Qazır qarjy piramidalarynyŋ qūryǧy ūzyn, ailasy köp bolyp tūr. Kün saiyn jüzdegen, ai saiyn myŋdaǧan adam aldanyp, aidyŋ-künniŋ amanynda jiǧan-tergen qarjysynan aiyrylyp qaluda. Bız Polisiia departamentınıŋ Erekşe maŋyzdy ıster boiynşa aǧa anyqtauşy, polisiia kapitany Bauyrjan Rystindı äŋgımege tarttyq.
Naryqtyq qatynastarmen bırge türlı qarjylyq piramidalar keldı. Al Batys pen AQŞ-ta jalǧan biznes-model HH ǧasyrdyŋ 20-jyldary keŋ qanat jaia bastady. Oǧan auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jürıp aqşaly boludy armandaǧan adamdar sebepker boldy.
1919 jyly AQŞ-qa jūmys ıstep barǧan italiialyq emigrant Charlz Ponsi biznes-modeldıŋ jalǧan türın oilap tapty. Bır jyl ötpei-aq 20 million dollar tabys tauyp, «Ponsi shemasy» deitın termin qalyptasty.
Bügınde Charlzdıŋ şäkırtterı jer-jerde oŋai oljaǧa kenelu üşın türlı aila-amal oilastyryp, qarapaiym halyqtyŋ qyruar qarjysyn qoldy etıp jür. Bauyrjan Rystinnen qarjy piramidasyna adamdar tez aldanuynyŋ sebebın sūradyq.
– Eŋ bırınşı, tez jäne oŋai aqşaǧa uäde beredı. «Ponsi shemasy» boiynşa investisiialyq käsıporyn retınde tanystyrady. Köbınese aksiialar men obligasiialardy satyp aludy ūsynady jäne aqşany joǧary rentabeldı qūrylysqa, altyn öndıruge nemese öte tiımdı öndırıske saluǧa uäde beredı. Mūndai alaiaqtyq shemany jüzege asyruda jarnalyq, nasihattyq jūmystar jaqsy jürgızıledı, – deidı polisiia kapitany.
«Ponsi shemasynyŋ» erekşelıgı nede?
– Bırınşısı, ädette qarjy piramidasyn ūiymdastyruşylar alǧaşqy qatysuşylarǧa uäde etılgen kırıstı öz qarajatynan töleidı.
Ekınşısı, qarjy alǧan investorlar tuystary men dostaryn tartady. Būl kezeŋde jaŋa qatysuşylarǧa syiaqy endı öz qarajaty esebınen emes, jaŋadan kelgender esebınen tölenedı.
Üşınşısı, qatysuşy sany artqan kezde piramida küirep, oŋai oljaǧa sengen adamdar syiaqysyz jäne qarajatsyz qalady, – deidı Bauyrjan Rystin.
Bügınde qarjy piramidasyn ıske asyratyn kompaniialarǧa äleumettık jelı negızgı qūralǧa ainaldy. Video, audio, tekst arqyly özderınıŋ qyzmetın nasihattap, qūryǧyna tüsıredı.
– Qazır adamdar äleumettık jelı arqyly aldanady. Sondyqtan bız de äleumettık jelıde aqparattyq-tüsındıru jūmysyn qolǧa aldyq. «Instagram» (police_astana), haus chattar (WhatsApp) arqyly alaiaqtyq jäne qarjylyq piramidanyŋ negızgı erekşelıgın tüsındıretın materialdar ornalastyryp, jariialaudamyz, – deidı polisiia kapitany.
Älemdegı eŋ atyşuly piramida – Bernard Medofftykı. Onyŋ Madoff Investment Securities kompaniiasy 1960-2008 jyldary 3 million adamnan 50 milliard dollar şyǧynǧa batyrdy. Älemnıŋ 30 elı qarjy piramidalarynyŋ qyzmetıne tyiym saldy. Sonyŋ ışınde Austriia, Ūlybritaniia, Fransiia, Kanada, İtaliia, Qytai, Bırıkken Arab Ämırlıkterın erekşe atau kerek.
– Qarjy piramidasyn qūru, qyzmetın basqaru Qylmystyq kodekstıŋ 217-babymen, al nasihattau Äkımşılık kodekstıŋ 150-babymen jazalanady, – deidı Bauyrjan Rystin.
Elde qarjy piramidalary köp pe?
Būl sūraqqa Qarjylyq monitoring agenttıgı jauap berdı. Agenttık sotqa deiıngı tergep-tekseru bastalǧan jobalar, tergep-tekseru aiaqtalǧan jobalar, sot ükımı şyqqan jobalar dep qarastyryp, kompaniianyŋ atauyn körsetıp, internet resursynda jariialady.
Soŋǧy üş jylda sot ükımı şyǧyp, 28 qarjy piramidasynyŋ jūmysy toqtatyldy. Onyŋ ışınde 2023 jyldyŋ 5 mamyrynda sot ükım şyǧarǧan «Svoi dom» kompaniiasy Şymkent qalasynda investorlarǧa jetı künnıŋ ışınde 40 paiyzdyq tabys uäde etkenı anyqtaldy.
2021 jyly 11 mamyrda sot ükımı şyqqan kompaniianyŋ bırı – «Denejnyi potok». Qarjy piramidasynyŋ ūiymdastyruşylary investorlarǧa investisiia somasynyŋ 25 paiyzy tabys bolatynyna sendıredı. Piramidanyŋ qarjy ainalymy 200 million teŋgenı qūrasa, 370-ten astam adam qylmystyq shemanyŋ qūrbany bolady.
«2021-2022 jyly «Atameken 2021» tūtynu kooperativınıŋ menedjerı investorlarǧa Aqtau qalasynda jyljymaityn mülık pen avtokölıktı tiımdı şartpen (üsteme tölemsız bölıp töleu arqyly) satyp aludy ūsynady. Būl kompaniianyŋ jūmysyna sot 2023 jyldyŋ 1 aqpanynan tyiym saldy.
Charlz Ponsidıŋ ızbasarlary ärtürlı qyzmet körsetudı jarnamalaidy, ärı qoǧamǧa tigızgen ziian-zalaly da ärkelkı. Bırı – baspana, ekınşısı – kölık, üşınşısı mol qarjy tabatynyna uäde beredı. Mäselen, «Finiko» kriptovaliuta qyzmetın ūsynady. «Mebelnyi proekt Nur»/«Nūr-jihaz» jihazdy oinatsa, «Innova Gold» altynnan äşekei būiymǧa investisiia qūiudy ügıtteidı.
Äleumettık jelılerde memlekettık satyp alu konkursynyŋ (tender) mehanizmın jan-jaqty üiretıp, tabys tabudy jarnamalaityn kompaniialar bar. Būǧan da saqtyqpen qarau kerek. Mäselen, sot ükımı şyqqan sondai qylmystyq shemanyŋ bırı – Narymbetova (Tender» jobasy).
Biyl sot ükımı şyqqan qarjy piramidalary – «Qnet», «Elımai-2019» TK, «Finiko», «Innova Gold», «Qozqan», «Antares»/ «Antares Trade», «Eden life», «MMK Investment», «Sincere Systems», «Semeinyi kapital», «4 kün 70 paiyz, 5 kün 70 paiyz», «Ainalym», «VIP chat», «Bay Life», «Bay Life cheki», «Bron» messendjerlerdegı chattar.
Ärine, naryqtyq qoǧamnyŋ bır talaby – tabysty bolu. Ras, sanany naryq bilegen uaqytta ärbır adam tabysty boludy qalaidy. Alaida onyŋ naqty jolyn bılmei jatady. Mıne, osyndai piǧyl-nietpen jürgen adamdar «Ponsidıŋ shemasyna» oŋai aldanady.
– Qarapaiym adamdardyŋ qarjy piramidasyna jiı aldanuynyŋ sebebı köp. Bırınşıden, jaqyn aǧaiyn-tuystary ügıtteidı. Ekınşıden, elge tanymal öner jūldyzdary jarnamalaidy. Bärınen būryn, naryqtyq qoǧamda kım tabysty bolǧysy kelmeidı. Degenmen tartylǧan klient üşın syiaqy berudı jäne naryqtyq deŋgeiden bırneşe ese joǧary kırıske kepıldık berse, mūndai kompaniialardy jan-jaqty tekseru kerek, – dedı Polisiia departamentınıŋ Erekşe maŋyzdy ıster boiynşa aǧa anyqtauşy Bauyrjan Rystin.
P.S: HH ǧasyrdyŋ 20-jyldary jatypışer Charlz Ponsiden bastalǧan qarjy piramidalary jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai köbeiıp kettı. Mūnyŋ aiqyn dälelı, 2021 jyly 5 qarjy piramidasyna, 2022 jyly 10-yna, 2023 jyldyŋ bırınşı jartyjyldyǧynda 13 qarjy piramidasyna sot ükımı şyqty. Bärınıŋ maqsaty bıreu – auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jürıp, qarjyny kürep tabu. Aldanbaudyŋ joly da bıreu – özıŋnıŋ maŋdai terıŋmen qarjy tabudan ainymau kerek.
