Qazaqtyŋ erlık däuırınıŋ asa daryndy tūlǧasy, daŋqty qolbasşy Qanjyǧaly qart Bögenbai batyrdyŋ ömır tarihy oqyrman qauym üşın qyzyqty da taǧylymdy. Qolynan jetı handy ötkergen, «kömekei äulie» atanǧan Būqar jyrau «qazaqtyŋ qamal-qorǧany» dep baǧalaǧan Bögenbai batyrdyŋ ömırı HVII ǧ. soŋy men HVIII ǧ. qazaq tarihymen bıte qainasqan.
Qazaq elınıŋ tıregı bolǧan erler äuletınıŋ ökılı, Äz Täuke han zamanynda qazaq äskerıne basşylyq jasaǧan Alataudai Aqşa bahadürdıŋ şaŋyraǧynda, Syrdyŋ bır salasy Bögen özenınıŋ boiynda 1690 jyly Bögenbai batyr düniege keldı. HVIII ǧasyrdyŋ ūly jyrauynyŋ bırı Ümbetei:
Alataudai Aqşadan
Asyp tudyŋ, Bögenbai!
Bolmaşydai anadan
Bolat tudyŋ, Bögenbai! – dep jyrlaidy.
1697-1707 jyldary Türkıstandaǧy han ordasynda tärbielendı, orda qyzmetkerlerınıŋ balalary bılım alatyn Qarnaq medresesınde oqydy. Bögenbaidyŋ jas kezınde ǧylymǧa beiımdılıgı, taqualyǧy jönınde şejırede aitylady. Tarihi derekter HVII ǧasyrdyŋ soŋy men HVIII ǧasyrdyŋ basynda Türkıstan öŋırınıŋ qazaq ekonomikasy men saiasatynyŋ ortalyǧy bolǧanyn däleldeidı.
1708 jyly jaz aiynda Türkıstan qalasynda han ordasynda ötken jiynnyŋ şeşımımen Bögenbai jiyrma myŋ äskerdı bastaǧan Äz Täuke hannyŋ janynda başqūrt halqynyŋ Reseidıŋ otarşyldyq saiasatyna qarsy köterılısın qoldauǧa atandy. Qazaqtyŋ sol kezdegı eŋ taŋdauly äskerbasylary, sūltandary qatysqan būl ūly joryq turaly Ümbetei jyrau tolǧaularynda aitylady:
Japyraǧy jatqan
tüie taptyrmas,
Balyǧy mol suǧa
jylqy japtyrmas,
Baldyrǧany bılektei,
Büldırgenı büirektei,
Bödenesı üirektei,
Şortany taidai tulaǧan,
Maraly qoidai şulaǧan,
Ūzyny şeksız, enı alys
Edılden öttıŋ, Bögenbai!
Edıldı jas künınde asyp kelgen Bögenbai osy joryqtan keiın «Ükı batyr» atandy. «Alǧaşqy joryǧy edı» dep toqymqaǧaryn jasaǧan şeşelerı jas batyrdyŋ dulyǧasyna bır şoq ükı bekıtıp jıberıp edı.
1710 jyly ülken daiyndyqtan keiın üş jüzdıŋ balasynyŋ atsalysuymen Aral teŋızınıŋ soltüstıgıne, Torǧai men Yrǧyzdyŋ qūiary Aqsaqal-Barby kölınıŋ jaǧasynda ötken Qaraqūm keŋesıne qatysty.
1712 jyly Bögenbai batyr öz betımen äsker bastap Şyǧys Türkıstan aimaǧyna alǧaşqy ülken joryǧyna attandy, özı qatarlas jas batyrlarmen qosa qazaq keŋesı onyŋ janyna soǧysta, jaugerşılıkte täjıribesı köp dep Abaqūly Abylai sūltandy qosty.
1717 jyly Bögenbai batyr Qaiyp hannyŋ bastauymen Aiagöz boiyna qalmaqqa qarsy baǧyttalǧan joryqqa qatysty.
1718 jyldyŋ köktemınde Qaiypty Türkıstanda jalǧyz qaldyryp, Bögenbai bastaǧan qazaq rulary Saryarqaǧa qarai köşe bastady. Tek olardyŋ jolyn bır sät bögegen – qalmaq äskerınıŋ Bögen, Şaian, Arys özenderınıŋ jaǧasyndaǧy qazaq auyldaryn şabuy.
1718 jyly Saryarqany jau qolynan qaitaru bastaldy. Türkıstandaǧy daǧdarys, Aiagöz tübındegı jeŋılıs, Bögen, Şaian, Arys boiyndaǧy şaiqastar Äz Täuke zamanynda jaibaraqattylyqqa, meiırbandylyqqa üirenıp, juasyp qalǧan eldı qaita şiratty. Senetın saiypqyran hany, äskerın bastaityn has sūltany joq daǧdarǧan el endı özınıŋ batyrlarynyŋ soŋynan erdı.
1721-1722 jyldary Resei men Qazaq ordasymen araqatynastary şielenısıp kettı. Resei şekarasyndaǧy eŋ qauıptı jaǧdailar Ertıstıŋ orta tūsynda paida boldy. Qazaq jauyngerlerı Öskemen bekınısınen bastap Tobolskıge deiıngı aimaqtaǧy orystyŋ ışkı qozǧalysyn toqtatyp tastady. Äsırese, qiyndyq Tobolskı guberniiasynda bolǧan.
Soltüstık şekaradaǧy soǧys qimyldaryn tek 1723 jyly bastalǧan «Aqtaban şūbyryndy» oqiǧasy toqtatty.
1723 jyly «Aqtaban şūbyryndy – Alqaköl sūlama» bastaldy. Bögenbai batyr
ūlt-azattyq küresın ūiymdastyruşylardyŋ bırı boldy.
1724 jyly Bögenbai batyr bastaǧan qazaq batyrlary Jaiyq qalmaqtaryn odan ärı tyqsyrumen boldy. 1724 jyly qazaqtyŋ şabuylyna ūşyraǧan Dorjy Nazarov orystan Saratov jaqqa qarai köşuge rūqsat sūrady.
1724 jyly Äbılqaiyr hanmen bırge Bögenbai batyr Türkıstandy qalmaq qolynan qaitaryp aldy. Sol kezde Būhara handyǧynda orystyŋ elşılıgınde jürgen italiialyq Floro Beneveni özınıŋ 1725 jyldyŋ 15 qaŋtarynda Mäskeuge jazǧan habarynda «Şuno-Lauzan (Syna batyrdy osylai ataidy) qazaqtan Türkıstan qalasyn janyndaǧy 32 qalaşyǧymen bırge soǧysyp alǧan edı. Endı Äbılqaiyr özge qazaqpen qosylyp, Türkıstanǧa qaita kelıp, sony osy künge deiın baǧyndyryp, qolynda ūstap otyr» deidı. Bıraq Türkıstandy alǧanymen, Äbılqaiyr men Bögenbaidyŋ ony ūstap otyruǧa küşı az edı. Būrynǧy zamanda güldep, körkeiıp tūratyn qalalyq öŋır joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde äbden jüdep kettı. Būl jaǧdai Äbılqaiyr hanǧa da, Bögenbaiǧa da auyr äser ettı. Ekeuı de öz jastyq şaqtaryn osy öŋırde ötkızıp, azamat bolyp atqa mınıp edı. 1725 jyldyŋ köktemınde qontaişy taǧy da Türkıstanǧa qarsy äsker daiyndap, jabdyqtap jatyr degen
habardy estıp, han Ämudariia boiyna, Syrdyŋ tömengı atyrauyna jinaqtalǧan kışı jüz elıne, Bögenbai Saryarqaǧa orta jüz elıne qarai at basyn būrdy.
1724 jyly Bögenbai batyr Töle bi jäne Būqar jyraumen bırge qanışer Abylaidyŋ nemeresı, Körkem Uälidıŋ balasy, Ürgenışten kelgen 12 jasar Äbılmansūrǧa qamqorlyq jasai bastady.
1726 jyldyŋ mamyr aiynyŋ basynda Bögenbai bastaǧan qazaq batyrlary
Ūlytau aimaǧyn közdep şyqqan Şuno-Dabo bastaǧan qalmaq äskerıne soqqy berdı. Ekı jaq äsker Şūbarteŋız jaǧasynda tüiıstı de, bırden soǧysqa enıp kettı.
1727 jyldyŋ jaz aiynda qalmaq-qazaq arasyndaǧy ırı soǧystardyŋ bırı «Būlanty-Bıleutı şaiqasyna» basşylyq jasady. Būl soǧys tek qana adam şyǧyny köptıgınen ǧana emes, ekı eldıŋ bolaşaq qarym-qatynasyna, qazaqtyŋ azattyq küresıne şeşuşı qyzmetımen belgılı.
1729 jyly bolǧan «Aŋyraqai şaiqasyna» qatysty. Qazaq auyz ädebietınıŋ, şejıresınıŋ şyn qamqory, tarihşy jäne etnograf
Ä.Divaev pen M.Tynyşpaev
jazbalarynda būl oqiǧa Balqaş teŋızınıŋ oŋtüstık-şyǧys jaǧalauyna taiau jerde, İt ışpes Alaköl degen köldıŋ maŋynda boldy deidı.
1733 jyly Bögenbai batyr Qaldan Seren ordasyn şapty.
1734 jyly Bögenbai batyr – Abylaidyŋ orta jüz sūltany boluyn basty qoldaǧan adamdardyŋ bırı. Sabalaq atpen jasyryn jürgen jas töre Şaryşpen jekpe-jekten keiın Abylai atymen Arqanyŋ qalyŋ elıne sūltan bolyp keldı. 1734 jyly Abylaidyŋ sūltan sailanu oqiǧasy Oljabai aqynnyŋ «Sabalaq – Abylai han» jyrynda körınıs tapty:
«Qazaqtyŋ balasyna
kek äpergen,
Özı – han, ataǧy – Abylai
bolsyn!» destı.
Būl sözge bätuasyn berdı
halyq,
Endıgı jyl kelmekke
söz bailasyp.
Baianauyl, Sabyndyköl
basynda,
Üş jüzge şyqty Abylai
han sailanyp.
Myŋ jetı jüz otyz
törtınşı jylynda edı,
Üş jüzdıŋ basyn qosqan
jiyn edı.
Mäjılıs, syi-qūrmet etken
jerı –
Qanjyǧaly Abyz –
Şomaq auylynda edı.
1740 jyly başqūrt köterılısşısı Qarasaqaldy qamqorlyǧyna aldy.
1740 jyly Ūlytau bökterınde ötken qazaq keŋesıne qatysty. Bögenbai batyr būl keŋeste qalmaqqa aq üidı beruden bas tartuǧa şaqyrdy. Erlerdıŋ uäjderınen keiın Äbılmämbet han da, Qaz dauysty Qazybek te köŋılderınde tüitkıl köp bolsa da, Bögenbai bastaǧan batyrlardyŋ jaǧyna şyqty. «Kemedegınıŋ jany bır» būdan bylai keŋesıp ıs qylmaqqa aq qasqa men kök qasqa soiyp, Türkıstannan ädeiılep aldyrǧan qojalaryna dūǧasyn oqytyp, qariialary batasyn jasap, uaǧdaǧa endı.
Osy mäjılısten keiın Äbılmämbet, Abylai bastaǧan top Orynborǧa orystyŋ generaly V.Urusovpen kezdesuge attandy da, Bögenbai batyr Qaz dauysty Qazybektıŋ kömegımen eldı qalmaqtan keler qauıpke qarsy daiyndauǧa, äsker ūiymdastyruǧa kırıstı. XVIII ǧasyrdaǧy qazaq tarihynyŋ eŋ bır auyr da, asyl da oqiǧalary osy 1740 jyly ötken Ūlytau keŋesıne bastaityn sebebı – osy.
1741 jyl Joŋǧariiamen soǧys jaǧdaiynda öttı.
Osy jyldyŋ qara küzınde Bögenbai batyr qalmaqtarǧa Tobyl boiynda soqqy berdı. Qaraötkel tūsynda äskerdıŋ ortalyq bölıgımen Abylai qala berdı de, Bögenbai Tobyldyŋ jaǧasynda şep qūrdy. – Mıne, osy jerde Septen taişy alǧaşqy soqqy alyp, «Süzekınıŋ qoly» atanǧan qalmaq şabuyly toitarys kördı. Bögenbai batyrǧa Tobyl boiynda şep qūru da, oǧan aldausyratyp Septen taişyny alyp kelu de oŋaiǧa tüsken joq.
1742 jyly Or bekınısınde Resei basşylyǧymen kezdestı. Abylai sūltannyŋ qalmaq qolyna pende boluy Bögenbaiǧa da, qazaqtyŋ özge azamattaryna da oŋai tigen joq. Qarsy şapqan jauyn tas-talqan qylatyn jauynger el qapyda kelgen ıske bola qatty qinaldy. Qaz dauysty Qazybek pen Bögenbai batyrdyŋ 1742 jyldyŋ küzınde Or bekınısıne baruyna da osy oqiǧa sebep boldy.
1742 jylǧy kezdesuden keiın Resei men orta jüz arasyndaǧy resmi qarym-qatynas ūzaq jyldarǧa tyiyldy. Közı tırısınde ne Abylai, ne Qazybek, ne Bögenbai orystyŋ qazaq jerın qorşap, saŋyrauqūlaqtai qaptap kele jatqan qalalarynyŋ bırıne de bas sūqpai öttı. 1742 jylǧy Or kezdesuı qazaqtyŋ kemeŋger basşylaryna tek özderınıŋ küşıne ǧana senu kerek ekenın taǧy da ūqtyrdy.
1752 jyldyŋ jaz ailarynda Abylai han ordasyndaǧy mäjılıste Qytaidyŋ qalmaq jerıne enuıne bailanysty Qazaq ordasynyŋ saiasaty aiqyndaldy. Osy mäjılısten keiın Bögenbai bastaǧan qalyŋ äsker şekaralyq alqapqa tartyp kettı.
1753 jyldyŋ küzınde Bögenbai batyr men Qabanbai batyr arasynda soǧys taktikasyna qatysty dau boldy. Onyŋ aldynda ǧana Bögenbai batyr Saiyn Belek pen Ünemkei Jyrǧal auyldaryn şauyp, derbet pen hoit auyldaryn tozdyryp jıberdı. Būl äŋgımeler Qūrbanǧali
Halid atty belgılı şejıreşınıŋ «Tauarih hamsa» kıtabynda körkem baiandalǧan.
1754 jyly būryn-soŋdy körmegen jaŋa mäseleler tuyndady. Qalmaq ordasy bırjolata qūlap, onyŋ jerın Qytai alatyn qauıp küşeidı. Qazaq äskerı ekı baǧytta toptalyp, Altai men Tarbaǧatai arasynan ötetın soltüstık baǧytty Bögenbai batyr bastady.
1755 jylǧy Talqy asuy üşın bolǧan soǧys. Sol jyly qazaq qosyndary Qalmaq-
Tolaǧai, Qabyrǧa Bazar, Emıl men Qamar-Daban arasyndaǧy qalmaq auyldaryn tas-talqan qyldy. Qalmaq üdere qaşyp, Talqynyŋ asuynan asyp, Qūljaǧa qarai baǧyt aldy, onyŋ ar jaǧynda Qytaidyŋ qalyŋ äskerı tūr degen söz bar.
1756 jyly Bögenbai batyr qazaq-qytai arasyndaǧy şeşuşı şaiqastarǧa jetekşılık jasady. «Oŋtüstık jäne Soltüstık baǧyt» atalatyn mänjür noiandary bastaǧan qytai äskerıne şekaralyq alqaptan bastap on bır ret soqqy berıldı. Osy jyldyŋ küzınde Qarqaraly-Qazylyq maŋynda Jarly özenınıŋ boiynda auyr şaiqastar boldy. Odan ärı qytai qoly Baianauylda, Niiaz taularynda Abylai men Bögenbai batyr bastaǧan qazaq qosyndarymen küş synasty. Qytaidyŋ «Batys baǧyt» Dardana bastaǧan äskerı Esılge taiap baryp toqtady. Olarǧa qarsy Abaq-kerei Qojabergen, Qarakerei Qabanbai, Ämırsana qosyndary soǧysty. Qytai men qazaq arasyndaǧy soǧystardyŋ ışındegı eŋ ataqtysy – Şıdertı özenı boiyndaǧy «Şürşıt qyrǧan» soǧysy. Bögenbai bastaǧan qazaq jasaǧy qytaidy Saryarqa jerıne ekınşı ret kelmestei qylyp osy jerde jazalady. Bırneşe ai boiy soǧysyp, eş nätije şyqpai, Saryarqanyŋ saryşūnaq aiazyna ūrynǧan qytai köp şyǧynmen elıne oraldy. İmperator Sianlun būl sätsızdıkke qatty namystanyp, aldymen Ile boiynda tūrǧanda Ämırsanadan aiyrylyp qaldy dep äskerbasylar Seren men Iýi Baony ölım jazasyna kestı.
1760 jyly qyrǧyzdar Balabögen, Asa, Talas boiynda otyryp qaptaǧan dulat pen qoŋyrattyŋ auyldaryn şauyp,
1771 jyly Bögenbai batyr Abylaidy Türkıstanda aq kiızge otyrǧyzyp, han sailaudy basqardy. «Şaŋdy joryq» qazaq batyrlarynyŋ, saiypqyran erlerınıŋ basyn maidan dalasynda qosqan soŋǧy joryq boldy. Osyny esepke alyp, Bögenbai joryqtan qaitqan batyrlarǧa Abylaidy ortaǧa alyp, Türkıstanǧa baramyz dep hannyŋ tuynyŋ astyna jinady
qazaqtyŋ qazany aşuly, äbdıresı şaşuly qaldy, beibıt el qyryldy, qyz-kelınşek, bala-şaǧanyŋ bärı oljaǧa tüstı. Osy oqiǧadan keiın Bögenbai batyrǧa aibaltasyn qaita qolyna aluyna tura keldı.
Qyrǧyzben alǧaşqy ūrystar 1760 jyly boldy. 1761 jyly Resei patşasyna jazǧan hatynda Abylai hannyŋ aitatyny osy soǧystyŋ nätijesı: «1760 jyly Taşkent tarapynan ūly jüzge bardyq, sodan qyrǧyz degen jauymyzdy şaptyq. Jamanyn qyrdyq, qalǧanyn el qyldyq. Aq üilı amanat aldyq häm Taşkent, Būhara, Samarqan şaharlarynyŋ elderı bır üidıŋ balasyndai tūruǧa uaǧdalastyq». Bögenbai tärbielegen jas batyrlardyŋ ışınde būl soǧysta erlık körsetıp, aty şyqqandar – Äleke Altyn sadaq, Serke, Älıbek, Nauryzbai, Tölek, Oljabai paluan, Jamanqara, Abai siiaqty qazaqtyŋ üş jüzınıŋ erlerı.
1770 jyly qyrǧyzdyŋ Kökjarly Baraq batyr bastaǧan qosynyn qyryp, bastarynan Şu jaǧasynda kelte mūnara jasaǧan oqiǧasynan keiın qazaq pen qyrǧyzdyŋ arasyndaǧy eŋ şeşuşı aiqas boldy. Tūra özenınıŋ boiynda bastalyp, Qyzylsu men Şämsınıŋ Şuǧa qūiar saǧasyna deiın jalǧasqan qandy qyrǧyn tarihi şejırelerde «Jäiıl qyrǧyny» degen ataq aldy. Jäiıl qyrǧyz Äteke jyryqtyŋ qaiyn atasy eken, bırneşe ūlymen osy soǧysqa qatysyp qyrylyp qalǧan. Qyrǧyzǧa qarsy soǧys Bögenbai batyrdyŋ şau tartqan kezınde boldy. Qazaq sardarynyŋ soŋǧy maidany edı. Bır jaǧynan azamattarǧa aqylşy, hanǧa keŋesşı bolaiyn dep Abylaiǧa erdı. Ekınşı jaǧynan ekı tuys eldıŋ bıtımın körgısı kelıp edı. Däl mynadai qyrǧyn bolady dep oilamaǧan. Bıtım oŋailyqpen kelgen joq.
1771 jyly Bögenbai batyr Abylaidy Türkıstanda aq kiızge otyrǧyzyp, han sailaudy basqardy. «Şaŋdy joryq» qazaq batyrlarynyŋ, saiypqyran erlerınıŋ basyn maidan dalasynda qosqan soŋǧy joryq boldy. Osyny esepke alyp, Bögenbai joryqtan qaitqan batyrlarǧa Abylaidy ortaǧa alyp, Türkıstanǧa baramyz dep hannyŋ tuynyŋ astyna jinady.
Bögenbai batyr men Būqar jyrau osy jauynger topty Türkıstanǧa Qoja Ahmet Iаssaui jaryqtyqtyŋ jatqan kesenesıne bastady. El-jūrt aldyn ala estıp, daiyndyǧyn jasap jatqan, qazaqtyŋ ūly toilarynyŋ bırı Abylai handy üş jüzdıŋ balasy aq kigızge köterıp, qazaqtyŋ «altyn taǧyna» otyrǧyzu saltanaty osylai bastalǧan edı. «Qaiyrusyz jylqy baqtyrǧan, qalyŋsyz qatyn qūştyrǧan, qaiǧysyz ūiqy ūiyqtatqan» zamannyŋ basty keiıpkerı Abylaidy han taǧyna Bögenbai men Būqar qoltyqtap otyrǧyzdy. Ekı alyptyŋ qyryq jyl boiy jürgızgen küresı bır ǧana maqsatqa baǧyttalǧan edı – qazaqtyŋ eldıgın, memlekettılıgın saqtau, jerı men suyn saqtau. Osy jer, suǧa ie bolar eldıŋ azamattaryn ösıru, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai, qanattyǧa qaqtyrmai, bala-şaǧasyna qamqor bolu.
1775 jyldyŋ jaz mamyr aiynyŋ ışınde Bögenbai batyr Torǧai özenınıŋ Sıletıge qūiatyn saǧasynda qaitys boldy. Ereimendegı Qorjynköl basyndaǧy qystauynan Bögenbai auyly jazǧy jailauy Sıletıge qarai aqyryn köşken sapary edı.
Batyrdyŋ soŋǧy sapary da jūrt qyzyqqandai edı. Bökeŋnıŋ süiegın alyp, Sıletı boiynan attanǧan köş Türkıstanǧa deiın qalyŋ eldıŋ qadır-qūrmetıne ie boldy. «Qasietıŋnen ainalaiyn» dep euraziialyq köşpelılerdıŋ soŋǧy ırı strategınıŋ denesı salynǧan arbanyŋ soŋynan jüruşı, täu etuşı köp edı, bärı de Ahmet Iаssaui panteonyna jol tartqan batyrdyŋ bır qasietı ūldaryma jūǧysty bolsynşy dep keledı. Batyrdyŋ soŋynda onyŋ atyn eşqaşan tarih betınen tüsırmeitın tamaşa jeŋısterı, ısterı qaldy. Myna jalǧan düniede tırşılık jasaǧan adamǧa odan basqa ne kerek?!
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
