Ukraina dalasynda sūrapyl soǧys jürıp jatqanyna tūp-tura bır jyl toldy. Alpauyt el äskerı bastapqyda Ukraina astanasynyŋ ırgesıne deiın ekpındep barǧanymen, aiǧa jetpei artqa şegınıp, Dneprdıŋ şyǧysyna deiın yǧysty. Referendum ötıp, Donesk, Lugansk, Zaporoje, Herson oblystary Reseige qosylǧanymen, ony Soltüstık Koreiadan basqa bırde-bır el moiyndaǧan joq. Onyŋ üstıne Resei qosyp alǧan oblystardy äkımşılık şekarasy boiynşa da tolyq baqylauyna ala almady.
Teketıres: sebep pen saldar
Resei Prezidentı Putin Ukrainadaǧy soǧystyŋ bır jyldyǧy qarsaŋynda arnaiy joldau jasady. «Reseidı soǧys maidanynda jeŋu mümkın emes» dep söz bastaǧan ol būl joly da eskı äŋgımesın taǧy da qaitalap, «bız soǧystyŋ aldyn aluǧa tyrystyq, bıraq AQŞ pen Batys bızdıŋ artymyzdan mülde bölek ssenarii daiyndady», «soǧysty solar aşty, bız sol soǧysty toqtatu üşın küş qoldanyp jatyrmyz» dep Vaşington men Batys elderıne şüilıktı.
Sondai-aq ol Ukraina bilıgın «neonasister» dep aiyptap, «Kiev Batystan iadrolyq qaru alǧysy keldı», «faşistık Germaniianyŋ simvolikasyn qoldandy» dep kınälady ärı Batys elderı «būǧan köz jūma qarady» dep söktı. «Bız Ukraina halqymen soǧysyp jatqan joqpyz, olar – eldegı rejim men Batystaǧy qojaiyndardyŋ tūtqyny» deidı Resei basşysy. NATO-nyŋ Bas hatşysy Stoltenberg Putinnıŋ būl sözıne bailanysty mälımdeme jasap, «Reseige eşkım şabuyl jasaǧan joq, Reseidıŋ özı agressor» dedı. Būdan bölek, joldauynda ol Resei AQŞ-pen iadrolyq qarudy azaitu turaly özara kelısımdı uaqytşa toqtatatyn mälımdedı.
Putin joldauyn AQŞ prezidentı Djo Baiden Kievten Polşaǧa jetken künı jariialady. 20 aqpanda Kievke kelıp, Ukraina prezidentı Zelenskiimen kezdestı. Kezdesude ol «Bız, 50 şaqty serıktes memleket bırıgıp, Ukrainaǧa 700 tank pen myŋdaǧan brondy kölıkter beretın boldyq» dedı, sondai-aq «sälemdeme» retınde Ukrainaǧa 500 mln dollar äskeri kömek paketın jariialady. Baiden Kievtegı mälımdemesınde Putin Ukrainaǧa soǧys aşyp, «oŋbai qateleskenın» aitty. «Bır jyl öttı, Kiev qūlamady, Ukraina qūlamady, demokratiia qūlamady. Amerikalyqtar Ukrainamen bırge, älem sızdermen bırge» dedı AQŞ prezidentı Zelenskiige. Sondai-aq ol Ukrainaǧa qajet qaru-jaraq berıle beretının jäne Reseidıŋ qorǧanys önerkäsıbın qoldaityn jeke tūlǧalar men kompaniialarǧa sanksiia salynatynyn da atap öttı. Osylaişa AQŞ-tyŋ Ukraina qaruly küşterıne bergen qaru-jaraǧynyŋ jalpy somasy 30 mlrd dollarǧa jettı.
Polşada söz söilegen kezde AQŞ prezidentı «AQŞ pen Europa Resei halqyna jau emes. Soǧysty bız bastaǧan joqpyz. Bız Ukrainany qoldaudy bır sät toqtatpaimyz. Bır jyl būryn Resei Kiev qūlaidy dep mälımdedı. Men keşe Kievte boldym. Kiev – azat jäne ruhty qala. Resei Ukrainany eşqaşan jeŋe almaidy. Eşqaşan!» dep aşyq aitty. Varşavadaǧy kezdesude de AQŞ prezidentı Baiden men Polşa prezidentı Andjei Duda «Ukrainany qoldau, Resei yqpalyn azaitu jäne NATO-ny nyǧaitu» syndy taqyryptardy talqylaǧan.
Ekı taraptan da şyǧyn köp
Resei «äskeri operasiia» dep ataǧan būl soǧys, şyn mänınde, ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı eŋ qiian-keskı äskeri äreket. Soǧys saldarynan Ukraina elı 700 milliard dollar şyǧynǧa batyp, el ekonomikasy 35%-40% paiyzǧa deiın qysqardy. 10 millionnan astam adam şetelge bosyp ketse, 6 millionnan astamy üisız-küisız qaldy. BŪŪ deregınşe, Ukrainada soǧys bastalǧaly 8 myŋ beibıt tūrǧyn qaza tapqan. Al Ukraina bilıgı Resei Mariupoldı qorşauǧa alǧanda, būl qalanyŋ özınde 20 myŋ beibıt tūrǧyn qaza boldy deidı. Qiraǧan qala, jermen-jeksen bolǧan eldı mekenderde esep joq.
Ukraina armiiasynan qanşa adam mert bolǧany anyq emes. İzrail barlauşylary qazırge deiın 160 myŋǧa juyq ukrain sarbazy qaza tapqan boluy mümkın dese, keibır sarapşylar ölgen, jaralanǧan, ız-dereksız ketkenderdı qosa eseptegende Ukraina armiiasynyŋ şyǧyny da 200 myŋnan asyp ketken boluy mümkın degen boljam jasaidy.
Resei Qorǧanys ministrlıgı 2022 jyldyŋ 21 qyrküiegınde Ukrainadaǧy soǧysta 6 myŋ äskerınen aiyrylǧanyn jariialaǧan bolatyn. Sodan berı jarty jylǧa juyq uaqyt ötse de, Resei tarapy eşqandai mälımet taratqan joq. Ukraina tarapy bolsa, qazırge deiın 145 myŋ Resei sarbazyn jer jastandyryp, 3,5 myŋ tankın, 700-ge juyq ūşaǧyn (tıkūşaq, soǧys ūşaq) qirattyq dep otyr. Al AQŞ pen Ūlybritaniianyŋ barlauşylary Resei armiiasynyŋ qazırge deiıngı şyǧyny 200 myŋ adamnan asty dep mälımdedı. BBC Ukrainadaǧy soǧysta qaza tapqan 14709 orys äskerınıŋ esımderın anyqtap, soŋǧy jarty aida rastalǧan şyǧyndar ädettegı aptalyq körsetkışten bes ese köp bolǧanyn alǧa tartyp, «būl Reseidıŋ Donbassta bastaǧan şabuylynyŋ saldary boluy mümkın» dep topşylaidy.
Älemdık ekonomikany da teŋselttı
Ukraina men Resei soǧysy, pandemiiadan soŋ eseŋgıregen ekonomikaǧa ülken kesırın tigızdı. Kelndegı nemıs Ekonomikalyq zertteuler institutynyŋ (iw) zertteuıne säikes, Ukrainadaǧy soǧys ötken jyly älemdık ekonomikaǧa 1,6 trln AQŞ dollarynan astam şyǧyn keltırgen. «2023 jyl da älem ekonomikasy üşın 2022 jyldan da qiyn bolady» deidı sarapşylar. Öitkenı 2022 jyly jahandyq ösım 3,2% bolsa, biyl 2,7%-ke deiın tömendeuı mümkın.
Jaqynda Reseidıŋ Qarjy ministrlıgı qaŋtar aiynda eldıŋ biudjet tapşylyǧy 1,76 trillion rublge (24,8 milliard dollar) deiın öskenın habarlady. Bloomberg aqparattyq agenttıgı biylǧy jyldyŋ bırınşı aiyndaǧy Resei biudjetınıŋ tapşylyǧy 1998 jyldan bergı eŋ joǧary körsetkıştı qūrady dese, «Svoboda slova» basylymy Putinnıŋ Ukrainaǧa basyp kıruı RF ekonomikasyn 25 jylǧa artqa şegındırdı dep sanaidy.
Soǧystan keiın Resei ekonomikasynyŋ jan tamyry sanalatyn gaz ben mūnaidan kıretın kırıs te azaidy. Resei Qarjy ministrlıgınıŋ mälımetı boiynşa, 2023 jyldyŋ qaŋtarynda mūnai men gazdan tüsetın salyq bır jyl būrynǧydan 46%-ǧa tömendep, federaldy biudjet şyǧyndary 59%-ǧa ösken. Bıraq Resei prezidentı Putin 21 aqpan küngı joldauynda «Bızdıŋ ekonomikamyz öte quatty» dep mälımdedı.
Ūtqanynan ūtylǧany köp
Resei «äskeri operasiia jospardaǧydai, tabysty oryndalyp jatyr» degenmen, būl soǧysta Reseidıŋ ūtqanynan ūtylǧany köp.
Bırınşıden, soǧys bastalǧannan keiın, Reseidı Batys elderı sanksiianyŋ sabauymen jünşe tütıp, äp-sätte «älemdegı eŋ köp sanksiia salynǧan elge» ainalyp şyǧa keldı. Şeteldegı köptegen aktivterı būǧattalyp, ırı bankterı SWIFT halyqaralyq jüiesınen ajyratyldy. Degenmen, sanksiia salǧan elderde de Reseidıŋ qanşa aktivı būǧattalǧany turaly naqty mälımet joq. 2022 jyldyŋ aiaǧynda Eurokomissiia ony 60 milliard eurodan astam dep körsetken. Kei boljamdarǧa qaraǧanda, Batys elderınde Resei ortalyq bankınıŋ 300 milliard dollary bar. Alaida qazırgı sätte Europa odaǧy būl qarjynyŋ bır bölıgın ǧana tapqan. Jaqynda Şveisariianyŋ Credit Suisse bankı Reseidıŋ 17,5 milliard frankke juyq aktivın (şamamen 19 milliard dollar) būǧattaǧanyn habarlady. Batys aqparat qūraldarynyŋ mälımetıne qaraǧanda, Reseidıŋ Şveisariiadaǧy aktivterınıŋ jalpy qūny şamamen 46 milliard frankke teŋ. Osy boiynşa eseptesek, Credit Suisse şotynda Resei aktivterınıŋ üşten bırı būǧattaldy degen söz.
Ekınşıden, Resei NATO-nyŋ şyǧysqa ırge keŋeituıne tosqauyl qoia almady, kerısınşe Ukrainanyŋ qolymen ot kösegen AQŞ bastaǧan elder öz maqsattaryna jettı. Ukraina Reseiden bırjola bet būrdy, ol endı Eurodaqqa, köp ūzamai NATO-ǧa da müşe boluy mümkın. Onyŋ üstıne, Resei Ukrainaǧa basyp kırgennen keiın köp ötpei, Finliandiia men Şvesiia elderı de NATO-ǧa kıruge niet tanytty. Olardyŋ NATO-ǧa müşe bolǧanyn Türkiia men Vengriiadan basqa elder bırauyzdan qoldap otyrǧanyn eskersek, būl 2 el de köp ūzamai atalǧan odaqqa qosylatyny anyq. Moldova elı de Resei yqpalynan şyǧudyŋ jolyn ızdeude. AQŞ prezidentı Baiden Polşada būl taqyrypqa da toqtalyp, «Putin Ukrainaǧa soǧys aşyp, Europany qorqytpaq boldy. Ol Europa elderı NATO-dan şyǧyp ketedı dep oilady. Kerısınşe, NATO quatty bola tüstı. Qatarymyzǧa Şvesiia men Finliandiia qosylmaq. Moldova da Resei yqpalynda bolǧysy kelmeidı, ol Europamen bır boludy qalaidy» dedı. Moldova demekşı, 21 aqpan künı Moldova premerı Dorian Rechan «Resei Kişinev äuejaiyn basyp alyp, äskerın äkelmekşı» dep mälımdedı. Sol künı Putin okkupasiialap alǧan Prednestrovia mäselesın Moldovanyŋ egemendıgın eskere otyryp şeşu turaly özınıŋ 2012 jylǧy jarlyǧynyŋ küşın joiǧan bolatyn.
Üşınşıden, Resei mūnai men gazyn satatyn Europa naryǧynan aiyryldy. Soǧys bastalǧannan keiın Resei mūnai men gazyn közır retınde paidalanyp, Europa elderın aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaǧysy keldı. Alaida būl kerı reaksiia tudyryp, onyŋ soŋy Euroodaq elderınıŋ Resei gazy men mūnaiynan bas tartuǧa jäne oǧan şektı baǧa belgıleuıne mūryndyq boldy. Keibır elder Resei mūnaiy men gazyna basqa balama ızdep, Mäskeudıŋ energiia qūrsauyn būzyp şyqty. Sonymen Resei mūnai men gazyn öte arzan baǧada Ündıstan men Qytaiǧa satuǧa mäjbür boldy. Alaida būl sauda Reseidıŋ mūnai, gaz öŋdeuıne ketken şyǧynnyŋ özın äzer jabady deidı mamandar.
Törtınşıden, Resei halyqaralyq qauymdastyqtan barǧan saiyn oqşaulanyp, İran, Soltüstık Koreia syndy tomaǧa-tūiyq elge ainaldy.
Besınşıden, Ukraina soǧysy «Resei älemdegı ekınşı quatty armiiaǧa ie» degen közqarastyŋ da külın kökke ūşyryp, Resei armiiasyndaǧy älsızdıkter men qaru-jaraqtarynyŋ kemşılıgın aidai älemge paş ettı. Köptegen elder Resei qaruyn satyp aludan bas tartyp, Mäskeu qaru-jaraq satudan tüsetın paidasynan aiyryldy. Sanksiianyŋ saldarynan äskeri önerkäsıbı de tūralauǧa ainaldy. Oǧan Serbiia elınıŋ reseilık joiǧyş ūşaqtardy satyp aludan bas tartyp, fransuz joiǧyş ūşaqtaryn alu jönınde şeşım qabyldaǧanyn aitsaq ta jetkılıktı.
Altynşydan, būl soǧys Reseidıŋ el ışı öndırısın älsıretıp, jūmyssyzdyq mäselesınıŋ küşeiuıne, bailar men daryndy azamattardyŋ şetel asuyna, şetel käsıporyndarynyŋ Resei naryǧynan lek-legımen ketuıne mūryndyq boldy.
Ūzaqqa sozylatyn türı bar
Soǧystyŋ qaşan aiaqtalatyny belgısız. Resei Ukrainadaǧy qaruly küşterın üstemelep jatyr. Al batystan oq-därıden bastap äue şabuylynan qorǧanu jüiesıne deiın alǧan Ukraina batystyŋ ozyq tankterı kelse, köktem şyǧa qarymta şabuyldy bastauǧa daiyn otyr. Ötken jyldyŋ soŋynda «Ukraina soǧysy Qyrymnan bastaldy, Qyrymdy azat etumen aiaqtalady» dep mälımdeme jasaǧan Zelenskii jaqynda «2023 jyl Ukrainanyŋ jeŋıs jyly bolady» dep mälımdedı. Batys elderı de būl ūrysta Ukraina jeŋuı kerek dep sanaidy.
Dei tūrǧanmen, Resei de oŋai şaǧylatyn jaŋǧaq emes. Onyŋ üstıne İrannan, Soltüstık Koreiadan kömek alyp otyrǧan Resei soŋǧy kezderı Qytaimen de ymyralasa bastady. Äue şary oqiǧasynan keiın, AQŞ-pen qatynasy kürt uşyqqan Qytai endı Reseimen bırlese otyryp, AQŞ-qa tötep berudıŋ jolyn ızdeuı mümkın degen küdık te joq emes. AQŞ prezidentı Baiden Şyǧys Europa elderıne saparlai kelgen kezde Qytaidyŋ syrtqy ısterge jauapty komitetınıŋ basşysy, Qytaidyŋ būrynǧy Syrtqy ıster ministrı Uaŋ İı-nıŋ Reseige saparlai baruy osy küdıktı tıptı küşeittı. Osy aidyŋ soŋynda Qytai töraǧasy Şi Jinpi de Mäskeuge saparlai keledı degen sybys bar.
Ötken aida AQŞ «Reseige qaru-jaraq berdı» degen jeleumen qytailyq bırşama kompaniiaǧa sanksiia salǧan bolatyn. Uaŋ İı-nıŋ saparynan sekem alǧan Vaşington būl joldy da «Qytai Reseige qaru-jaraq beretın bolsa, onyŋ saldary auyr bolady» dep eskerttı.
Ötken aptada Germaniianyŋ Miunhen qalasynda ötken samitte Uaŋ İı Qytai soǧysqan ekı jaq ortasynda ara aǧaiyn boluǧa daiyn dep mälımdedı. 21 aqpan künı Ukraina Syrtqy ıster ministrı Kuleba «Bız Qytai tarabynyŋ beibıt kelısım turaly ūsynysyn aldyq. Endı ony qarap, tanysyp şyǧamyz» dep mälımdedı.
Qazaqstanǧa qauıp bar ma?
Soǧystyŋ zardabyn bızdıŋ el de tartyp jatyr. Operasiia bastalǧannan keiın Ukraina Reseidıŋ energo-infraqūrylymyna qatysy bar mūnaidan bas tartty. Caldarynan Kaspii qūbyr konsorsiumy arqyly tasymaldanatyn (Teŋız, Qaraşyǧanaq jäne Qaşaǧan ken ornynan şyǧatyn) mūnai Odessa portyna jetkızılmeitın boldy. Būl öz kezegınde qazaqstandyq şikızatqa degen sūranysty şektep, eldıŋ eksporttyq äleuetıne terıs äser ettı.
Elımızdegı kömır önerkäsıbı de soǧystyŋ kesırınen kerı kete bastady. Resei soŋǧy 7-8 jyldyŋ bederınde qazaq kömırın Ukraina, Belarus elderıne tranzitteuge kedergı keltırıp keledı. Soǧys bastalǧaly berı Qazaqstan men Ukraina arasyndaǧy alys-berıs 40 paiyzǧa qysqarǧan.
Resei prezidentı 21 aqpan küngı joldauynda Oŋtüstık-Şyǧys Aziia naryǧyna Qazaqstan arqyly şyǧu nietın de aityp qaldy. «Jaŋa geosaiasi jaǧdaiǧa bailanysty logistikany basqaşa damytamyz. Mäskeu – Qazan avtomagistralın Ekaterinburgke, Cheliabinskıge, Tümenge deiın ūzartu, odan ärı İrkutsk pen Vladivostokqa jetkızıp, Qazaqstanǧa, odan ärı Moŋǧoliia men Qytaiǧa şyǧudy oilastyramyz» dedı ol. Būl jobanyŋ bızge paidasy da, qaupı de bar.
