiıpkerdı de engızdı.
Sondai-aq üş jyl būryn emodjiler qatary «jūmys ısteitın äieldermen» tolyqty. Oǧan deiın adamdar polisiia men
därıgerdı tek er adam beinesınde ǧana qoldanyp kelgen bolatyn. Qazırgı taŋda barlyq mamandyq ielerın sipattaityn belgılerdıŋ, onyŋ ışınde mehanik pen ferma jūmysşysynyŋ da äiel nūsqasyn taŋdauǧa bolady.
