Türkı halyqtary turaly aitqan kezde, qaraqalpaqtar jaiynda bıletınımız az. Respublika şyǧysynan Özbekstanmen, soltüstıgınde jäne soltüstık-şyǧysynda Qazaqstanmen, oŋtüstıgınde jäne oŋtüstık-batysynan Türkımenstanmen şektesedı. Ensiklopediiada qaraqalpaqtardyŋ köpşılıgı 17 ǧasyrda jäne 18 ǧasyrdyŋ orta kezınde Syrdariianyŋ ortaŋǧy aǧysy men saǧasyndaǧy alapty mekendegen dep jazylǧan.
Olar qazaqtyŋ Kışı jüz handaryna täueldı bolypty. Körşı taipalardyŋ tynymsyz şabuylyna ūşyraǧan qaraqalpaqtar 1742 jyly Orynbor men Peterburgke öz ökılderın jıberıp, Orys memleketınıŋ qaramaǧyna kırudı ötındı. Orys ükımetı olardyŋ tılegın qabyl aldy. Sol üşın 1743 jyly qazaq hany Äbılqaiyr qaraqalpaqqa joryq jasady. Osynyŋ nätijesınde qaraqalpaqtardyŋ köpşılıgı 18 ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna taman Syrdariiany tastap, onyŋ batys atyrauyna qūiatyn Jaŋadariia boiyna qarai oiysty. 18 ǧasyrdyŋ aiaǧynda Hiua handarynyŋ joryqtary küşeidı. Olar 1811 jyly qaraqalpaqtardy jaulap alyp, Ämudariianyŋ saǧasyna köşırumen tyndy. Qaraqalpaqtar az uaqyttyŋ ışınde Hiua handyǧynda bırneşe egınşılık audandaryn jasady delıngen. Resmi derekter osylai deidı. Al etnikalyq jäne tıldık jaǧynan özbekterden görı qazaqtarǧa jaqyn keledı.
Nauryz qarsaŋynda elordada atalmyş etnostyŋ mädeni ortalyǧy aşylǧan edı. Onyŋ jetekşısı Tazabike Älievamen kezdesıp, bauyrlas halyqtyŋ salt-dästürı jaiynda mälımet alyp, ūlttyq as mäzırımen tanystyq.
Közdıŋ jauyn alǧandai, Tazabikenıŋ qyzyl köilegı qyzyqtyrǧanyn jasyrmadyq. Ūlttyq dästürınıŋ bır bölşegı qyzyl köilegı jaiynda äŋgımesın bastap kettı. «Köilek ūzyna boiyna ölşep pışıledı. Ony apalarymyz kestemen kömkeretın. Basyna kimeşek kiıp, ony säukelemen bastyrady. Kimeşektıŋ öŋırı kelte oiylyp, iyqtyŋ ekı jaǧynan ūzyn etıp pışıledı. Ony da örnekpen kömkertedı. Artynda tüsken ūzyn jolaq örnegı bar. «Qyzyl jegde» degen jamylǧyny basyna jamylyp, jaŋa tüsken kelın betın kölegeilep jüretın bolǧan.
Qaraqalpaqtar ejelden ūlttyq dästürın qasterlep keledı. Ärine, Nauryz merekesıne erekşe daiyndalamyz. Tek özbekter emes, qaraqalpaqtar da sümelek qainatamyz. Onyŋ äpsanasynda bylai deidı. Erte zamanda «Bahar kelgende» Fatima anamyz azyǧy tausylyp, qazanǧa ne salaryn bılmeptı. Sol şaqta küzde egılgen jazǧy bidaidyŋ dänı jer jaryp, ine boiyndai qyltiyp ösken kezı eken. Anamyz bidaidyŋ jasyl örkenın qiyp alyp, kelıge tüiıp, närın şyǧaryp, qazanǧa salyp, tübıne jabysyp qalmasyn dep tas qoiyp qainatady. Anamyz taŋ atarda közı ılınıp ketıptı. Sonda Jäbıraiyl kelıp, otyz perıştenı jūmsap, qazandy qainatqyzǧan eken deidı. Adamnyŋ boiynan quat ketken kezde sümelektıŋ paidasy mol. Ony aldymen sausaqtyŋ ūşymen malyp alyp, ıştei tılek tılep, auyzǧa alǧan. Osy künı «jügerı kürtık» jasaldy. Būl sızder bıletın jügerı emes. Osy tūqymdas, bıraq dänı maida, özgeşe bolyp keledı. «Zaǧara» dep atalatyn nandy da osy daqyldan jasaidy. Ony ystyq sütpen ilep, azdap bidai ūnyn qosady. Balalar «iaramazan» aityp, merekenıŋ kelgenın tılekterımen jetkızedı. «Iаramazan aityp keldım esıgıŋe, qoşqardai ūl bersın besıgıŋe» dep bastalatyn jyr joldary türkı halyqtarynyŋ köbıne ortaq» dep Tazabike äŋgımesın aiaqtady.
Aigül UAISOVA
