On tört jyldyŋ ışınde būl ara bas qalanyŋ sanitarlyq qorǧanyna ainaldy. Sondai-aq, qalalyqtardyŋ süiıktı demalys oryndarynyŋ bırı. Būǧan qosa, qarapaiym halyqtyŋ tabys közı de – sol jer. Ol – Astana ormany.
Aidaladaǧy ormanda qaidaǧy tabys deisız ǧoi? Astanany qorşap jatqan alqapta qaraqat syŋsyp tūr. Halyqtyŋ igılıgıne dep otyrǧyzylǧan ormannyŋ igılıgın şynymen de halyq körıp otyr. Eŋ bastysy – tegın. Mausymdyq jūmys bolsa da, būqara būl käsıppen näsıbın aqtap otyr.
Sonymen, qaraqat saudasynyŋ qyr-syrymen tanyspaq oida ormandy betke aldyq. Fototılşımız ekeumız bırı – ormanda qaraqat terıp jürgen, endı bırı – ony jol boiynda satyp tūrǧan adamdarmen jüzdesıp, az-kem tıldesıp qaittyq.
Baǧytymyz – qala şetındegı İlinka kentı. Qaraqat qalanyŋ qai şetıne barsaŋyz da bar ǧoi. Öitkenı, 14 820 gektar ormandy alqaptyŋ 11 myŋnan astamyna aǧaş otyrǧyzylǧan. Iаǧni, sol jerlerdıŋ barlyǧynda qaraqat bar.
Bızdı uaǧdalasqan jerde «Astana ormany» JŞS qyzmetkerlerı kütıp aldy. Mekemenıŋ bas agronomy bas bolyp, bızdı orman ışınde adam aiaǧy köp tietın jerlerge alyp jürdı.
«Qaşqyn» teruşıler
Bırınşı bolyp közımız aǧaştyŋ köleŋkesınde tūrǧan kölıktı şaldy. İesı bala-şaǧasymen är jerde qaraqat terıp jür eken. Tılşı ekenımızdı bılgende aǧaştardyŋ arasyna tyǧylyp, joq bolyp kettı.
Ūialǧan bolar…
Sonymen, ormannyŋ şaŋyn şyǧaryp ärı qarai kettık. Jol boiynda taǧy bır kölık tūr eken. Jaqyndai kele bet-auyzyn oramalmen tūmşalap alǧan äieldı kördık. Amandasyp jön sūrastyq. Özın Aina dep tanystyrdy. Tegın jazbaudy sūrady.
Bügıngı jūmysyna jūbaiy men qaiyn ınısın ertıp kelıptı.
Özı dämhanada daiaşy, küieuı qūrylysta eken. Ekeuı de jūmystan demalys alyp, qaraqat nauqanyna kırısıptı. Būl ıspen ainalysa bastaǧanyna biyl törtınşı jyl. «Jan baǧu kerek. Kün saiyn bırneşe şelek terıp, ony jol boiyna şyǧyp satamyz. Ädette bır aida äupırımdep jürıp alatyn aqşamyzdy sanauly künnıŋ ışınde tabamyz» dep aǧynan jarylyp, tıptı, oljasymen bölıstı.
«Bügın keş keldık. Tört saǧattyŋ ışınde üşeulep jürıp jiyrma litr jinadyq. Künde bala şaǧamyzben taŋǧy altydan tūryp kelemız. Äiteuır, şelegımız tolyp qaitamyz. Şynyn aitu kerek, bır künde qaraqat teruge jıbergen uaqytymda öz jūmysymyzda jürıp mūnşa aqşa tappaimyn. Eldı qaraqatpen qamtamasyz etıp bolǧan soŋ, eŋ soŋynda özımızge jinaimyz.
Jylda solai. Tosap qainatyp, bala-şaǧamyzben qys boiy jep şyǧamyz. Biyl qaraqatşylardyŋ köbı oraza ūstap, kün ystyq bolǧan soŋ şyqpai jür»,– dep «ärıptesterı» turaly syr bölıstı.
Kezek suretke kelgende, älgı sūhbattasym at-tonyn ala qaşty. «Oibai, sızderdıŋ keletınderıŋızdı bılgende ädemılep kiınetın edım ǧoi. Özı bügın duşqa tüspegenıme besınşı kün boldy. Jūmystan qol timei jür»,– dedı äzıl-şyny aralas. Söz soŋynda ormanşylarǧa ökpelı ekenın jasyrmady. Aituynşa, ormanşylar ormanǧa kırgızbeidı-mys. Kölıkterın tıntıp, tekseredı eken.
Mūnysy nesı?
Mäselenıŋ mänısın ormanşylardyŋ özınen sūrasaq, kıltipan basqada. Keibır keluşılerdıŋ arasynda tabiǧatqa qiianat jasap ketetınder bar körınedı. Qaraqatty tez jinau üşın bäzbıreuler aǧaştyŋ tübıne şüberektı jaiyp tastap, taldardy toqpaqpen ūrǧylaidy eken. Äp-sätte jinalǧan jidektı şelekke toltyryp, jol boiynda ony saudalap tūrǧan otbasynyŋ bır müşesıne jıberedı.
Eŋ soraqysy, toqpaq tigen aǧaştyŋ bırı qisaiyp, bırı synyp qalady. Ormanşylar, kelımdı ketımdı kölıkterdı tekseretını sodan. Mamandardyŋ būl ädısın özımız qoştadyq.
Tym bolmasa, tabiǧattan alyp jatqan tegın düniege şükırşılık etıp, soŋynan zalalyn keltırmei ketse bolmas pa edı…
Ormandaǧy orta tola bastady
Aitpaqşy, jūrt nege jappai qaraqatqa den qoiyp kettı degen sūraq tuyndaidy. Bastapqy kezeŋde mūnda qaraqattan basqa jemıs beretın aǧaş jersındırılmegen. Ötken jyly eksperiment retınde elu tüp alma aǧaşy otyrǧyzylypty.
Qostanaidyŋ Reseimen şekaradaǧy aumaǧynda ornalasqan Qarabalyq degen jerınen äkelıngen. Quanyştysy, sol elu tüp jaiqalyp önım bere bastaǧan. Alǧaşqy jyldyŋ nätijesıne qarap, biyl ormanşylar alty jüzden astam alma aǧaşyn otyrǧyzdy. Bızdı ormanǧa bastap barǧan «Astana ormany» JŞS bas agronomy Aidar Hasenov «Qystyŋ künı İlinkanyŋ qai üiıne kırseŋız de, dastarhanynan qaraqattan jasalǧan tosapty köruge bolady. Osynda qaraqat jemeitın adam joq şyǧar»,– dep aǧynan jaryldy.
Äŋgımelesıp otyrǧanda alma aǧaşy egılgen aumaqqa jetkenımızdı baiqamai qaldyq. Kelsek, qaraqatqa kelgen jūrttyŋ aiaǧy men qoly būl jerge de jetkenın tüsındık. Kök almalardy sypyryp-siyryp terıp äketıptı. Qūddy jylan jalaǧandai. Är jerden qyltiyp bır-ekı alma ǧana qalypty. «Tazartyp» ketken almūrt aǧaşynda tūqymdyqqa qaldyrdy ma eken, äiteuır bır almūrt qaldyrypty.
Aitpaqşy, jemıstı alqapqa barar jolda qyrǧauyl körıp edık, qaitar kezde qoiandy közımız şaldy. Ärine, būl jaŋalyq emes. Tek ötken jyldyŋ özınde jüzdegen qyrǧauyl jıberılgen-dı mūnda.
Biyl jyl soŋyna deiın bır myŋǧa juyq qyrǧauylmen toltyrudy josparlap otyr. Ormanşylar aǧaşy men qūstaryn qorǧauda aianyp jatqan joq. Tıptı, biyl torǧailarǧa arnap «jataqhana» salyp berıptı. Naqty aitsaq, ormanşylar öz qolymen torǧaiǧa arnap seksen ūia jasap, onysyn bır jerge ornatypty. Būl – tabiǧat pen ondaǧy tırşılık iesıne degen qamqorlyqtyŋ bır türı. Būdan basqa elıgı men tülkısı, qarsaǧy jäne bar.
Saudagerlermen sūhbat
Ormanǧa saiahatymyzdy aiaqtap, soŋynan jol boiynda qaz-qatar tızılıp otyrǧan satuşylarmen didarlastyq. Bırınşı bolyp, satuşylardyŋ ışındegı eŋ ülkenı Nūrjazira apaidy äŋgımege tarttyq. Keiuana şıldenıŋ şılıŋgır ystyǧyna qaramastan, jerge kūraq körpenı jaiyp jıberıp, jaiǧasqan eken. Janyna baryp äŋgımege tarttyq.
– Apa, ısıŋız sättı bolsyn! Qaraqat qanşadan?
– Rahmet, balam. Alasyŋ ba? Ülken şelegı ekı myŋ teŋge.
– Qūpiia bolmasa, künıne qanşa şelek satasyz?
– E, ony qaitesıŋ? Özıŋ kımsıŋ?
– Apa, men gazet tılşısımın. Sız siiaqty qaraqat satyp, nä p ä q a s y n tauyp jürgen jandar turaly jazaiyn dep kelıp edım…
–E-e-e, qūdai au, anau tūrǧan jas balalardy jazsaŋşy. Menı qaitesıŋ? Künge küiıp tūrǧan türımız mynau…
– Eşteŋe etpeidı. Aita berıŋız…
– Men bügın törtınşı kün boldy osy jerde tūrǧanyma. Üide tekke jatqanşa, balalaryma kömekteseiın dep şyqqam. Mynau – nemerem (qasyndaǧy 10-11 bır şamasyndaǧy qyz balany nūsqap).
Qalǧandary ormanda qaraqat terıp jür. Şelek tolǧanda äkelıp beredı, bızdıŋ mındetımız – satu. Ülken şelek – 2 myŋ, kışkentaiy – 1 myŋ teŋge. Baǧamyz keide özgerıp tūrady. Bız siiaqty satuşylar köp bolsa, säl arzandatyp beremız…
Jol jönekei toqtaǧan bır kölıktıŋ ışınen ekı adam tüsıp, qaraqattyŋ baǧasyn sūrai bastady. Nūrjazira apaimen äŋgıme osy arada bıttı. Kelesı bolyp joldyŋ eŋ şetınde tūrǧan üş balany äŋgımege tarttyq.
– Qaraqat qanşa tūrady?
– Ülken şelek – 2 myŋ teŋge. Mynau – (5 litrlık şelektı körsetıp) myŋ teŋge.
– Balalar, sender osy jerde künde tūrasyŋdar ma?
– Künde emes, jylda tūramyz ǧoi.
– Sauda jasap jatqandaryna qanşa uaqyt boldy?
– Ekı apta būryn şyqtyq. Segızınşı aidyŋ ortasyna deiın osynda jūmys ısteimız.
– Senderdıŋ jūmys ısteitınderıŋdı ata-analaryn bıledı me?
– Ärine, bıledı. Olar qaraqatty bızge özderı terıp beredı ǧoi. Bız jaz boiy qaraqat satyp, özımız aqşa jasaimyz da, soǧan sabaqqa kietın kiımderımızdı, oqu qūral daryn da özımızdıŋaqşamyzǧa alamyz.
– Atyŋ kım?
– Men – Marjangülmın, mynau sıŋılım – Beibıtgül. Al, baurymyzdyŋ aty –Meirambek. Üşeuımız aǧaiyndylardyŋ balalarymyz. Bırge jūmys ısteimız. Ärıptespız.
Būl balalardyŋ qasyna kezektı satuşy kelgende äŋgımemız üzıldı.
Qarapaiym qisyndar
Joldyŋ şetınde ekı şelek alma tūr eken. Işımnen «E-e-e, ormannan terıp äketken alma ǧoi» dep kölıkke baǧyttalyp edım. «Apai, qaraqat alyŋyzşy» degen ūldyŋ dauysyn estıdım.
Būrylyp qasyna bardym. Kışkentai bolsa da, naǧyz saudagerge ainalǧan balaǧa qarap süisındım. Onyŋ jasyndaǧy balalar dalanyŋ şaŋyn şyǧaryp oinap jür-au. Al, ol bolsa ata-anasyna jan baǧuǧa kömektesıp jür. Eŋbekqor. Betınen qaqpaiyn dep bır şelek qaraqat satyp aldym. Men üşın ol tiımdı edı.
Nege? Öitkenı, ondaǧy baǧa men bızdegı bazardaǧy baǧanyŋ arasynda aiyrmaşylyq bar. Osy maqalany jazbaq oida, qalanyŋ bırer bazaryna bas sūǧyp, qaraqattyŋ baǧasyn qarap şyqtym. Endı qaraŋyz, İlinka, Qoiandy kentterınıŋ maŋaiynda jol boiynda satylyp tūrǧan qaraqattyŋ baǧasy joǧa yda aitqandai 1 myŋnan 2 myŋ teŋge aralyǧynda. Al, qala ışındegı baǧaǧa kelsek, «Euraziia» sauda ortalyǧynda 10 litrlık şelegı 3-5 myŋ teŋge, al 5 litrlık şelek 2-2,5 myŋ teŋge aralyǧynda. «Artem» bazarynda baǧa ärqalai.
Tıptı, şelektep tūrmaq, salmaǧyna qarai ölşep satylatyny da bar. Altaidan äkelıngen qaraqattyŋ 1 kelısı 500-700 teŋgeden bastalady.
Al, endı jol boiynda tūrǧan är satuşy künıne ortaşa eseppen 5 ülken şelek qaraqat satady dep alaiyq. Sonda onyŋ bır kündık tabysy 10 myŋ teŋge bolady. On künde oǧan 100 myŋ teŋge tabys tüsedı. Al, bır ai boiy tūrsa 300 myŋ teŋge paida tabady. Mıne, gäp qaida. Mausymdyq jūmys bolsa da, aianbai ısteseŋ, şamaly bolsa da aqşa tauyp, tūrmysty tüzeuge bolady. Qala şetındegı auyldardyŋ jasy bar, jasamysy bar künge qaqtalyp, qaraqattyŋ soŋynda nege jür degen saualdyŋ jauaby osy! Qisynsyz dep qalai aitamyz…
P.S: Osy Astananyŋ ainalasyn ormandy alqapqa ainaldyru turaly Elbasy tapsyryp edı. Bır sözınde «Būl jer qalanyŋ qorǧanyna ǧana emes, halyq demalyp, igılıgın köretın jerge ainaluy tiıs»,– dep edı. İä, däl qazır halyq oǧan baryp demalyp, qajetınşe jemısın alyp igılıgın de körıp jatyr.
Bıle bılgenge, ol orman barşa halyqqa ortaq. İgılıgın, dälırek aitsaq, qaraqatyn kez kelgen adam tere alady. Ormannyŋ baryn bılse de, almasy men qaraqaty baryn bırı bılse, bırı bılmes. Bızdıŋ būl jazǧanymyz halyq qūlaǧdar bolsyn degenımız. Ormanǧa jür, aǧaiyn. Qaraqat terıp qaitaiyq…
Ainūr ŞOŞAEVA
