«Qaraötkel äuel bastan ülken saudanyŋ basy qosylǧan jer bolǧan» deitın belgılı tarihşy Jambyl Artyqbaev orta ǧasyrlarda Türkıstan men Sıbır handyǧy arasynda jürgen sauda qarym-qatynastarynda Qaraötkeldıŋ atauy kezdesetının aitady. Esıl boiyna barlau jūmysyn jasaǧan orys komandirlerıne süienıp, Aqmola bekınısı salynbai tūrǧanda Qaraötkelde sauda keruenderınıŋ ailap jatyp, saudasyn jasaitynyn keltıredı.
Al, būl künderı marqūm bolyp ketken ölketanuşy ǧalym Baianbai Qūsaiynov kezınde Qazaqstan jerı Reseige tolyq bodan bolǧanǧa deiın soltüstık ölkede tört ülken keruen joly bolǧanyn, sonyŋ bırı Qyzyljar qalasynan şyǧyp, Aqmola duany arqyly Ūlytaudy basyp ötıp Būqara, Taşkentke jetıp jyǧylǧanyn, osy keruen joly ertede «Han joly» delınse, keibır derekterde «Abylai joly» atalǧanyn, mūny köne «Jıbek jolynyŋ» bır sürleuıne balauǧa bolatynyn aityp ketken. Osydan ǧalym Qaraötkel öŋırı «Han jolynyŋ» küre tamyry bolǧan degen paiymyn ūsynady.
Sondai-aq, B.Qūsaiynov Esıl öŋırındegı keruen joldaryn alǧaşqy bolyp zerttegenderdıŋ arasynda ataqty ǧalym Şoqan Uälihanov bolǧanyn, ol 1856 jyly «HIH ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy qazaq dalasynyŋ kartasy» deitın eŋbegınde Abylai meken etken aimaqtardy basyp ötetın keruen joldarynyŋ syzbasyn körsetıp, onda Atbasar jäne Qorǧaljyn öŋırın tolyq qamtyǧanyn alǧa tartady.
Osy mysaldardan bügıngı eŋselı elorda qonys tepken Qaraötkel aimaǧynda ejelden tırşılıgı qyz-qyz qainaǧan orta qalyptasqanyna köz jetkızemız. Tarihtan osy jerlerde ataqty Qaraötkel järmeŋkesı kezınde de sauda qyzǧany belgılı. Oǧan Reseidıŋ Tümen aimaǧynan, özımızdıŋ Qyzyljar siiaqty qalalardan köpester aǧylyp, sauda jasaǧan.
J.Artyqbaev Aqmola uezı aşylǧan soŋ sauda ısı odan ärı damyǧanyn,1867-1868 jyldarda «Uaqytşa Erejeler» engennen keiın sauda erekşe qarqyn alǧanyn aitady. Būl tūrǧyda jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Aldan Smaiyldyŋ «Tarih taŋdaǧan Astana» atty kölemdı eŋbegındegı bır derekke nazar audaraiyq. Onda: «1890 jyly Aqmola uezındegı järmeŋkelerde 8 million 73123 rubldıŋ saudasy jasalǧan. Äkelıngen mal äuelde 1 million 525129 rublge baǧalansa, sauda barysynda 160 myŋ rublge asyp tüsıptı» dep jazǧan jazuşy järmeŋkenıŋ saudadan basqa män-mazmūnyn aşa tüsıp, «Ol alys-berıstıŋ yŋǧaily orny boluymen qatar mereke-dumannyŋ da oşaǧy edı» deidı.
Ötken ǧasyrlarda jasaǧan änşı-küişılerdıŋ, aqyn, baluandardyŋ aty däl osyndai järmeŋkelerden keiın qazaq dalasyna jaiylǧan. Mysal üşın änşılık pen qara küşke kelgende eşkımge des bermegen Baluan Şolaqtyŋ «Keşegı sentiabrdıŋ bazarynda köterdım elu bır pūt kırdıŋ tasyn» degen joldary bar «Sentiabr» änın aluǧa bolady.
HIH ǧasyrdyŋ orta şenı, HH ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldaryna deiın ömır sürgen Aqmola öŋırınıŋ tumasy Ǧaziz Faizollaūly «Atandym Ǧaziz aqyn bala jastan, Aqyn joq Qaraötkelde menen asqan» dep bastalatyn änın de sondai järmeŋke ötıp jatqan kezınde aitqan boluy kerek. Halyq kompozitorlary Maira Uäliqyzy men ör ruhymen tarihta qalǧan İmanjüsıp Qūtpanūly da Qaraötkel järmeŋkesınde sairan salǧan degen derekter de kezdesedı.
Jalpy, järmeŋkelerde önerın körsetıp, aty şyqqan önerpazdar taqyryby bölek zertteudı qajet etedı. Bügıngı taŋda sondai talpynystar da jasalyp jatyr. Mäselen, änşı Erlan Qūjymanov «Qaraötkel – än järmeŋkesı» atalatyn baǧdarlamany qolǧa alyp, qazır Astananyŋ är jerınde konsert qoiyp jür.
«Eldı Qaraötkel maŋaiyna toǧystyru keşegı Abylai han babamyzdyŋ, bügıngı Elbasynyŋ armany ǧoi. Bır kezderı Aqmola bolǧan, qazır Astana atanyp, elordaǧa ainalǧan eŋselı qala maqtanyşymyzǧa ainaldy. Alaida, myŋdaǧan jyldar boiy Qaraötkel atalyp kelgen jer ǧoi, sondyqtan osy söz kezdesetın än-jyr da köp eken. Ötken tarihty, sol kezdegı änderdı saralaǧanda būǧan köz jetkızdık. Sonyŋ barlyǧyn Qazaqstannyŋ är būryşynan jinadyq. Osy änderdıŋ tarihyn aita otyryp, leksiia-konsert ötkızbekke bel budyq» deidı ol.
Änşınıŋ sözınşe, Qaraötkel atauy keşegı Abylai hannyŋ aqylşysy bolǧan Būqar jyraudyŋ, būdan keiın Aqmola tarihynda ülken ız qaldyrǧan Kenesary hannyŋ qasynda jürıp, «Kenesary – Nauryzbai» atty dastandy jazyp qaldyrǧan Nysanbai jyraudyŋ, İmanjüsıp siiaqty noqtaǧa basy syimai ketken halyq kompozitory, änşı Mädi Bäpiūlynyŋ taǧy osy sekıldı tūlǧalardyŋ şyǧarmaşylyǧynda kezdesedı. Osy mysaldarǧa süienıp, Qaraötkel – än-jyrdyŋ ortasy da bolǧanyn aita alamyz.
Qaraötkel järmeŋkesınıŋ zaŋdy jalǧasy Aqmolanyŋ öz basynan aşylǧan Konstantinov järmeŋkesı boldy. Jambyl Artyqbaevtyŋ aituynşa, sol kezde sauda qazır Kongress-holl ornalasqan aumaqta 21 mamyrdan 10 mausymǧa deiın jürgızılgen. «Būl järmeŋkenıŋ mal saudasy qaladan säl alystau, qazırgı Aqbūlaq özenınıŋ jaǧalauynda jürgenı turaly mälımetter bar. Ol kezde Aqbūlaqty qazaq Aşyözek dep ataidy, osydan kelıp orystyŋ «Solenaia balka» degenı şyǧady» deidı ǧalym.
Būl jerdı jailaǧan halyq qazaqtyŋ ata käsıbı – mal ösıru men aŋşylyqpen ainalysqan. Balyq şaruaşylyǧy da qolǧa alynǧan. Aldan Smaiyl «1907 jyly Aqmoladaǧy Konstantinov järmeŋkesınde 3450 qasqyr, 2300 tülkı, 1234 qarsaq, 65 myŋ suyr, 15 qoian, 2140 küzen, 3000 borsyq satylǧan» degen derektı de alǧa tartady.
J.Artyqbaev HIH ǧasyrdyŋ soŋyna qarai qalada öndırıstıŋ paida bola bastaǧanyn aitady. A.Smaiyl tau-ken önerkäsıbımen qatar tūz öndırılgenın keltıredı. «Öŋırdegı tört myŋ köldıŋ bırazy aşy, qazaqtar solardyŋ on bırınde osy käsıptı bırşama täuır ūiymdastyrǧan. Būǧan oblys boiynşa jylyna 310 myŋ pūt tūz öndırılgenı dälel» deidı jazuşy.
Keiıngı jyldary Astanada «Qaraötkel järmeŋkesı» atauymen agroönerkäsıptık keşennıŋ jetıstıkterın körsetetın şara ötıp keledı. Bas qalada el öŋırlerınıŋ auyl şaruaşylyǧy järmeŋkesın ötkızu de ürdıske ainaldy. Onda da är oblystan kelgen önerpazdar önerın körsetedı. Tarihi sabaqtastyq degen osy şyǧar! Ejelden bastauyn alǧan molşylyqtyŋ, än men jyrdyŋ, küidıŋ merekesı jerımızden üzılmesın, aǧaiyn!
Amanǧali QALJANOV
