– Aǧa, özıŋızdıŋ Astanamen bailanysyŋyz 2000 jyldan emes, sonau Selinograd kezınen-aq bastalǧanyn bılemız. Aqmola atyn qaitaruǧa atsalystyŋyz. Özıŋız anyq-qanyǧyn aityp berıŋızşı.
– Keŋes zamanynda Tyŋ ölkesınıŋ astanasy degen jeleumen baiyrǧy Aqmola qalasynyŋ atauy özgertılıp kettı ǧoi. Būl öŋır – Arqadaǧy igı jaqsylar köp şyqqan jer. Kezınde bäigege qosylǧan Qūlagerdıŋ mert bolatyn jerı jaqyn osy maŋaiǧa. Baluan Qajymūqan atamyzdyŋ da tuǧan jerı – osy jer. Qalyŋ qypşaqtyŋ, arǧyn aǧaiyndardyŋ ordasy bolǧan meken. Baǧzy zamandarda ūly dalanyŋ tösınde baǧy janǧan baitaq öŋır – būl.
Täuelsızdıgımızdıŋ eleŋ-alaŋynda köptegen qalalardyŋ, eldı mekenderdıŋ būrynǧy ataularyn qaitaryp beru nauqany qolǧa alyna bastady. Jaŋa jylymyq kelıp, jaŋa zaman tua bastaǧan kez. Erkındıktıŋ tızgının endı ūstai bastaǧan tūs. Ol Nūrsūltan Nazarbaev Ortalyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp kelgen kezı edı. Özım Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı ideologiia bölımınıŋ meŋgeruşısımın. Äbış Kekılbaevty şaqyryp, özımnıŋ bölımımnen bır bölım jasap, Memlekettık tıl saiasaty – ūltaralyq qarym-qatynas deitın bölımdı berdık. Äbış ekeumızdıŋ de qolymyzda bilık bar. Ekeumız kelısıp otyryp, basşyǧa ūsynys jasadyq. Selinograd degendı özgertetın uaqyt jetkenın aittyq. Selinograd degennen bız jaqsylyq körgen joqpyz. Būl qala özı talai keleŋsız oqiǧalardyŋ kuäsı boldy. Tarihy bülıne bastady. Bızde jat oqiǧalar oryn alyp jatty. Tyŋ köteru qazaq dalasynyŋ tu-talaqaiyn şyǧardy. Ūrandatty. Banditterdı äkeldı. Maskünemder qaptady. Halyqty qyrdy. Qyzdardy zorlady. Jerdıŋ bärın jyrtyp, byt-şyt ettı. Ūly dalanyŋ betın aiǧyz-aiǧyz qyldy. Qazaq mūnyŋ bärıne şydady. Osyny özgerteiık dedık. Ol kezde Selinograd oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Andrei Braun bolatyn. Nūrsūltan Äbışūly sol kısımen söilesıŋder dedı. Onymen söilesıp edık, ol bızdıŋ äreketımızge oŋ qabaq tanytpady. Niet bıldıre qoimady. Degenmen ony köndırıp, qol qoidyrdyq. Sonda Respublika basşysy: «Al endı senderdı şaqyryp qaluy mümkın, ekeuıŋ baryŋdar da, studiiada otyryŋdar, eger ana jaqtan el köterılse, ekeuıŋ sol jerde tıkelei efirde jauap beresıŋder» dedı. Äbış ekeumız studiiada otyrdyq. Joq, Qūdaiǧa täuba, eşteŋe bolǧan joq. Al onyŋ aldynda ülken narazylyqtar boldy. Sonyŋ bel ortasynda Aldan Smaiylov jürdı.
Selinogradtan ülken nemıs avtonomiialyq respublikasyn jasai jazdady. Eŋ soŋǧy sätte josparlary ıske aspai qaldy. Būǧan būrynǧy Selinograd qalasyndaǧy qazaq student jastarynyŋ nemıs avtonomiiasyna qarsy şyǧuy sebep boldy. Osy jıgıtterdıŋ eŋbegı älı künge deiın dūrys baǧalanbai jür-au dep oilaimyn…
– «Üi salǧandy, zauyt, fabrika salǧandy kördık. Bıraq qala salǧandy, onyŋ ışınde astana salǧandy körgen joq edık, Qūdai ony özımızge de körsettı» dep jazyp edıŋız.
– Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ keremet bır qasietı – būl kısı tūnyp tūrǧan ideialardyŋ būlaǧy. Qazırdıŋ özınde nebır ideialary tynbai şyǧyp jatady. Özı ünemı jaqyn jüretın adamdarmen aldymen äŋgımelesedı, oi bölısedı. Bır künı taban astynda «Astanany köşıruımız kerek» dedı. «Qaida?». «Arqaǧa».
El tūttai jalaŋaş, jalaŋ aiaq, jalaŋ bas. Üş-tört aidan jalaqy almaǧan, zeinetaqy almaǧan. Qalany qaidan salasyŋ? Qalai salasyŋ? Jasyratyny joq, «Alataudyŋ bauraiynda otyrmyz ǧoi. Alataudai sūlu tau joq. Ata-babamyzdyŋ jerı ǧoi mynau. Astymyzdan su şyqqan joq. Jūmaqtai jerden nege ketemız?» dep oiladym. Nūrekeŋnıŋ taǧy bır keremet qasietı, öz pıkırın aitady, ony sen qoldamasaŋ, äŋgımenı sol jerde tyiady. Sosyn ūmyttyryp, säl bırneşe künnen keiın qaitadan qoiady. Özı jaqyn jürgen kısılermen söilesedı. Pıkır jinaidy. Sol kezde ol būl pıkırdıŋ pıspegenın bıldı. Bıraq bärıbır osy mäselenı beiresmi jaǧdailarda kün tärtıbıne qoia berdı, qoia berdı. Söitıp jürıp, aqyry eldıŋ pıkırı osyǧan yŋǧailanǧan kezde Keŋes otyrysynyŋ kün tärtıbıne qoidy. Bıreu olai dedı, bıreu bylai dedı. Yzy-qiqy boldy. Sonda bır orys deputat: «Nemenege basymyzdy qatyryp otyrmyz? Bärıbır eşqaida köşpeitınımız anyq. Bügın – Prezidenttıŋ tuǧan künı. Oǧan syilyq jasaiyq. Şeşım qabyldaiyq. Ol bärıbır eşqaida ketpeidı. Myna jaǧdaida qaida köşesıŋder?» dep kep qaldy. Kün 6 şılde bolatyn. Al deputattar qoldap kep jıbersın. Prezidentke keregı de osy edı. Osy şeşım qabyldanǧannan bastap kün-tün demei, Astanany köşıruge jūmys jasady. Astanany köşıru jailauǧa kiız üidı jinap aparyp, qonys audaru emes qoi. Köp oilanyp jürdı. Ylǧi oi üstınde jüretın. Osy Aqmolaǧa talai kep kettı. Bırneşe qalaǧa da bardy. Sosyn bır künı kezektı ıssapardan keldı de: «Men Aqmolaǧa barǧanda, Qaraötkel köpırınıŋ üstınde tūryp ūzaq oilandym. Dünie jüzındegı astanalardyŋ denı, negızınen, özen jaǧasyna salynǧan. Aqmola özennıŋ jaǧasynda tūr. Būl – bır. Ekınşıden, būl – Qazaqstannyŋ qaq ortasy. Tübınde osy qolaily bolady. Jol qatynasyna da dūrys bolady. Şyǧys pen Batystyŋ da ortasynda tūrmyz» dedı. Söitıp, astanamyz Aqmolaǧa köştı ǧoi.
– Astanamyz Almatydan osynda köşkende qandai äserde boldyŋyz?
– Bır künı rämızder köşetın boldy. Tu köşedı, Eltaŋba köşedı. Elbasymyz bärımızdı rezidensiiaǧa jinady. Sol jerde közımızge jas aldyq. Rämızder köşıp bara jatyr. Bız jūrtta qalǧandai boldyq. «Almatyǧa syimai ketıp bara jatqan joqpyz, Almatyny qimai ketıp baramyz. Būl bızge kerek bop tūr. Qazaqstannyŋ keleşegı üşın kerek» dedı. Bız ol kezde män bermedık. Söitsek, ol kısı tereŋnen, tym tereŋnen oilaǧan eken. Bız endı baiaǧyda student kezımızde osynda astyq jinauǧa keletınbız. Keiın qyzmetke aralasqanda, talai ıssaparmen kelıp jürdık. Sonda jazda da, qysta da qiyndyq köretınbız. Jazda torǧaidai masalary talap, kündız ışken-jegenımızdı keşke syǧyp alady da, janyŋdy qoiarǧa jer tapqyzbaidy. Qystyŋ künı azynaǧan jelı men borany bar. Alǧaşqy kelıp jürgen kezderden esımde erekşe qalǧan sätterı osylar edı. Myna Jeŋıs daŋǧyly men Respublika daŋǧylyn bılemın. Kündız ary-berı jürgende osy köşelermen alyp ötedı ǧoi. Sonda joldyŋ ekı jaǧynan qarasaŋ, basy qaraiǧan adamdy köru qiyn edı. Bärı orys edı. Şaşy qara bıreudı köre qalsaŋ qazaq körgendei, jerden altyn tapqandai quanatynbyz.
Sonda Petropavlda, Soltüstık Qazaqstan oblysynda qazaq 7-aq paiyz edı. Aqmolada da 9 paiyzdyŋ maŋaiynda ǧana qazaq boldy. Sol küiı tūra bergende, anyq masqara bolatyn edı.
Qazaqşa aitqanda, bızdı Qūdai saqtady. Elbasynyŋ aqylymen, köregendıgımen keldık. Däl osy jerde astanany köşırudıŋ tarihi da, strategiialyq ta maŋyzdylyǧy boldy. Söitıp, qazır qarap otyrsaŋ, eŋ qazaǧy az, tıptı joqqa tän qala bügınde qazaǧy eŋ köp qalaǧa ainaldy. Būl bızdıŋ eşqaisymyzdyŋ oiymyzǧa kelgen joq edı.
– Astanaǧa Euraziia universitetınıŋ rektory bolyp keldıŋız. Osy qyzmettı ūsynbaǧanda kelu oiyŋyzda bolmady ma?
– Astana köşıp kelgennen keiın Prezident menı osy oqu ornyna şaqyrdy. Men kele almadym. Özım suyq basty adammyn. Üirengen jerım ǧoi, Almatyda qala bereiın dedım. Ol kısı ekınşı ret şaqyrǧanda, bas tarta almadym. «Men senı 1997 jyly şaqyryp edım. Kelmedıŋ. Ärine, renjıdım, bıraq endı renjıgende qaida baramyz? Sen rektor bolyp kel. Kerek bop tūrsyŋ» dedı. Men «Jaraidy, aitsaŋyz» dedım de, keldım. Ol kezde Bılım ministrı Qyrymbek Köşerbaev edı. Özım tört jyl Ükımette orynbasar bolǧanda kömekşım bolǧan, şäkırtım bolǧan, ınımdei azamat edı. Bırıge otyryp, jaqsy jūmystar atqardyq. Almatyny qimai, ūzaq jürdım. Al qazır Astanadan şyqqym kelmeidı. Tıptı Almatyǧa barsam da, Astanama qaityp ketkım kep tūrady.
– Universitettıŋ bedelı özıŋız rektor bolǧan tūsta köterıldı. Tarihta jūmysqa alǧan mamandaryŋyzdy qai öŋırden, ne üşın alǧandyǧyŋyzdy däleldeitın tızımdı de jariialaǧan tūŋǧyş ärı jalǧyz rektor bolyp qaldyŋyz. Būl tızım bızdıŋ basylymǧa jariialanyp edı.
– İä, osynda keldım ǧoi endı. Qarasam, jöndı kadr joq. Studenttık kontingenttıŋ sapasy tömen. Jaŋa bas ǧimaratymyzǧa kırdık. Mädeniet joq. Studentter aiaqtarynyŋ batpaqtarymen kıredı. Partanyŋ sau jerı joq, bärın syzyp tastaǧan. Osynyŋ bärımen kürestım. Ǧylymi ataq, därejesı bar mamandar öte az. Būl oqu ornynan ǧylym-bılımnıŋ ordasyn jasau kerek boldy. Sapaly sabaq beretın, olardyŋ aitqanyn tüsıne alatyn student kerek boldy. Bır jyldyŋ ışınde jüzge juyq ataqty mamandar şaqyrdyq. Sankt-Peterburgten 32 jasar ǧylym doktory, qazaq jıgıttı aldyrttyq. Mūhtarbai Ötelbaev, Asqar Arǧynǧazin degen jıgıtter bastaǧan myqty mamandardyŋ bastaryn qosa bastadyq. Menıŋ būl jūmystarymdy basqaǧa joryǧan adamdar da boldy. Üstımnen aryz tüsırdı. Prezident Äkımşılıgınıŋ basşysy menı şaqyryp: «Şaqyrǧan mamandaryŋyzdyŋ bärınıŋ «Astana aqşamy» men «Vecherniaia Astana» gazetıne tügel tızımın berıŋız» dedı. Pälenşe, tügenşe, tuǧan jyly, ataq-därejesımen jazyp, ekı gazetke de berdım. Rasynda da, būl eşbır oqu ornynyŋ tarihynda bolmaǧan närse. Senıŋ körıp jürgenıŋ – osy tızım. Sonda būǧan el taŋǧaldy. Osymen būl äŋgımege nükte qoiyldy.
– Belgılı aqyn Qairat Jūmaǧaliev:
«Otyrmyn köŋılım jailanyp,
Bekındım osy oiǧa anyq –
Bırte-bırte Astana
Barady Myrzatailanyp» dep jyr arnady. Sol aitqandai, būl oqu ornyna ǧana emes, özıŋız Astananyŋ ruhani-mädeni damuyna barynşa atsalystyŋyz. Özıŋız basqarǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidenttık mädeniet ortalyǧy Qazaqstandaǧy erekşe mädeni-aǧartu mekemesı bolyp tabyldy. Onda qazaq halqynyŋ tarihy men ruhy nasihattalady. Oǧan baratyn adamnyŋ qarasy köp edı. Endı mūndai ortalyq elordamyzǧa kerek bolmai qaldy ma?
– Prezidenttıŋ mädeniet ortalyǧyna bardym. Qarasam, ylǧi jas kelınşekter ısteidı eken. Otyrǧan jerlerınıŋ ortasynda tereze joq. Aua joq. Ar jaǧynan da, ber jaǧynan da, är jerden esık aşyp jatyp, auany almastyrdyq qoi. Taǧy bır baiqaǧanym, aiaǧy auyr, jaqsy nietpen jürgen kelınderdıŋ qarasy körınbeidı. Janymdaǧylardan «Būl qalai?» dep sūradym endı. Söitsem, menıŋ aldymdaǧy basşylary «Aiaqtaryŋ auyrlasa, jūmystan ketesıŋder» deptı. Jaǧamdy ūstadym. «Balany sender tappaǧanda, kım tabady?» dep sol nauryzda-aq jariialap jıberdım. Al kelesı nauryzda qyryq kelınşek kışkentaiymen kelıp, keibırınıŋ atyn sol jerde qoidyq. Sondai bır jaqsylyqtar bolǧan.
Ras, ol ortalyqta elımızdıŋ memlekettıgı tarihynyŋ mūrajaiy, ǧylymi kıtaphana, ǧylymi ortalyq, konserttık zal – ūlttyq dästür teatry, «Qazaqstan muzeilerı» jurnaly baspasynyŋ ortalyǧy boldy. Osylardyŋ bärınıŋ basy qosylyp, ülken bır ruhani azyq alatyn dümpulı ortalyq bola bıldı. Nebır ruhani keşter öttı. «Qasiet» zalyn aştyq. «Mūnda qazaqtyŋ ūl-qyzy köptep kep jatyr, arttarynan ata-analary kelude. Olardyŋ barlyǧy – auylda aǧaiynmen aralasyp qalǧan adamdar. Mūnda kelgende jat jerge kelgendei bolyp qalmasyn. Bız damyl tappaiyq, solarǧa jūmys jasaiyq. Ekınşı jaǧynan astanada nemıstıŋ mädeniet ortalyǧy bar, kärıstıŋ ortalyǧy bar. Bızdıŋ nege öz ortalyǧymyz bolmaidy? Teatrlar bar ǧoi, şükır. Bıraq bız osyndai adamdardyŋ jiı bas qosatyndai, syrlasatyndai mädeniet ordasyn jasauymyz kerek» dep, aldymyzǧa maqsat qoidyq. Sodan el telefon soǧyp ne bolatyn boldy, qaşan bolady dep jiı ızdeitındei därejege jettık.
Qazır ol ortalyǧymyz Äskeri-patriottyq muzei bolyp kettı. Janynan ärı ötemın, berı ötemın. Kırıp-şyqqan adamnyŋ qarasyn körmeimın. Astanaǧa mūndai bır ortalyq kerek edı. Qazır de qala osy jaǧynan aqsap tūr. Būl – ökınış.
– Bır sūhbatyŋyzda «Qazır ideologiiamen ainalysyp jatqan adam joq» dep aityp qalyp edıŋız. Bügınde būl ölşem bilık basyndaǧylarmen ölşenetın boldy ǧoi. Qalamyzǧa qatysty ideologiia jönınde ne aitar edıŋız?
– Būl täuelsızdıktı bızdıŋ babalarymyz san myŋ jyldar aŋsady. Täuelsızdık üşın kürestı. Jarǧaq qūlaǧy jastyqqa tigen joq. Tösegınen tüŋıldı. Basyn bäigege tıktı. Talai qyryldy. İgı jaqsylar kettı. Būl künge keşegı basyn jarǧa da, tasqa da soqqan Kenesary jete alǧan joq. Qazaqtyŋ tarihynda tarihy öte auyr ekı adamdy erekşe aitar edım. Bırı – qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary, endı bırı – Abai. Qazaqty tüzeimın dep zarlap ketken Abai täuelsızdıktı köre alǧan joq. Onyŋ arǧy jaǧyn nesın aitaiyn. Qazaqtyŋ danyşpandary Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätbaev siiaqty aǧalarymyz jetken joq. Bız jettık. Qazaq – jylqy mınezdı. Qazaq keşegısın ūmytyp ketedı. Osyny ūmytyp ketpese deimın. Basyna qonǧan baqty teppese eken. Elbasy tyrysyp, jazuyn jazyp, aituyn aityp jatyr. Täuelsızdıktıŋ 25 jyldyǧyna arnap būl kısı jaqsy bır syilyq jasady. Ol «Ūly dala ūlaǧattary» degen kıtap edı. Onda ūly taǧylymdar bar. Menıŋ qorqatynym, qazaqtyŋ köbı sony oqyǧan joq. Öitkenı qazaqtyŋ keleşegınıŋ qamyn jegen basyn jarǧa da, tasqa da soqqan Abaidy tyŋdamaǧan qazaq anany-mynany tyŋdai qoiady dep keide oilamaimyn. Ülken bır uaiymym – osy.
Onyŋ üstıne, halyqtyŋ üdesınen şyǧa almai jatqan bilık basyndaǧy adamdardyŋ, ministrlerdıŋ kınäsın bır Elbasyǧa artyp qoiuǧa bolmaidy. Qazır qarap otyrsaŋ, bılım salasynda ne bolyp jatqanyn tüsınıp bolmaisyŋ. Ministr tez özgeredı. Är kelgen ministr özınıŋ reformasyn qaltasyna salyp äkeledı. Oǧan talai qarajat jūmsalady. Ol reforma aiaqtalmaidy. Jaŋa ministr keledı de, qaitadan özınıŋ jaŋa reformasyn bastaidy. Eldıŋ äbden zyqysy şyqty. Oǧan qosylyp, üş tıl şyqty. Olarǧa qarsylyǧym joq, ūrpaqtyŋ bılgenı jaqsy. Bıraq köşelı, ırgelı, örkeniettı elderdıŋ barlyǧy aldymen ūrpaǧynyŋ tılın öz ana tılınde şyǧarady. 12 jasqa deiın özge tıldı oqytpaidy. Menıŋ, mıne, ekı şöberem bır-ekı jyl boldy qolymyzǧa keldı. Ekeuı de qazaqşa bılmeidı. Men endı myna aǧarǧan şaşymmen qaşanǧy arpalysyp jatamyn. Qazaq änın tyŋdamaidy. Taŋerteŋnen keşke deiın kompiuterge telmıredı. Osy arqyly özderı aǧylşyn tılın üirenıp alypty. Közderıne ziiany tietın boldy. Balalar tügıl, ülkenderdıŋ özı osyǧan şūqşiyp otyrady. Qonaqqa barǧanda qarap otyrsaŋ, bärı tügel telefonǧa taŋylyp otyrady. Qazaq – dünie jüzındegı kemeŋger, şeşen halyq. Endı osy halyqtyŋ ūrpaǧy közden, tılden aiyryla ma dep qorqamyn.
Esıldıŋ jaǧasynda qoladan jasalǧan ba, adam qorqatyn qūbyjyqtar bar. Maimyl bar, tyr jalaŋaş otyrǧan, qūşaqtasyp otyrǧan adamdardyŋ müsınderı bar. Endı älgılerdıŋ tür-türı bar. «Mynau kım?» dep sūraǧan balaŋyzǧa ne dep jauap beremız. Män-maǧynasy joq mūndai müsınderdı Esıldıŋ jaǧasyna, adam köp jüretın jerge betaldy ornalastyra bergennen ne ūtamyz? Astanaǧa būl jaraspaidy. Astanaǧa sai estetikalyq talǧam kerek.
– Äŋgımeŋızge raqmet.
Sūhbattasqan
Güljan RAHMAN
