Kündelıktı ömırımızdı qarjylyq qyzmettersız közge elestete almaimyz. Qarjyny tabu bar da, ony oryndy qoldana bılu de bar. Ol üşın qarjy sauattylyǧyn arttyru qajet. Qarjylai sauatty adam öz biudjetın dūrys josparlap, bar qarjysyn köbeitu joldaryn bılıp, bank önımderı men salyq zaŋnamasynan habardar boluy kerek.
Statistika ne deidı?
Derekterge süiensek, qazaqstandyqtardyŋ qarjylyq sauattylyq deŋgeiı 2021 jyly 40%-ǧa juyqtaǧan. Jalpy sarapşylardyŋ paiymynşa, mamandyǧyna qaramastan, qarjylyq sauat negızderın tüsınu, öz biudjetın josparlai alu materialdyq igılıkke ūmtylatyn ärbır adam üşın maŋyzdy.
Taǧy da statistikalyq derekterge süiensek, Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgı soŋǧy üş jyl kölemınde eldegı qarjylyq sauattylyq deŋgeiı 2,82%-ǧa artqanyn aitady. Mäselen, 2018 jyly qarjylyq sauat deŋgeiı 36,25% bolsa, 2020 jyly 39,07%-ǧa, al 2021 jyldyŋ 4-toqsanynda jürgızılgen äleumettık zertteuge säikes, 39,52%-ǧa jetken. Agenttıktıŋ boljamynşa, 2024 jyly būl körsetkış 41%-ǧa deiın köterılmek.
Kımderge kerek?
2021 jyly «Qazaqstan qarjygerlerınıŋ qauymdastyǧy» ZTB jäne qarjy ūiymdary bırlesıp, memleket qatysatyn kompaniialardyŋ qyzmetkerlerı üşın oqytu ıs-şaralaryn ötkızu jönındegı tūjyrymdamanyŋ ıs-şaralar jospary şeŋberınde jūmys, Qazaqstandaǧy IDF Eurasia, Solvo tobymen bırlesıp jäne oblys äkımdıkterınıŋ qoldauymen öŋırler tūrǧyndary üşın qarjylyq sauattylyq boiynşa oqytu därısterın jürgızdı.
Odan bölek, 2021 jyly mektep jasyndaǧy balalardyŋ qarjylyq sauattylyǧyn arttyru maqsatynda agenttık Freedom Finance Camp keŋeitılgen jobasynyŋ şeŋberınde Qazaqstan mektepterındegı qarjylyq sauattylyq boiynşa tegın sabaqtar ötkızgen.
2018 jyly qarjylyq sauat deŋgeiı 36,25% bolsa, 2020 jyly 39,07%-ǧa, al 2021 jyldyŋ 4-toqsanynda jürgızılgen äleumettık zertteuge säikes, 39,52%-ǧa jetken. Agenttıktıŋ boljamynşa, 2024 jyly būl körsetkış 41%-ǧa deiın köterılmek
Sonymen qosa, 2021 jylǧy mamyrda agenttıktıŋ azamattarymen jedel özara ıs-qimyl jasauy jäne qarjy retteuşısınıŋ, qarjy ūiymdarynyŋ, retteletın subektılerdıŋ qyzmetı men memlekettık qyzmetter turaly aqparattyŋ halyq üşın qoljetımdılıgı men tolyqtyǧyn arttyru maqsatynda Call-ortalyq jūmysyn bastady. Azamattar qarjy ūiymdarymen özara ıs-qimyl jasau, qarjylyq qyzmetterdı tūtynuşylardyŋ qūqyqtary men müddelerın qorǧau, agenttıkke azamattardan būryn tüsken ötınışterınıŋ märtebesın naqtylau, qarjy ūiymdarynyŋ jūmysy turaly keŋes alu mäselelerı boiynşa jügıne alady.
Qoljetımdı qyzmet
Qazır bır jaqsysy – ǧalamtor zamanynda qarjylyq sauatty arttyru maqsatynda jūmys ısteitın türlı aqparattyq portaldar, telegramm arnalar bar. Qalaǧanyŋdy tabasyŋ. Sonyŋ bırı – juyrda ǧana aşylǧan «Qarjylyq sauat» telegramm arnasy. Ony jürgızetınder – belgılı qarjyger jurnalist ärıptesterımız.
Mysaly, qoǧamdyq oryndarda QR-kodty qoldanǧanda abai bolu kerek. Alaiaqtardyŋ qaqpanyna tüsıp qaluyŋyz mümkın. Sondai-aq aqşany qalai ünemdegen dūrys? Qarjy sarapşylary balanyŋ qarjylyq sauatyn qalyptastyru üşın orta bılım jüiesınde arnaiy pän aşudy aita bastady.
Qazır qarjy salasyn QR-kodsyz elestetu qiyn. Sız ben bızdıŋ saudamyzǧa jeŋıldık äkelgen būl ädıstı qolynda smartfony bar kez kelgen adam qoldanady. Bala da, eresek te. Bıraq, qarjylyq sauat boiynşa sarapşylar osy QR-kodty abailap qoldanu kerektıgın qataŋ eskertıp jür. Sauda jasap, tauar alarda, belgılı bır qyzmet türıne töleitın kezde barynşa mūqiiat bolǧan jön. Öitkenı qoǧamdyq oryndarda QR-kodty eş alaŋsyz skanerlep alǧan azamattardyŋ arasynda fişingtık resurstarǧa tap bolǧandary da bar eken.
Fişingtık resurs – naǧyz alaiaqtardyŋ ortasy. Olar azamattardy qalai aldap, arbaidy? Eŋ qarapaiym jolyn aitsaq, mysaly, sız tapsyrys bermegen tauardy alaiaqtar internet-
dükennen jıberuı mümkın. Tauar qorabynyŋ syrtynda nemese ışınde zatty qalai kerı qaitaruǧa bolatyny turaly «nūsqaulyq» jazylǧan kodty köresız. Eger sol QR-kodty skanerleseŋız, sızdı avtomatty türde fişingtık saitqa baǧyttauy mümkın. Ol kezde sızdıŋ barlyq derekterıŋız, bank kartaŋyzdyŋ rekvizitterı alaiaqtardyŋ qolyna tüstı degen söz. Sondyqtan, meiılınşe, abai bolǧan dūrys.
Sauat deŋgeiı qandai?
Qazaqstandyqtardyŋ qarjylyq sauat deŋgeiın zertteitın ūiymdar bar. Solardyŋ bırı – Ekonomikalyq damu jäne yntymaqtastyq ūiymy.
Retteuşınıŋ aldyn ala boljamy boiynşa, 2024 jylǧa qarai būl körsetkış 41 paiyzǧa jetuı kerek. «Aqşany qalai jūmsaǧan dūrys?» degen sūraqqa qarapaiym jauap aitqysy kelgen bank mäselelerı boiynşa täuelsız sarapşy Nūrjan Biiaqaev depozitke aqşa jinaudy üireŋ dep keŋes beredı. Ailyq tabysynyŋ qai bölıgı as-suǧa, qanşasy kommunaldyq şyǧyndarǧa ketetının bıletın azamat erteŋı üşın qor jinaǧany dūrys deidı. Sonda ǧana adam aqşa ünemdeu ısınde belgılı bır tärtıpke baǧynyp üirenedı eken.
Tabysyŋyzdyŋ 10%-yn jinaq retınde bölıp otyrudy ädetke ainaldyrǧan jön. Iаǧni depozit aşyp, soǧan audaryp otyru. Tek ailyǧyŋyzdyŋ 10%-yn ǧana emes, üige kelgen barlyq tabys közınıŋ 10%-yn audaryp otyru kerek. Sonymen bırge ekı-üş jyl asyqpai aqşaŋyzdy jinaqtap, ony köbeitu jaǧyn oilastyrǧan abzal. Şyǧyndaryŋyzdy ūlǧaityp jıbermeudıŋ jäne ony azaitudyŋ joldaryn qarastyrǧan jön» deidı ekonomist sarapşylar
Täuelsız sarapşy Nūrjan Biiaqaev mektep baǧdarlamasyna qarjylyq sauat pänın engızetın uaqyt keldı dep sanaidy. «Balany mektep jasynan qarjylyq sauatqa üiretsek, bügıngı oquşy erteŋ eseigen şaǧynda aldynan kezıguı mümkın köptegen kedergıden sürınbei ötedı» deidı ol. Qazır är balanyŋ qolynda smartfon baryn eskersek, ärtürlı qarjy qūraldary olarǧa onlain tanys ärı qoljetımdı. Sondyqtan balalar sifrlyq gigienanyŋ negızgı erejelerın bıluı kerek. Erteŋgı künı er jetkende aqşaǧa qatysty sanaly türde şeşım qabyldai aluy üşın olardy qazırden bastap dūrys ädetterge baulyǧan dūrys dep sanaidy.
Nūrjan Biiaqaevtyŋ aituynşa, būl mäsele deputattarmen de, Oqu-aǧartu ministrlıgınıŋ ökılderımen de talqylanǧan. «9-11-synyp oquşylaryn qarjylyq sauat pänımen susyndata alsaq, erteŋ student bolǧanda, jūmys ıstep aqşa tapqanda, qoldaǧy qarjysyn dūrys jūmsaudy bılıp tūrar edı» deidı täuelsız sarapşy.
Aqşany qalai jinaǧan dūrys?
Qarjy ünemdeu joldaryn bılesız be? Ekonomister artyq aqşany qai valiutada jäne qaida saqtauǧa keŋes beredı? Bärımızdı qyzyqtyratyn saualdarǧa ekonomist, qarjyger Saparbai Jobaev jauap berdı.
– Qiialǧa erık bermei bırden aitar bolsaq, qarjyny kez kelgen adam nemese otbasy ünemdei almaidy. Ünemdeu degenımız ol – jinau. Al, artyq qor jinau üşın bır aidaǧy tabysyŋ aldymen üidegı är adamnyŋ ailyq künkörısıne ketetın şyǧyndy jabuy kerek. Ol ne şyǧyn? Ol – sız ben bız tūtynatyn kündelıktı as-su, azyq-tülıkke jatpaityn tauarlar men basqa da tūtynatyn qyzmetter. Qazaqstanda bır adamnyŋ tūtynuyna ketetın şektı soma bar. Onyŋ mölşerı – 40 567 teŋge. Qarapaiym tılmen aitsaq, būl bır adamnyŋ 1 aida künkörısıne qajet aqşa, – dedı ol.
Piramidalarǧa aldanǧandar az emes
Soŋǧy 15 jylmen eseptesek, orta eseppen bızde bır jylda 27 myŋ alaiaqtyq qylmys tırkeledı. 31 jylda būl – 837 myŋ qylmys. Bır alaiaqtyq qylmys orta eseppen 2,5 million teŋge şyǧynǧa baǧalanady. Sonda alaiaqtar resmi türde Qazaqstan tarihynda 2,1 trillion teŋge şyǧyn äkelgen.
Bıraq būl da tolyq kartinany bere almaidy. Sebebı, psiholog, äleumettanuşy mamandar alaiaqtarǧa aldanyp qalǧan ärbır besınşı azamat qana qūqyq qorǧau organdaryna şaǧymdanady degen pıkırde. Onyŋ türlı sebepterı bar. Köbınese otbasylyq janjaldan qorqady. Piramidalarǧa aldanyp qalǧan kelınşekter küieuıne aitudan qaimyǧady. Aldanyp qalǧandar tuystaryna, dostaryna jariia qyluǧa ūialady. «Maǧan sabaq boldy, būl endı sadaqa bolsyn» dep jyly jauyp qoia salady.
Onda şyn kartinany köru üşın 2,1 trillion teŋgenı beske köbeitemız. 10,5 trillion teŋge şyǧady. Qazırgı baǧammen eseptesek, 23,5 milliard AQŞ dollary. Būl bızdıŋ ömır boiy jinaǧan Ūlttyq Qorymyzdyŋ teŋ jartysy.
Bızdıŋ kedeilıgımızde, äleumettık älsız toptardyŋ köbeiıp, olardyŋ oŋala almai jatqanynda alaiaqtardyŋ ülken ülesı bar. Halyqtyŋ ASP, zeinetaqydan tüsken aqşalarynan bölek, soŋǧy uaqytta lombardtan qaryz, bankten nesie alyp, sony alaiaqtarǧa beretın jaǧdailary köbeigen. Bır jaǧynan piramida, ekınşı jaǧynan kiberalaiaqtyq örşıp tūr.
– Halyqty jan-jaqtan piramidalar, banktıŋ jalǧan koll-sentrlerı, kiber hakerler jūlmalauda. Būdan qūtylatyn jalǧyz jol bar. Eşkımge aqşa bermeŋız. Aqşa mäselesınde eşkımge senbeŋız. Piramidalarda tanys adamdar tarapynan ädemı ertegıler köp aitylady. «Mynandai jerge aqşa salyp edım. Endı mıne kölık alaiyn dep jatyrmyn» jäne basqa da. Bärı ötırık. Sızdı tūzaqqa tüsıru üşın aitylady. Ötırık bank telefon soǧady. Mülde söilespeŋız. İnstagramdaǧy türlı blogerler, qaiyrymdylyq qorlary, ädemı ömır körsetetınderden mülde aulaq bolyp, bloktap tastaŋyz. Tyŋdamaŋyz da, qaramaŋyz da, – deidı Aibar Oljaev.
Qarajatty qalai qaitaramyz?
Qatelesıp, basqa adamǧa aqşa audaryp qoisaŋyz, ony qalai qaitaruǧa bolady? Būl rette bank qai jaǧynan kömekke kele alady? Aqşa qaitpaǧan jaǧdaida sotqa jügınudıŋ joldary qandai? Būǧan qarjy şoluşysy Erbol Azanbek bylai jauap beredı.
– Qazaqstanda bank salasy men qarjy jüiesı tügeldei derlık sifrlandyrylǧan. Aqşalai audarymdardy qolymyzdaǧy smartfonnyŋ kömegımen emın-erkın jürgıze beremız. Aqşa aluşynyŋ telefon nömırın bılsek, sonyŋ özı jetkılıktı. Älemnıŋ qai būryşynda jürseŋız de, bank qosymşasyndaǧy onlain-audarymnyŋ arqasynda audarǧan aqşamyz tiıstı adresatqa sanauly sekundtardyŋ ışınde jetıp jatady. Būl endı bügıngı tehnologiianyŋ jemısı. Alaida, abai bolmasaŋ, onyŋ zardabyn da tartuyŋ bek mümkın. Ol, ädette, sız ben bızdıŋ beiqamdyǧymyzdan, ünemı asyǧatynymyzdan, aqparatty teksere bermeitınımızden bolady.
Telefon nömırı arqyly aqşa audaramyz dedık. Bır sannan qate kettı me, aqşaŋyz basqa adamnyŋ şotyna tüstı dei berıŋız. Adamyna qarai ol aqşanyŋ qaituy da mūŋ. Mūndaida oiǧa ne keledı? Ärine, qalaida sol adamdy tauyp, audarylǧan qarjyny qaitaryp alu kerek. Bıraq, ol bız oilaǧandai oŋai şarua emes.
Tölem jäne tölem jüielerı turaly zaŋ boiynşa, audarymdy aluşynyŋ kelısımımen ǧana qaitaruǧa bolady. Taǧy bır adamdar bolady, bankterge: «aqşa audarylǧan adamnyŋ nömırın bere salyŋdar, özım habarlasyp, aqşamdy qaitaryp alamyn» deitın. Bank ony da bere almaidy. Öitkenı banktık qūpiia zaŋmen qorǧalady. Sondyqtan, aqşa audaratyn kezde barynşa mūqiiat bolyŋyz, aqşa audaratyn adamnyŋ nömırın bırneşe ret tekserıŋız. Eger sız qatelesıp, bank qosymşasy arqyly basqa adamǧa aqşa audaryp qoisaŋyz, qaitarudyŋ ekı joly bar.
Eŋ aldymen, bank qosymşasynda kerı qaitarudy sūrau tetıgı bolsa, sony paidalanasyz. Keibır bankterdıŋ qosymşasynda mūndai tetık bar. Eger aqşaŋyzdy alǧan adam 7 kün ışınde qaitarmasa, sotqa şaǧymdanasyz, – deidı qarjy şoluşysy Erbol Azanbek.
Mūndai qyzmet köbınese qosymşanyŋ ışındegı audarym servisı – «tarih» bölımınde bolady. Sol jerde qajettı tübırtektı taŋdap, «Küşın joiudy sūrau» degendı basasyz. Aqşa tüsken adamǧa habarlama barady. Ol qaitarudy bassa, aqşaŋyz özıŋızge qaitady. Endı ömırde adal, tärtıptı, zaŋǧa baǧynatyn adamdar köp. Köpşılıgı qaitaryp beredı. Alaida, kartasy būǧattalǧan, joǧaltqan nemese ondai qosymşany paidalanbaityn, ia bolmasa, qasaqana aqşany qaitarǧysy kelmeitın adamdar boluy mümkın. Ondai jaǧdaida sotqa şaǧymdanu kerek.
Ekınşı täsılı mynau: qosymşada ondai tetık bolmasa, bank bölımşesıne baryp, aryz jazu kerek. Bank, zaŋda qarastyrylǧandai, 15 kün ışınde jauap qaitarady. Ol üşın aryzda aty-jönıŋızdı, JSN men telefon nömırıŋızdı de körsetuıŋız kerek. Bolǧan jaidy baiandap, aryzǧa tübırtektıŋ suretın de qosyp tapsyrasyz. Bank sonyŋ negızınde aqşaŋyzdy qatelıkpen alǧan adamǧa habarlasyp, sızdıŋ atyŋyzdan ötınış jasaidy. Eger ol adam jazbaşa kelısım berse, onda aqşaŋyz qaitady.
P.S: Otbasylyq biudjetın tiımdı josparlap, ünemdeu arqyly halyqtyŋ tabysy artady. Tabysy artqan halyq el ekonomikasynyŋ ılgerıleuıne öz ülesın qosady. Sondyqtan, bırınşı kezekte, eŋ tömengı künkörıs şegın köteruımız kerek. Sosyn salyq saiasatyna qatysty 100 myŋ teŋgeden az tabatyn azamattarǧa jeke tabys salyǧy salynbaǧany da dūrys. Tūrǧyndar kündelıktı şyǧynyn eseptep, jūmsaityn qarjysyn aldyn ala josparlauy qajet.
