Ukraina dalasynda ekı aptadan berı Resei tarapy arnaiy operasiia dep ataǧan soǧys jürıp jatyr. Resei äskerlerı köptegen eldı mekenderdı «ūltşyldardan» azat etkenımen, Kievke älı kıre almai tūr.
Soǧys şyǧyny jaily naqty aqparat joq. Ekı jaq ta öz jeŋısın eselep körsetumen äbıger. Bır apta būryn «ūrysta 500-ge juyq sarbazymyz mert boldy» dep mälımdegen Mäskeu odan bırer apta ötse de, öz şyǧyny jaily jūmǧan auzyn aşpai otyr. 9 nauryz künı «Operasiia barysynda Ukrainanyŋ 2581 äskeri infraqūrylymy jermen-jeksen boldy. 123 S-300 zenit-zymyran keşenı joiyldy. «Buk M-1», «Osa» jäne 81 radiolokasiialyq stansiia qirady. Sonymen qatar, 897 tank pen özge de brondalǧan kölık, 95 reaktivtı jüie, 336 artilleriialyq qaru-jaraq, 662 arnaiy äskeri tehnika men 84 ūşqyşsyz ūşatyn apparattyŋ közı joiyldy» dep mälımdegen Resei Qorǧanys ministrlıgınıŋ resmi ökılı İgor Konaşenko öz elınıŋ şyǧyny jaily eşqandai aqparat bergen joq. Ukraina Qorǧanys ministrlıgı bolsa, «jaudyŋ 11 myŋynan astam äskerınıŋ közın joidyq, 39 soǧys ūşaǧyn, 41 tıkūşaǧyn, myŋnan asa basqa da tehnikasyn küirettık» dep mälımdedı. Al AQŞ barlau basqarmasy bolsa, Resei 2000-4000 sarbazynan airylǧan boluy mümkın degen pıkırde. Soǧystyŋ saldarynan elden ekı million adam bosyp kettı. 1200-den astam beibıt tūrǧyn qaza tapty.
Kelısımge kele me?
Resei äskerlerı Harkov pen el astanasy Kievke tolassyz şabuyl jasaǧanymen, Ukraina jauyngerlerı qalany ölıspei berıspeitın janqiiarlyq tanytuda. Äitkenmen, Kiev te, Harkov te qazır qorşauda, Resei jasaqtary kün ötken saiyn şeŋberdı taryltyp, Kiev küşterın tyqsyryp keledı. Resei bır apta būryn basyp alǧan Herson qalasynda qazırge atys toqtaǧanymen, halyqtyŋ qarsylyǧy älı basylmai tūr.
Būǧan deiın ekı jaq soǧysty toqtatu üşın üş ret kelıssöz ötkızse de, «qorşauda qalǧan halyqqa gumanitarlyq kömek körsetu maqsatynda jasyl dälız aşudan» basqa eşqandai nätije şyqqan joq. Onyŋ üstıne, Ukraina qaruly küşterıne sıleite soqqy berıp, barlyq äskeri nysandaryn küiretudı közdegen Resei maqsatyna jetpei toqtaityn türı joq. Al Zelenskii bolsa, qarsy jaǧyn tynbai kelıssözge şaqyryp keledı. 8 nauryz keşte video ündeu joldap, Reseidı taǧy da kelıssöz ötkızudı ūsyndy. «Soǧysty aiaqtatu üşın kelıssöz üstelıne otyru kerek. Bıraq kelısım adal, naqty ärı halyqtyŋ müddesı üşın jasaluy kerek» dedı ol. Osydan būryn Türkiia Prezidentı Erdoǧan soǧysyp jatqan ekı eldıŋ de basşylarymen söilesıp, kelıssözge şaqyrǧan. Zelenskii Ankara men Stambuldyŋ bırınde Resei basşysymen kezdesuge äzır ekenın jetkızse, Putin kelısımge keludıŋ şarty retınde taǧy da Qyrymnyŋ Resei qūramynda ekenın moiyndau, Donbass öŋırındegı orys ūltyna jasalyp jatqan genosidtı toqtatu mäselesın köterdı. Būǧan «Donbassta eşqandai genosidtık saiasat jürgızgenımız joq, būl Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıru üşın tapqan syltauy» dep jauap qaiyrǧan Zelenskii «ukrainalyqtar eşkımge bır süiem jer bermeidı. Sonymen qatar Mäskeu Ukrainanyŋ qauıpsızdıgıne kepıldık beruı kerek. Ukrainanyŋ taiau jyldary NATO-ǧa kıru mümkındıgı joq» dep aşyq aitty. Sonymen Türkiia basşysynyŋ qūlşynysy nätijesınde Resei men Ukrainanyŋ syrtqy ıster ministrlerı 10 nauryz künı Türkiiada kelıssöz ötkızuge kelıstı.
Genosid demekşı, 27 aqpanda Ukraina Resei Federasiiasyn «agressiiany aqtau maqsatynda genosid ūǧymyn būrmalaǧany üşın» jauapqa tartudy talap etıp, Gaagadaǧy BŪŪ Halyqaralyq sotyna hat tapsyrǧan bolatyn. Osyǧan bailanysty 7-8 nauryz künderı Resei men Ukraina arasyndaǧy genosid qylmysynyŋ aldyn alu jäne jazalau turaly 1948 jylǧy Konvensiiany būzu mäselesı aiasynda sot tyŋdalymyn ötkızdı. Būl otyrysta da Resei «Ukraina öz elınıŋ şyǧysyndaǧy orystar qonystanǧan öŋırlerde genosid jürgızdı» dep aiyptady. Qarsy jaq mūny joqqa şyǧardy.
Sanksiia eŋ köp salynǧan el
Ukrainaǧa qaru sıltegen künnen bastap qarşa boraǧan sanksiianyŋ astynda qalǧan Resei 2 aptada älemde eŋ köp sanksiia salynǧan elge ainaldy. Atap aitqanda, 22 aqpannan bastap, Reseige 2778 şekteu engızılıp, 2014 jyldan berı salynǧan sanksiialardyŋ jalpy sany 5533-ke jettı. Būl İran, Siriia, Soltüstık Koreia jäne Venesuela elderıne salynǧan sanksiialardan äldeqaida köp.
AQŞ bastap, Euroodaq qostaǧan, Kanada, Şveisariia, Japoniia elderı jalǧastyrǧan sanksiia köşıne ılesken elderdıŋ sany 50-den asyp, ekonomikalyq būǧau qarjy salasynan bastap kiım-keşek, azyq-tülık, ädebiet-körkemöner salasyna deiın keŋeidı. Būǧan qarsy Resei de Mäskeuge jau piǧyldaǧy 50 eldıŋ tızımın jariialap, qarymta jauap retınde Resei kompaniialary men azamattary būl elderden alǧan qaryzyn rublmen qaitaruyna bolady dep mälımdedı.
Bıraq sanksiia soǧysty toqtata ala ma?! Mäsele osynda. Öitkenı ūzaq merzımge baǧyttalǧan sanksiianyŋ saldary keleşekte körınbese, bırer apta ışınde Resei ekonomikasyn küiretıp jıbermeidı. Al Ukrainadaǧy soǧys, partizandyq ūrysty esepke almaǧanda, ärı ketse 1-2 aiǧa sozyluy mümkın. Demek, sanksiia önımın körsetkenşe Ukrainanyŋ da tas-talqany şyǧyp, eldıkten aiyryluy ǧajap emes. Batys elderınıŋ basyn qatyryp otyrǧan da – osy mäsele. Öitkenı Putinge de Ukrainany basyp aludan nemese kelısımge kelıp, Ukrainany aiaǧyna jyǧyp, Qyrym men Donbass öŋırın «zaŋdy türde» tartyp aludan basqa şegıner jol qalǧan joq. Közdegen maqsatyna jetpei, orta joldan şegınıp şyǧyp ketse, Resei älem aldynda masqara bolumen qatar, Putin bilıgı el ışındegı senımınen aiyrylady da, būl ülken tolquǧa ūlasyp ketuı mümkın. Qazırdıŋ özınde Resei qalalarynda soǧysqa qarsy narazylyq oqytyn-oqtyn töbe körsetıp tūr. 8 nauryz küngı mälımetke qaraǧanda, şeruge şyqqany üşın 5000-ǧa juyq adam qamauǧa alynǧan. Demek, halyqtyŋ narazylyǧyn basyp, orys ūltynyŋ senımıne ie bolu üşın Putin de Ukrainany jermen-jeksen etıp, jeŋıp şyǧudan basqa jol joq. Bıraq oǧan Ukraina halqynyŋ oŋai berıletın türı joq.
Batys elderı de qarjy, qaru-jaraq jaǧyndaǧy järdemın üdettı. AQŞ bastaǧan elder kömekke bergen 20 myŋ qaru-jaraq Kievke jetkızıldı. Mūnyŋ 1700-ı tankke qarsy qoldanylatyn qaru bolsa, 2000-ǧa juyǧy – soǧys ūşaqtaryn küiretuge arnalǧan qaru. Sonymen qatar, qazırge deiın älemnıŋ keibır elderınen 20 myŋnan astam erıktı Ukrainaǧa keldı. Mūny Ukraina qorǧanys ministrlıgı de rastady. Batys basylymdarynyŋ habarlauynşa, erıktılerdıŋ denı – qosynnan şegıngen äskeri qyzmetşıler. Ukraina bilıgı bolsa, olarǧa aqşalai «jalaqy» töleumen qatar, qajet bolsa, Ukraina azamattyǧyn beru mäselesın de qarastyratynyn mälımdedı.
Gaz ben mūnai da tızımge endı
Osyǧan deiın batys Reseidı sanksiianyŋ astynan alǧanymen, «Soltüstık aǧyn-2» gaz qūbyryn toqtatqannan basqa, Mäskeudıŋ gaz ben mūnai eksportyna şekteu qoimaǧan. Iаǧni Resei ekonomikasynyŋ jan tamyry sanalatyn būl salaǧa batys auyz saluǧa bata almai tūrǧan. Öitkenı Europa elderı 40 paiyz gaz ben 25 paiyz mūnaidy Reseiden alsa, AQŞ kün saiyn Reseiden 700 000 barrelge juyq şikı mūnai men mūnai önımderın importtaidy. Demek, Resei mūnai-gazyna tyiym salu batys elderı üşın de tiımsız edı. Soǧan qaramastan AQŞ 8 nauryz künı Reseiden gaz ben mūnai satyp aluǧa tyiym saldy. «Bız Resei gazy men mūnaiyn importtauǧa tolyq tyiym salamyz. Būl degenımız – endı Reseidıŋ gazy men mūnaiyn AQŞ porttary qabyldamaidy degen söz. Amerika halqy bır auyzdan ortaq şeşımge keldı. Putindı qarjylandyrudy toqtatyp, Ukrain halqyna qol sozuymyz kerek. Reseidıŋ agressiiasyna tözbeimız» dep mälımdedı Baiden.
Euroodaq memleketterı de Resei gazy men mūnaiynan bas tartudyŋ joldaryn qarastyryp jatyr. Al Ūlybritaniia bolsa, 2022 jyldyŋ soŋyna deiın Resei gazy men mūnaiyn importtaudan bas tartatynyn mälımdedı. Degenmen, Reseidıŋ gazyn batys elderı almaǧanymen, Qytai satyp aluy mümkın. Soǧystan būryn Qytaiǧa baryp qaitqan Putin Beijıŋmen osyndai kelısımge keldı degen sybys bar. Alaida Qytai uädesınde tūra ma, tūrmai ma, ol jaǧy belgısız. Öitkenı Qytai Reseidı qoldaimyn dep batys elderınıŋ qaharyna ūşyraǧysy kelmeidı. Keşe AQŞ «Eger Qytai Resei Federasiiasyna qarsy sanksiialardan bas tartsa, AQŞ şaralar qabyldaidy» dep mälımdedı. Sondyqtan Qytai Resei üşın ülken täuekelge barmaidy. Öitkenı «ekı qoşqardyŋ basy bır qazanǧa syimaidy» degendei, Qytaidyŋ da közdep otyrǧany köp. Iаǧni Beijıŋnıŋ Reseidıŋ Ukrainaǧa basyp kıruıne qarsy bolmai, Qyrymdy referendum arqyly özıne qosyp aluyna köz jūma qarauy – Qytaidyŋ bolaşaqta Taivanǧa soǧys aşu men Reseidıŋ Qiyr şyǧysyn (būl öŋırde qytailardyŋ sany orystardan asyp ketken) bölıp aludyŋ daiyn ssenariiı retınde paidalanuy äbden mümkın.
Qysqasy, Ukraina soǧysynyŋ älemge salatyn oirany oŋaiǧa soqpaidy. Ekonomister biyl älemdık ekonomika kem degende 400 milliard dollar kölemınde şyǧynǧa ūşyraidy dep boljap otyr. Qazırdıŋ özınde mūnai baǧasy qymbattap, kögıldır otynnyŋ baǧasy 35 paiyz östı. Bidaidyŋ baǧasy da 20 paiyz köterıldı. Kobalt, litii jäne nikel syndy qazba bailyqtardyŋ da baǧasy eselenıp, önerkäsıp salasy da soqqyǧa ūşyrady. Al arnaiy operasiia bastalǧaly künıne ülken qarjylai şyǧynǧa ūşyrap otyrǧan Reseidıŋ jaǧdaiy ne bolady? Ukraina eldıgın saqtai ala ma? Ol jaǧy äzırge belgısız.
