Qasıret synaǧy toqtaǧan kün

Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Iаdrolyq synaqtardan azat älem üşın chempion» märtebesıne ie boldy. Būl şeşım BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 29 tamyz – Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy halyqaralyq ıs-qimyl künıne arnalǧan arnaiy sessiiasynda jariialandy.Pandemiialyq jaǧdaiǧa bailanysty atalǧan şara onlain formatta öttı. Otyrysty aşqan BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 74-ınşı sessiiasynyŋ töraǧasy Mūhammad Tijani-Bande Qazaqstannyŋ iadrolyq synaqtarǧa tyiym saludaǧy atqarǧan rölıne toqtaldy. «1945 jyldan bastap älemde 2000-nan asa iadrolyq synaqtar jürgızılıp, planeta men adamzatqa, bırneşe buyn ūrpaqqa zor qasıret äkeldı. BŪŪ qūrylǧanyna 75 jyl ötse de, iadrolyq qauıptıŋ būlty seiılgen joq, myŋdaǧan iadrolyq qaru qoimalarda älı saqtauly tūr» dedı BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ töraǧasy.

BEIBIT KÜNDE ZARDAP TARTQAN

1949 jyly 29 tamyzda Keŋes odaǧy Abai jäne Abyraly audandarynda halyqqa aldyn ala eskertpei, quattylyǧy 30 kilotonna bolatyn alǧaşqy atom qaruyn synaqtan ötkızdı. 2 jyldan keiın, iaǧni 1951 jyly 18 qazanda taǧy da osy aumaqta uran bombasy synaq retınde jarylsa, araǧa taǧy 2 jyl salyp, quattylyǧy 500 kilotonna bolatyn sutek bombasy synaldy. Būl mūndai quatty qarudyŋ dünie jüzınde alǧaş ret jer üstınde synaqtan ötuı edı. Poligon Semei oblysymen qatar, Pavlodar jäne Qaraǧandy oblystarynyŋ bıraz jerın qamtydy. Iаdrolyq synaqtar mūnymen toqtap qalǧan joq. Atap aitqanda, 1961-1962 jyldary äuede jäne jer üstınde 50-dei iadrolyq bomba synaldy. Tek 1963 jyly 10 qazanda Mäskeude KSRO, AQŞ jäne Ūlybritaniia arasynda qabyldanǧan «Üş jaǧdaida synalatyn: äuede, kosmosta jäne su astynda iadrolyq qaruǧa tyiym salu» turaly halyqaralyq kelısımı küşıne engennen keiın jarylystar tek jer astynda jürgızıle bastady. Bıraq jer astyndaǧy jarylystar da az bolǧan joq. 1963-1988 jylǧa deiın jer astynda 343 iadrolyq jarylys jasaldy. Osy iadrolyq synaqtardyŋ äserınen radioaktivtı şögındıler jarylys bolǧan episentrden būlttar men jel arqyly taralyp, radiasiianyŋ deŋgeiı 448 ber-ge deiın jetken. Osylaişa Semei iadrolyq poligonynda auada jäne jer betınde synalǧan iadrolyq zariadtardyŋ qosyndy quaty AQŞ-tyŋ 1945 jyly 6 tamyzda, iaǧni tura 75 jyl būryn Japoniianyŋ Hirosima qalasyna tastaǧan atom bombasynan 2,5 myŋ ese asyp tüsken.
Ziiandy radioaktivtık zattar topyraqty, sudy, egıstık jerlerdı jäne jaiylymdy lastady. Iаdrolyq jarylystar nätijesınde synaq aimaǧyna jaqyn ornalasqan territoriiadaǧy adamdar radiasiialyq zaqymdar aldy. Qasıretı qalyŋ qazaq halqy ai men künnıŋ amanynda Japon halqy siiaq­ty atom zardabyn tartqan elge ainaldy.

ŪLTTY QŪTQARUDAǦY ŪLY BASTAMA

1989 jyldyŋ aqpanynda Semeidegı atom poligonyn jabu maqsatynda qūrylǧan «Nevada-Semei» qozǧalysynyŋ alǧaşqy mitingısı ötkızıldı. Ony belgılı qoǧam qairatkerı, aqyn Oljas Süleimenov basqardy. Sol jyldyŋ 6 tamyzynda Semei oblysynyŋ Qarauyl auylynda KSRO jäne AQŞ prezidentterıne iadrolyq qarudy synauǧa moratorii jariialau jönındegı ündeu joldandy. Iаdrolyq synaqtardyŋ qaterı jönınde būqaralyq aqparat qūraldarynda jariialana bastady. Adamzattyŋ taǧdyryna qatysty būl mäsele tek respublika aumaǧynda ǧana emes, şetelderde de talqylandy. Köterılgen bastamalardyŋ nätijesınde KSRO Ükımetı iadrolyq qarudy synauǧa tyiym salu turaly şeşım qabyldady. Alaida būl iadrolyq synaq tübegeilı toqtady degennen derek bermeidı.
Iаdrolyq qarudy tolyqtai jabu­ǧa Elbasy N.Na­zarbaevtyŋ 1991 jyly 29 tamyzda qol qoiǧan «Semei iadrolyq poligonynyŋ jabyluy turaly» Jarlyǧy negız boldy. Atap aitqanda, elbasymyz atom synaq ornyn tars jauyp, bükıl adamzatty atom qaruynan bas tartuǧa şaqyrdy. Elbasynyŋ būl qadamy bır jaǧynan öz halqy üşın ıstegen taǧy bır abroi­ly jūmysy bolsa, ekınşıden elbasynyŋ būl bastamasy älem elderınıŋ, halyqaralyq ūiymdardyŋ Qazaqstanǧa degen senımı men qūrmetın tıptı joǧarylata tüstı. Elbasynyŋ da bedelın arttyrdy. Elbasynyŋ araǧa 30 jylǧa juyq uaqyt salyp, «älemdık chempion» atanyp jatqany sonyŋ aiǧaǧy.

ELEULI EŊBEK, ǦŪMYRLY QADAM

BŪŪ-nyŋ qarusyzdanu jönındegı Joǧarǧy ökılı İzumi Nakamisu elbasymyz marapattalǧan ıs-şarada BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriştıŋ ündeuın jetkızdı. Bas hatşy öz ündeuınde jahandyq iadrolyq synaqtarǧa tyiym saludy keşeuıldetuge eşqandai sebep joq ekenın aitty jäne älem memleketterın iadrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu turaly şartqa qol qoiyp, ratifikasiialauǧa şaqyrdy.
Iаdrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu şarty ūiymynyŋ atqaruşy hatşysy Lassina Zerbo Qazaqstannyŋ iadrolyq qarusyz älem qūrudaǧy jahandyq küş-jıgerge qosqan erekşe ülesın eskerıp, Nūrsūltan Nazarbaevqa jaŋa märtebe beru turaly bastama köterdı.
BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ arnaiy sessiiasynyŋ barysynda Elbasy N.Nazarbaevtyŋ ıs-şara qatysuşylaryna ündeuın Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster minist­r­ı Mūhtar Tıleuberdı oqydy. «1991 jyly täuelsızdık alǧannan keiın Qazaqstan planetadaǧy eŋ quatty iadrolyq qarudyŋ törtınşı arsenalynan bas tartu şeşımın öz erkımen taŋdady. Tarih būl qadamnyŋ dūrystyǧyn rastady – bız jarqyn mysalmen beibıt jolmen progress pen örkendeuge bet aluǧa bolatynyn körsettık» delıngen Elbasynyŋ ündeuınde.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı halyqaralyq qoǧamdastyqqa Qazaqstannyŋ ülgısımen jüruge jäne iadrolyq essızdıktı toqtatu üşın küş bırıktıruge şaqyrdy. «Men Amerika Qūrama Ştattary, Resei, Qytai jäne Europalyq odaqtyŋ basşylary planetanyŋ bolaşaǧy üşın erekşe jauapkerşılıkte dep sanaimyn. Eger osy törtjaqty formatta sammit ötetın bolsa, onda onyŋ basty taqyryptarynyŋ bırı iadrolyq qarudy kezeŋ-kezeŋımen jäne proporsionaldy türde qysqartu turaly köpjaqty kelısımdı äzırleu boluy kerek dep senemın. Qazaqstan osy sammitke öz alaŋyn ūsynuǧa daiyn» dedı Elbasy öz ündeuınde.
Bastamaşy top «Chempion» märtebesın ielengen tūlǧalar iadrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu şartyna qol qoimaǧan memlekettermen maqsatty aqparattyq-tüsındıru jūmystaryn jürgızetınıne senımdı. Sonymen qatar olar ūiymdaǧy yntymaqtas­tyqtyŋ artyqşylyqtary turaly tüsınıkterın jaqsartu, Qazaqstannyŋ iadrolyq infraqūrylymyn öz erkımen bölşekteu sekıldı ozyq täjıribelerımen bölısedı.
Bas Assambleianyŋ otyrysyna qatysuşylar Qazaqstanǧa iadrolyq qarudy taratpaudaǧy jetekşı rölı üşın alǧys bıldıre otyryp, būl mäselenı halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ nazarynda ūstau­dyŋ jäne jyl saiyn Qazaqstan bas­tamaşylyq etetın Halyqaralyq iadrolyq synaqtarǧa qarsy ıs-qimyl künın atap ötudıŋ maŋyzyn airyqşa atap öttı. Qysqasy, elbasynyŋ atom synaq alaŋyn jabuy Qazaqstan üşın de, Halyqarlyq qauymdastyq üşın de eleulı eŋbek, ǧūmyrly qadam