Bızdıŋ elımızde 2016 jyldan berı 1 nauryz Alǧys aitu künı retınde atap ötılıp keledı. Elbasynyŋ sol jylǧy 14 qaŋtardaǧy Jarlyǧyna säikes, būl kün keşegı keŋes kezeŋındegı stalindık zūlmat zamandy bastan keşıp, bızdıŋ jerımızge erıksız qonys audarǧan, ülken qiyndyqtardy bastan keşken basqa ūlttar jūrtynyŋ sonau qiyn-qystau kezde özderıne qamqor qolyn sozǧan, qūtty qonysqa ainalǧan qasiettı qazaq jerı men qonaqjai qazaq halqyna riiasyz alǧys sezımın bıldırulerıne arnaldy. Būl – sol qiyn-qystau uaqytta taǧdyr tälkegıne ūşyrap, Qazaqstan aumaǧynan pana tapqan türlı etnostar ökılderınıŋ meimandos, aqjarqyn halqymyzǧa tereŋ taǧzymynyŋ bır belgısı. Al osy ürgınşılık qalai bastalyp edı? Endı sol turaly äŋgımelep köremız.
Aldymen mūndai deportasiialyq qonys aimaǧy retınde nege Qazaqstan territoriiasy taŋdap alynǧanyna keleiık. Eger tarih kıtabyna mūqiiat köz jügırter bolsaq, onyŋ negızı keŋes ökımetınıŋ ädepkı jyldarynda qalanǧanyn baiqar edık. Sol mezgıldegı sipatty jazuşy Aleksandr Soljenisyn özınıŋ «GULAG arhipelagy» degen kıtabynda: «Ūlttardy qaida aidady? Köpşılıgın ülken yntamen Qazaqstanǧa jönelttı, ädettegı jolmen, iaǧni arnaiy statiamen aidalǧandardy qosqanda, būlardyŋ bärı respublika halqynyŋ jartysyn aluşy edı. Olai bolsa, būl jerdı oilanbastan «Qazekstan» dep atauǧa bolady» dep atap körsettı. Kekesınmen aitylsa da, būl sözınıŋ jany bar. Aitary joq, osy otyz jyldan astam uaqytqa sozylǧan erıksız küştep köşırılgen jäne jazalanǧandarǧa toltyru nauqanynyŋ nätijesınde bızdıŋ keŋ baitaq saharamyz naǧyz «halyqtar türmesıne» ainaldy.
Sondyqtan da arqaly aqyn Oljas Süleimenov özınıŋ sonau keŋes zamanynda jaryq körgen «Japan dala jabaiy» degen Q.Myrzaliev audarǧan öleŋınde būl ahualdy bylai dep öte däl surettedı:
Qazaqstan körge tyqqan serıŋdı,
Elım, saǧan abaqty bop körındı.
Tarasyŋdy,
Fedoryŋdy tūsaǧan,
Petrograd,
Keşıre gör jerımdı,
Leningrad,
Keşıre gör jerımdı!
Qazaqstan – tıkendı sym,
Jylqūsy.
Jatqan auyl jaǧalasyp,
Jūlqysyp.
Ol – Marksten alǧan mysal,
Asyl ken,
Arǧymaqtar,
Domnalar,
Türksib.
Qazaq dalasyn Odaqtyŋ basqa aimaqtarynda tūratyn bilıkke «qolaisyz» halyqtar ökılderın köşırıp äkeletın «aşyq alaŋ» esebınde äzırleudı keŋes ökımetı özınıŋ ömırge kelgen alǧaşqy jyldarynan oilastyra bastady. Būl ūly sürgın 1921 jyly bastau alyp, 1953 jyly Stalin ölgenge deiıngı aralyqty tūtas alyp jatty. Būǧan 20-jyldardyŋ basynda respublikada qatty qūrǧaqşylyq oryn alyp, egınnıŋ şyqpai qaluy «ızdegenge – sūraǧan» sekıldı öte yŋǧaily sebep boldy. Kelesı, 1922 jyly da qūrǧaqşylyq qaitpady. Mūnyŋ soŋy qysta jūtqa ūlasty. Al köktemge qarai eldı tügel aştyq jailady. Osy ekı jyldyŋ ışınde bır millionǧa juyq adamnyŋ süiegı dalada şaşylyp qaldy. Arada on jyl ötkennen keiın qazaq jerı ekınşı ret aştyqqa ūryndy. Būl joly aşarşylyqqa bailardy tärkıleu, eldıŋ qolyndaǧy maldaryn tartyp alu, respublikada astyq qaldyrmai, syrtqa jıberu, sol jyly taǧy sūrapyl qūrǧaqşylyqtyŋ jailauy negızgı sebepter boldy. Osynyŋ saldarynan 1932-1933 jyldary Qazaqstanda ekı millionǧa juyq adam jer jastandy. Söitıp, osy on jyldyŋ ışınde qazaq halqynyŋ teŋ jartysy aştyqtan qyrylyp kettı.
Qazaqstanǧa bırınşı aidalǧandar legın Reseidıŋ ortalyq aimaqtarynan aidalyp kelgen kulaktar men olardyŋ otbasy müşelerı qūrady. Būl RSFSR Halyq komissarlary keŋesınıŋ 1930 jylǧy 10 säuırde qabyldaǧan «Jer audarylǧan kulaktar otbasylaryn uaqytşa jäne tūraqty ornalastyrudy retteu jönındegı şaralar turaly» qaulysynyŋ negızınde jüzege asyryldy. Osy qūjatqa säikes, kulaktar otbasylary sol kezdegı Odaqtyŋ Oral, Sıbır, Soltüstık ölke, Qiyr Şyǧys jäne Qazaqstan sekıldı öŋırlerıne jıberıldı. Olardyŋ alǧaşqy kelgen legı daiyn tūrǧan jatynjailar bolmauy sebeptı siyr qoralarda, jer kepelerde, baraktarda tırşılık ettı. Köptegen kulaktar otbasylary jergılıktı tūrǧyndardyŋ üilerıne kırgızıldı. Otandarynan auyp kelgen mūndai jandarǧa qazaqtar qoldarynan kelgenınşe kömek körsettı.
Al Qazaqstanǧa tūtas halyqtardy erıksız köşırıp äkelu nauqany 1936 jyly ürdıske ainaldy. Būl tızımge Ukrainanyŋ batys qaptalynda tūratyn poliaktar men nemıster endı. Olar mūnda «şekara aumaǧynan aulaq äketu» prinsipımen äkelındı. Nauqannyŋ qalai jüretını jönınde KSRO Işkı ıster halyq komissary Genrih Iаgoda 5 nauryzda Halyq komissarlary keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Vlas Chubarǧa joldaǧan hatynda baiandaidy. Ol atalmyş baianatynda mamyr aiynda – 5 myŋ, tamyz, qyrküiek ailarynda 10 myŋ poliak pen nemıstıŋ Ukrainadan Qazaqstannyŋ Qaraǧandy oblysyna äkelınetının mälım etedı. Bıraq ıs jüzınde bärı basqaşa şyqty. Deportasiia mausym-qyrküiek ailarynda öte qarqyndy jürgızıldı. Osy kezeŋde 69283 adamnan tūratyn 15 myŋ otbasynyŋ denı Soltüstık Qazaqstan oblysyna jetkızıldı. Būlardyŋ 18891 jandy 4275 otbasydan qūralǧan bölıgı 110 myŋ gektar jerı bar «Letov» et sovhozynyŋ aumaǧyna aparyldy. Sol jaqta olar özderı üşın «aidalada aq otau, auzy-mūrny joq otau» bolyp aşylǧan 15 eldı mekenge bölındı. Kelesı top 206 myŋ gektar alqapty alyp jatqan «Bliuher» et sovhozy men oǧan qarasty erıktı Şolaqqaiyŋ memlekettık jer qoryna bardy. Ondaǧy 19243 adamnan qūralatyn 4173 otbasy jaŋadan paida bolǧan 13 seloǧa bırıktı. Osy oblystyŋ 41 myŋ gektar atyrapty alatyn Danilov memlekettık jer qorynda 2341 jany bar 624 şarua ielıgı üşın 2 auyl paida boldy.
Ukrainadan äkelıngen poliaktar men nemıster Qaraǧandy oblysyndaǧy 4500 gektar tanapqa tu tıkken Atbasar jäne 107 myŋ gektar alapty alyp jatqan Orynty-Janaq memlekettık jer qorlaryna qonystandy. Olar 8413 adamnan tūratyn 1324 otbasyny qūrady. Būlar üşın 7 auyldyŋ ırgesı qalandy.
Būdan basqa, 13555 jany bar 3129 ielık Soltüstık Qazaqstan jäne Qaraǧandy oblystarynyŋ, 4964 adamnyŋ şoǧyry bolǧan 385 otbasy Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ būrynnan bar kolhozdaryn panalady. Osy kezde poliaktar men nemıster üşın barlyǧy 37 jaŋa eldı mekennıŋ qazyǧy qaǧylyp, olarǧa auyl şaruaşylyǧyna jaramdy 468500 gektar jer bölınıp berıldı.
Osynyŋ bärıne tıkelei basşylyq etken narkom Genrih Iаgoda özıne tiesılı mındettı atqaryp bolǧan soŋ Stalinge kerek bolmai qalyp, qyrküiek aiynda qyzmetınen bosatyldy da, ornyn Nikolai Ejov aldy. Joǧarydaǧy derekter keltırılgen baianatty endı GULAG-ta bastyqtyŋ orynbasary bolyp qyzmet ısteitın İzrail Pliner 29 qaraşada jaŋa narkom Nikolai Ejovqa joldady. Osydan bastap «temır komissardyŋ» däurenı keldı. Bälkım, Qazaqstan territoriiasynyŋ keŋes bilıgıne qolaisyz halyqtardy toǧytyp tūratyn mekenge ainaluyna ondaǧy tūratyn halyq sanynyŋ azdyǧy ǧana sebepker bolmaǧan şyǧar. Osy rette keibır tarihşylar būǧan sonyŋ aldynda ǧana bızdıŋ respublikamyzda qyzmet atqaryp, ülken mansabyna jol aşyp alǧan Ejovtyŋ da qatysy bar ekenın aitady.
Qazaqstanǧa basqa halyqtar deportasiiasyn jasau men qazaq bailaryn quǧynǧa salu Ejov kezınde bastaldy. Būl repressiianyŋ basynda Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy Filipp (Şaia) Goloşekin tūrdy. Bızdıŋ halyqty baudai tüsıretın ekınşı aşarşylyqty tap sonyŋ özı ūiymdastyryp berdı. Sol kezde Ejov onymen tüsınısıp jūmys jasady. Ol keiın Mäskeuge ketken soŋ da bızdıŋ respublikany eşqaşan özınıŋ nazarynan tys qaldyryp körgen emes.
Qazaqstanǧa tūtas bır ūlttyŋ ekınşı erıksız köşı 1937 jyldyŋ ekınşı jartysynda jürgızıldı. Ol BKP (b) Ortalyq Komitetı biurosy mäjılısınıŋ 21 tamyzdaǧy «Korei tūrǧyndardy Qiyr Şyǧys ölkesınıŋ şekaralyq audandarynan köşıru turaly» jäne KSRO Halyq Komissarlary keŋesınıŋ 28 qyrküiektegı «Koreilerdı Qiyr Şyǧys ölkesınıŋ territoriiasynan köşıru turaly» qaulylary negızınde jüzege asty. Bırınşı qaulyda şaranyŋ Qiyr Şyǧysqa japon tyŋşylary enıp ketulerınıŋ jolyn kesu maqsatynda jasalatyny aitylǧan. Būǧan qosa, kezınde basqynşy japondardyŋ zorlyǧy men qorlyǧynan qaşyp, Resei aumaǧyna kelgen koreilerdı endı solarǧa satylyp ketedı degen küdık keltırıldı. Al ekınşı qaulyda Qiyr Şyǧys ölkesı koreilerınıŋ tügel köşırılıp, Qazaq KSR-nıŋ Aqtöbe, Batys Qazaqstan, Qaraǧandy, Oŋtüstık Qazaqstan oblystary men Gurev okrugıne qos tıgetını anyq atap körsetıldı.
Qiyr Şyǧys koreilerın köşıru jūmystaryn jyldyŋ qazan aiynyŋ soŋyna deiın aiaqtau mındetteldı. Būl tapsyrmany, keiın tıptı köşırıletınder qatary köbeiıp ketkenıne qaramastan, NKVD organdary 25 qazanda tolyq bıtırdı. Qyrküiektıŋ soŋynda koreiler tielgen alǧaşqy eşelondar qazaq jerıne kele bastady. Korio-saram jūrty mūnda kelgennen keiın ekıge bölındı. Olardyŋ sany basym bölıgı Qazaqstanda qaldyrylsa, odan görı qarasy azdau toby Özbekstan asyryldy. Atap aitqanda, jaziraly sahara aumaǧyna 95256 jannan tüzılgen 20170 semia toqtasa, Mauerennahr atyrabyna 75525 adamǧa negız 16272 äulet attandyryldy.
Osy jylǧy 29 qazanda Nikolai Ejov KSRO Halyq Komissarlary keŋesınıŋ töraǧasy Georgii Malenkovqa baianat jazyp, Qiyr Şyǧystaǧy koreilerdı Özbek jäne Qazaq KSR-laryna köşırıp äkelu jūmystary märege jetkenın mälımdedı. «1937 jylǧy 25 qazanda Qiyr Şyǧys ölkesındegı koreilerdı köşırıp äkelu tolyq aiaqtaldy, – dep jazdy ol. – Qūramynda barlyǧy 171781 adam bar 36442 korei otbasysy 124 eşelonmen keltırıldı. Qazır Qiyr Şyǧysta (Kamchatka, Ohotsk, arnaiy audarylǧandar) nebärı 700-ge juyq adam qaldy, 1 qaraşaǧa deiın olar da äketıledı». Osylaişa, eldıŋ şyǧys qaptalynda korei ūltynyŋ bırde-bır ökılı qalǧan joq.
Koreiler özderınıŋ jaŋa qonystaryna aryp-aşyp, öte auyr jaǧdaida jettı. Tauarly vagondarmen sapar syzǧan olar köp azap şekken. Ūzaq jolda auruǧa şydamai qaitys bolyp ketkender de kezdesken. Al mūnda ıs jüzınde bırde-bır oblys köştı kütıp aluǧa daiyn bolmai şyqty. El men respublika basşylary 1936 jyly Batys Ukrainadan küştep köşırılgen poliaktar men nemıster äuletterıne jasalǧandai tūrǧyn üilerdı, medisinalyq mekemeler men mektepterdı künı būryn äzırlep qoiu jönınde eş nūsqau bermeptı. Būǧan qosa, deportanttar aparylatyn aimaqtar tızımıne manaǧy Ükımet qaulysynda atalmaǧan Soltüstık Qazaqstan, Almaty jäne Qyzylorda oblystary aiaqastynan engızıle salǧan. Osylaişa, mysaly, Soltüstık Qazaqstanǧa 2300 şarua ielıgı jetkızılgen. Sodan keiın oblys basşylyǧy 3 qazan künı şūǧyl jaǧdaida obkom biurosynyŋ mäjılısın ötkızıp, būl tyǧyryqtan şyǧudyŋ joldaryn qarastyrǧan. Söitıp, 1700 korei otbasyna sonyŋ aldynda kelgen ukrain pereselenderı janynan oryn beruge ūiǧarym jasalǧan.
Respublikada beiqamdyqtyŋ oryn alǧanyn KSRO Auylşaruaşylyq bankı basqaruşysy Mihail Vynosovtyŋ sol künderı Halyq komissarlary keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Vlas Chubarge jazǧan baianatynan baiqauǧa bolady. Onyŋ jazuynşa, qazaq jerıne köşıp keluşılerdıŋ basym bölıgı qalalar men kentterdegı uaqytşa tūrǧyn jailarǧa, atqoralar men jer kepelerge ornalastyrylǧan. Ol Qyzylorda oblysyna äkelıngen 337 korei otbasy öte auyr jaǧdaida degen dabyl qaǧady. Bankirdıŋ baiandauynşa, olar «ölkede qaldyryp ketken mülıkterı üşın aqşa almaǧan, mūǧalımderge jalaqy tölenbegen, kolhozşylar jūmyssyz qalǧan, qalada üzdıksız nannyŋ kezegı. Arasynda auyryp qalǧandar bar, tūrǧyn jaidyŋ jaǧdaiy barynşa naşar». Būdan bölek, ol Qiyr Şyǧys ūiymdarynyŋ mındettemesıne sai, kolhozdar satylǧan mülıkter, qūrylystar, maldar, egıs alqaptary sekıldı qūndylyqtar üşın 1622,2 myŋ rubl aluǧa tiıs ekenın aitady.
Baianatta, sonymen qatar, koreilerdıŋ Qazaqstanǧa kelıp qoiǧandaryna qaramastan, olar tūratyn tūrǧyn üiler qūrylysynyŋ älı bastalmaǧany atap körsetıledı. Būǧan banktıŋ de kınäsı bar siiaqty. Ol 1 jeltoqsanǧa koreilerdı ornalastyru üşın berıletın 57,3 mln rubl assignasiiasynyŋ nebärı 4,5 mln rublın bölgen. Mūnyŋ da 4,5 milliony qūrylys materialdaryn daiyndau men satyp aluǧa, maşina men traktor jaldauǧa, 160 myŋy operasiialyq şyǧyndarǧa berılgen. Osyǧan bailanysty oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy Selyh respublika Sovnarkomynyŋ basşysy Oraz İsaevtan köşıp keluşı koreilerdı jaŋa astyqqa deiın aşyqtyryp almau üşın 800 tonna astyqty qaitarymsyz ssuda retınde berudı sūraidy. Alaida biurokrattyq kedergıler mūndai kömek aludyŋ oraiyn keltırmeidı. Osydan keiın jyldyŋ soŋyna deiın būl jerden 643 korei otbasy, iaǧni kelgenderdıŋ üşten bır bölıgı öz betterınşe oŋtüstık öŋırlerge ketıp qalady.
Respublikanyŋ barlyq öŋırlerınde koreilerdı üimen qamtamasyz etu jaiy ötkır küide boldy. Olardyŋ arasynda auru da barynşa örşıp tūrdy. Sonyŋ ışınde et pen kökönıs türlerınıŋ tapşylyǧy qyrqūlaq auruynyŋ kürt köterılıp ketuıne alyp bardy. Būl nauqas, äsırese, Soltüstık Qazaqstan, Gurev, Qyzylorda, Almaty öŋırlerıne baryp qonys tepkenderdı köbırek ainaldyrdy. Osyǧan ūqsas jaǧdailardy 1937 jyldyŋ küzınde Qazaqstanǧa jetkızılgen kürdter, armiandar men meshet (aqysqa) türıkterı de bastan keştı. Äzerbaijan jäne Armian KSR-lerın meken etıp kelgen olar KSRO Halyq komissarlary keŋesınıŋ 1936 jylǧy 17 jeltoqsandaǧy qaulysy pärmenımen köşırıldı. Būl şoǧyr Almaty jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblystary jerıne ornalastyryldy. Kürdter 3101 adamnan tūratyn 553 otbasyn, armiandar men türıkter 2788 adamdyq 568 otbasyn qūrady. Sonda barlyǧy 2788 otbasyna toptasqan 5889 adamǧa şaqtalyp keldı. Olar būryn kontrrevoliusiialyq äreketterı, kontrabandalyq qylmystary, qaraqşylyq şabuyl jasaǧandary üşın dep «aiyp taǧylyp», jauapqa tartylǧandar men olardyŋ otbasylarynan tüzıldı.
1939 jylǧy 1 qyrküiekte faşistık Germaniia Polşaǧa basyp kıruıne bailanysty Keŋes Odaǧy qazan-qaraşa ailarynda būl eldıŋ şyǧys jaǧy bolyp tabylatyn Batys Ukraina men Batys Belorussiiany özıne qaratyp aldy. Al 1940 jyldyŋ säuır-mamyr ailarynda būl jerden keŋes ökımetıne «jau element» sanalǧan 61012 ökıl men olardyŋ otbasy müşelerı Qazaqstanǧa jetkızıldı. KSRO Halyq komissarlar keŋesınıŋ 1940 jylǧy 10 mamyrdaǧy qaulysy boiynşa jüzege asyrylǧan būl şaraǧa respublikanyŋ 6 oblysy tartyldy. Sonyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstanǧa – 20064, Pavlodarǧa – 11411, Qostanaiǧa – 8705, Semeige – 7694, Aqtöbege – 7092, Aqmolaǧa 6176 adam äkelındı. Osylaişa, būl jolǧy arnauly pereselenderdıŋ negızgı būqarasy astyqty kolhozdar men sovhozdarǧa jıberıldı, tek bır bölıgı ǧana önerkäsıp oryndary men memlekettık mekemelerge ornalasty. Bıraq olardyŋ ışındegı därıgerler, injenerler, agronomdar, slesarlar, tehnikter köpke deiın öz mamandyqtary boiynşa paidalanylǧan joq.
Kelesı deportasiianyŋ uaqyty köp küttırmedı. Ol Edıl boiyn jailaǧan nemısterdı köşıruge arnaldy. Küştep köşıruge daiyndyq BKP (b) Ortalyq komitetı men Sovnarkomnyŋ 1941 jylǧy 26 tamyzdaǧy «Povoljedegı nemıs respublikasynyŋ, Saratov jäne Stalingrad oblystarynyŋ nemısterın köşıru turaly» dep atalatyn öte qūpiia, jabyq qaulysy negızınde şūǧyl bastaldy. Al 28 tamyzda KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ «Povolje audandarynda tūratyn nemısterdı köşıru turaly» qaulysy şyqty. Nemıster qauymyn Edıl boiynan köşıru jūmystary artynşa qolǧa alynyp, öte qataŋ jäne qauyrt jürdı. Mūnda, äsırese, 3 qyrküiek künı jolǧa şyqqan alǧaşqy eşelondarǧa ılıkken adamdardyŋ jaǧdailary auyr boldy. Olarǧa bır täulıkte jinalyp, jolǧa şyǧuǧa tura keldı. Būl lektı Engels, Kramnyi Kut, Gmelinki, Pallasovka sekıldı temırjol boilaryndaǧy jäne solarǧa jaqyn ornalasqan eldı meken tūrǧyndary qūrady. Olar bırınşı künı 10 stansadan attanǧan 11 eşelonnyŋ tauarly vagondarymen sapar şektı. Jalpy, 3-20 qyrküiek künderı 31 temırjol stansasynan 188 eşelon jöneltıldı. Olar Povolje avtonomiiasy, Saratov jäne Stalingrad oblystary aumaǧynan 451936 nemıs ūltynyŋ ökılderın Sıbırge, Qazaqstan men Orta Aziiaǧa jetkızdı.
Ūly sürgın mūnymen de toqtamady. Otan soǧysynyŋ oty älı lapyldap janyp jatqan künderı, 1943 jylǧy qaraşa aiynyŋ 2-5, 22-sı künderı Kavkaz tauynyŋ etegınde jatqan qaraşai halqyna da byqpyrt tidı. Türkı tektes būl halyqtyŋ 68614 ökılı «nemıs basqynşylaryna satylmaq boldy» degen jel sözben Qazaqstan men Qyrǧyzstanǧa tastaldy. Al 1944 jyldyŋ 8-9 nauryzy künderı osy halyqtyŋ egızdıŋ syŋaryndai ekınşı bölıgı – Elbrus tauynyŋ töbesın jailaǧan 37103 malqar atalǧan ekı respublikaǧa bölıp taratyldy. Älbette, özderınıŋ küştep köşırılulerıne bailanysty atalmyş halyqtar qūrǧan avtonomiialy äkımşılıkterdıŋ bärı bırden taratyldy. Sondai taratuǧa 1943 jylǧy 27 jeltoqsanda Qalmaq avtonomiialy respublikasy men Astrahan oblysy da ūşyrady. Erteŋıne qalmaqtardy köşıru turaly qauly qabyldandy. Köşıru operasiiasy 28-29 jeltoqsan künderı jürgızıldı. Ekı künnıŋ ışınde 93139 adam otandaryn tastap şyqty. Olardyŋ negızgı bölıgı Altai jäne Krasnoiar ölkelerıne, Omby jäne Novosıbır oblystaryna şūbap bardy. Qalmaqtar 1944 jyly taǧy deportasiiaǧa ūşyrady. Būl joly 2536 qalmaq tuǧan jerlerınen äketıldı. Osy sapta Qazaqstan men Orta Aziiaǧa attandyrylǧan toptar boldy.
1944 jylǧy 23 aqpanda Kavkazdaǧy vainah jūrtynyŋ bır būtaǧy sanalatyn ekı bauyrlas halyq – şeşender men inguştardy küştep köşıru bastaldy. Būl jönındegı qauly 1943 jyldyŋ 9 qaraşasynda-aq qabyldanyp qoiylǧan bolatyn. Sodan berı būl taqyryp qaita-qaita qaralyp, bırneşe ret şeşım şyǧaryldy. Nauryzdyŋ 1-ıne deiın būl ölkeden 478479 adam äketıldı. Sürgınge tüskenderdıŋ 387229-y – şeşender, 91250-ı inguştar edı. Olar Qazaqstan men Qyrǧyzstan jerlerıne tap boldy. Jalpy, ǧalymdardyŋ esepterı boiynşa 1920 jyldan 1953 jylǧa deiın 52 ret deportasiia dürkırı bolyp ötken eken. Qazaqstan būlardyŋ köbınıŋ «qabyldau beketıne» ainaldy.
Keiın, 1953 jyldyŋ jazynan repressiiaǧa ūşyraǧan halyqtardy aqtau üderısı bastaldy. Reabilitasiia üş kezeŋde jürgızıldı. Sonyŋ jeke ūlttarǧa arnalǧan bırınşı kezeŋı 1953-1965 jyldary öttı. Onda joǧaryda söz etılgen halyqtar tügel aqtalyp şyqty.
Qazaq dalasy osylaişa özınıŋ «halyqtar türmesı» degen keŋes bilıgı küşpen taŋǧan, qūlaqqa türpıdei tietın atauynan qūtyldy. Būl künde ol dostyq pen tatulyq, bırlık mekenıne ainalǧan.
Erkın QYDYR
