vziat dengi v dolg po pasportu srochno
Bügın bükıl älemdı dür sılkındırıp, jer şarynyŋ altydan bır bölıgın alyp jatqan alyp aumaqty tügel şarpyǧan Qazan töŋkerısıne tura 100 jyl toldy. Ol HH ǧasyrdaǧy jahan tarihyna tıkelei äser etken orasan zor oqiǧa boldy. Osy ūly dürbeleŋnıŋ därgeiı qoǧamdyq formasiiaǧa sosializm däuırın äkeldı. Söitıp, dünie jüzınde bır-bırıne qarama-qarsy baǧyttaǧy ekı lager paida boldy. Būl ekı jüienıŋ teketıresı 70 jyldan asa uaqyt planeta jūrtşylyǧyn ekıge bölıp kelıp, soŋy 90-jyldary Keŋes Odaǧynyŋ bırjola ydyrauymen aiaqtaldy.
Keŋestık däuırdegı Qazaqstannyŋ jürıp ötken jolyna baǧa bere kelgende, onyŋ barynşa ūzaqqa sozylǧanyn jäne prosestıŋ meilınşe kürdelı bolǧanyn esten şyǧarmau kerek. Demek, ony bırjaqty aq nemese tūtas qara boiauly etıp körsetudıŋ oraiy kelmeidı. Būl kezeŋnıŋ qazaqtar üşın tiımdı jaqtary boldy, sonymen bırge zalaly da az emes edı.
1917 jyldyŋ aqpan aiynda bolǧan burjuaziialyq töŋkerıstıŋ qorytyndysynda
A.Kerenskii bastaǧan Uaqytşa ükımettıŋ qūryluy, nauryzdyŋ basynda imperator II Nikolaidyŋ taqtan bas tartuy, sodan keiın bilıktı aluǧa tiıs bolǧan ūly kniaz Mihaildyŋ da monarhiiany jalǧastyruǧa qūlyq tanytpauy, osy aralyqtaǧy bilıktıŋ eldıŋ tızgının ūstauǧa qauqarsyz bolyp şyǧuy qazan aiynyŋ soŋyna qarai Lenin men Troskii bastaǧan bolşevikterdıŋ köterılıp, syrtqy ülken elderdıŋ astyrtyn kömegı nätijesınde memlekettı küşpen tartyp aluyna jetkızdı.
Qazaqtar alǧaşqy aqpan töŋkerısın quana qarsy aldy. Öitkenı olar patşa ökımetı tūsyndaǧy bodandyq būǧauynan bırjolata qūtylamyz degen ümıtke maldandy. Sondyqtan uaqytşa ükımettı qoldaǧan qazaqtyŋ oqyǧan azamattary özderınıŋ Alaşorda dep atalatyn ūlttyq partiiasyn qūruǧa qol jetkızdı. Osy partiia basşylyǧymen 1917 jylǧy 18-26 jeltoqsan künderı Orynborda ötken ekınşı jalpyqazaq sezınde Alaş avtonomiiasy jariia etıldı. Alaida 1918 jyly bastalǧan bolşevik äskerlerı men olardyŋ jaulary arasyndaǧy azamat soǧysy barysynda Alaşorda Qazaqstan territoriiasynyŋ köp bölıgıne baqylau jasai almady. Kolchakşylardyŋ qazaqtarǧa avtonomiia beruden bas tartuy men, kerısınşe, bolşevikterdıŋ ūltty özın-özı anyqtauyna şaqyruy 1918-1919 jyldary Alaşordanyŋ daǧdarysqa ūşyrap, aqyrynda küireuıne aparyp soqtyrdy. Al azamat soǧysynda jeŋıske jetken bolşevikter men olardyŋ odaqtastary Qazaqstandaǧy öz bilıgın zaŋdy tūrǧyda bekıte tüsudıŋ şaralaryn jasady. Osy tūsta Alaşordanyŋ ıs-äreketı qazaqtar arasynda avtonomizm ideiasynyŋ tanymal bola bastaǧanyn baiqatty. Sondyqtan keŋes ökımetı qazaq jerınde avtonomiia qūru ideiasyn qoldady. Bıraq olardyŋ avtonomiiasy Alaş oilastyrǧannan basqaşalau bolyp şyqty.
Alaşordaşylar 1919 jyldan keiın bolşeviktermen ymyraǧa keluge mäjbür boldy. Onyŋ Älihan Bökeihanov bastaǧan basşylary osyǧan deiın mümkın bolǧan barlyq varianttardy qarastyryp baqty. Olar KOMUCh-pen de, Sıbır ükımetımen de, Direktoriiamen de, Kolchakpen de kelıssöz jürgızıp kördı, bıraq bärınen alǧan jauaby bıreu-aq boldy, olar ärtürlı pışınde aitylǧanymen, Reseidıŋ bırtūtas ekendıgı men bölınbeitındıgın alǧa tartty. Aqtar qozǧalysynda eşkım de Alaş avtonomiiasyn resmi türde moiyndaǧysy kelmedı. Al bolşevikter äu basynan halyqtyŋ özın-özı anyqtauyna qūqyq beretınderın jariialaǧan bolatyn. Älbette, barlyq avtonomiialar RKP (b)-nyŋ tolyq baqylauynda boluǧa tiıs. Bolşevikter sonymen bırge Alaş partiiasy basşylarymen jäne Alaşorda ükımetı müşelerımen qyzmettes boluǧa, olardy ūlttyq respublika qūruǧa tartuǧa äzır ekenderın de bıldırdı. Jalpy, bolşevikter ūran tastauǧa şeber boldy: «jer – şaruaǧa, zauyt – jūmysşyǧa, bilık halyqqa berılsın» degen soŋ jūrt nege ermeidı onyŋ soŋynan? «Qazaqqa bostandyqty sauet hükımetı berdı» dep jazdy sol künderı alaşşyl qairatker Smaǧūl Säduaqasūly.
1920 jylǧy 26 tamyzda Qyrǧyz (qazaq) keŋestık sosialistık avtonomiialy respublikasyn qūru jönınde qauly qabyldandy. Al sol jylǧy 22 qyrküiektı Ortalyq komitet Qyrǧyz (qazaq) AKSR-ı qūramyna qosymşa Orynbor guberniiasyn kırgızıp, respublikanyŋ ortalyǧy etıp Orynbor qalasyn belgıledı. Ortalyq 1924 jyly Qyzylordaǧa köşkennen keiın respublikanyŋ ūlttyq-memlekettık şekarasyn belgılep alu jūmystary jürgızıldı. Osynyŋ nätijesınde onyŋ Orta Aziia respublikalarymen jäne RSFSR-men aradaǧy memlekettık şekaralary anyqtaldy. Būl tūsta respublika territoriiasy özınıŋ üşten bır bölıgıne deiın ūlǧaiyp, taǧy 700 myŋ şarşy şaqyrym jerdı jäne 1 mln 468 myŋ halyqty qosyp aldy. Söitıp, tarihta bırınşı ret qazırgı taŋdaǧy Qazaqstannyŋ bet-beinesı jasaldy. Taǧy bır erekşe aita ketetın jait, halqymyz tap sol kezde özınıŋ «qazaq» degen tarihi atauyn zaŋ jüzınde qaityp aldy. Söitıp, respublika endı Qazaq keŋestık sosialistık avtonomiiasy degen atau aldy. Arada taǧy 12 jyl ötkende, 1936 jylǧy 5 jeltoqsanda Qazaqstan, jaŋadan qabyldanǧan Konstitusiiaǧa säikes, odaqtas respublikaǧa ainaldy.
Mıne, qazaqtardyŋ keŋes ökımetınen körgen alǧaşqy ekı zor paidasy el auqymyn qazırgı qalpyna keltırıp aluy men özınıŋ tarihi atauyn qaitaryp aluy boldy. Būl kezge deiın qazaq jerı üş ırı bölıkke bölınıp, bır-bırıne eşqandai qatysy bolmai tūrǧan edı. Būǧan patşaly Reseidıŋ sonyŋ aldynda jürgızgen äkımşılık basqaru reformasy jol salyp bergen bolatyn. Patşa ökımetı aldymen 1865 jyly Qazaqstannyŋ är aimaǧynyŋ şaruaşylyq erekşelıkterın, qoldanystaǧy basqaru jüiesın, ädettegı qūqyqtary men reforma jobasyn igeru barysyn zertteu üşın komissiia qūrdy. Onyŋ jūmys qorytyndysynda 1867 jylǧy 11 şıldede «Jetısu jäne Syrdariia oblystaryn basqaru turaly uaqytşa ereje», 1868 jylǧy 21 qazanda «Orynbor jäne Batys Sıbır general-gubernatorlyǧy dalalyq oblystaryn basqaru turaly uaqytşa ereje» şyqty. Osy reforma negızınde bükıl Qazaqstan territoriiasy alty oblystan tūratyn üş general-gubernatorlyqqa bölındı. Orynbor general-gubernatorlyǧyna Oral jäne Torǧai oblystary, Sıbır general-
gubernatorlyǧyna Aqmola
jäne Semei oblystary, Türkıstan general-gubernatorlyǧyna Jetısu jäne Syrdariia oblystary qarady. Alaida atalǧan oblystar qazırgı zamanǧy Qazaqstan territoriiasyn tügel qamti alǧan joq. Osylaişa, Bökei handyǧynyŋ jerı Astrahan
guberniiasyna baǧynsa, Maŋǧyşlaq uäkıldıgı 1870 jyly Kavkaz äskeri okrugıne, keiınırek Zakaspii oblysynyŋ qūramyna kırdı. Olai bolsa, osy territoriianyŋ bärın
1924 jyly bır şaŋyraqtyŋ astyna bırıktırıp, Qazaqstan avtonomiialy respublikasyn qūru ülken jeŋıs boldy.
Töŋkerıstıŋ qazaq tarihynda oŋ sipaty mūnymen de şektelgen joq. Bırınşıden, Qazaqstan jerıne Reseidıŋ ortalyǧy men tükpırlerınen şarualardyŋ jappai köşırılıp, jergılıktı halyq menşıgındegı jerlerdı küştep alyp qoiuy toqtatyldy. Būl üderıstıŋ XX ǧasyrdyŋ basynda qarqyndy jürgızılgenı sondai, būl jalǧasa berse, taiau jyldardan keiın mūnyŋ soŋy qazaqtardyŋ ündıster siiaqty rezervasiiada qaluyna aparyp soqtyrar edı. Osynyŋ aldy alyndy. Ekınşıden, töŋkerıs qazaqtarǧa tolyqqandy azamattyq qūqyqtar äperdı. Resei imperiiasynyŋ 1867-1868 jyldardaǧy reformasynan keiın qazaqtar qyzmetınıŋ eŋ joǧary satysy tek bolys bolu ǧana edı. Sirek jaǧdailarda ǧana olar äskeri qyzmetter atqara aldy. Ras, būl taza bolşevikterdıŋ ǧana eŋbegı emes edı. Aqpan töŋkerısınen keiın-aq Uaqytşa ükımet qazaq qoǧamdyq-saiasi ortasynan şyqqan eŋ jarqyn tūlǧa Älihan Bökeihanovty Torǧai oblysynyŋ komissary etıp taǧaiyndady. Qazaq intelligensiiasynyŋ bır top ökılı ärtürlı ökımet organdary qūramyna kırıp, öz halqynyŋ müddelerın qorǧau mümkındıkterıne ie boldy.
Keŋes Odaǧy qazaqqa ne berdı degende, auyzǧa aldymen ılınetın jaittyŋ bırı – ol bızdıŋ halqymyzdy jappai derlık sauatsyzdyq qalpynan alyp şyǧatyn aitarlyqtai bılım berdı. Ras, közı aşyq, kökıregı oiau, imperiia astanasynda bılım alǧan qazaqtar bar edı. Bıraq olar at töbelındei ǧana bolatyn. Elde bılım jüiesı jaqsy damyǧanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. «Oqy, oqy jäne oqy» degen ūran tastaldy. Öitkenı sosialistık jüienı saqtau, damytu üşın bılımdı adamdar kerek-tın. Sosializmnıŋ artyqşylyǧyn körsetu üşın keibır salany damytuǧa basymdyq berıldı, densaulyq saqtau jüiesı jaqsy damydy jäne tegın boldy. Mūnyŋ bärı jüienı nyǧaitu üşın qajet boldy. Jūrt jüielı jūmyspen qamtamasyz etıldı. Jūmyssyzdyq degen müldem bolǧan joq. Osy jyldarda, negızınen, mal şaruaşylyǧyna köŋıl böletın auyl şaruaşylyǧy baǧytyndaǧy aimaq sanalǧan respublikada industrializasiia kezeŋınde önerkäsıp pen temırjol qūrylysy qolǧa alyndy. 40-jyldarǧa qarai Qazaqstan elımızdegı kömır, mūnai jäne tüstı metall öndırıletın asa maŋyzdy aimaqtardyŋ bırıne ainaldy. Ölkemızdıŋ barlyq taraptarynyŋ jerasty bailyqtary zerttelıp, Q.Sätbaev, Ş.Esenov siiaqty öz ǧalymdarymyzdyŋ atsalysuymen onyŋ kartasy jasaldy. Ras, Qazaqstan, negızınen, şikızat öndıretın jäne astyq ösıretın respublikaǧa ainaldy. Jüzdegen zauyt pen qyryq şaqty qala salyndy, alys audandarǧa deiın jol men jaryq tartyldy. Ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde bırqatar öndırıs oryndary ortalyqtan qazaq jerıne amalsyzdan köşırıldı.
Endı Qazan töŋkerısı men onyŋ saldarynan paida bolǧan keŋes ökımetınıŋ qazaqqa äkelgen zardaptaryna kelsek, onyŋ tıptı köp ekenın baiqaimyz. Būl rette ūlt janaşyry Mūstafa Şoqaidyŋ: «1917 jyldyŋ 12-16 nauryz künderınde eskı tärtıp qūlap, jaŋa tärtıp ornaǧanyn quana qarsy alǧan bızder, ol kezde özımız zor quanyşpen qarsy alǧan osy jaŋa tärtıp halqymyzdyŋ basyna būrynǧydan beter qasıret äkelerın oilamaǧan edık» dep jazuynda şyndyq bar. Rasynda da, qazaq halqy üşın būl oqiǧalar patşalyq Resei zamanyndaǧy otarşylyqtan beter ezgıge tap bolǧan kezeŋ boldy. Osy 70 jyldyq kezeŋde qazaq ūltyna zalal keltıretın talai asyra sılteuşılıkter köptep oryn aldy. Sonyŋ nätijesınde jer-jerde qazaq mektepterı jappai jabyla bastady, orystıldı, bırtūtas keŋes halqyn jasaimyz degen jeleumen qazaq tılı qūruǧa bet aldy, syrttan keluşılerdıŋ köptıgınen jäne orys ūlty sanynyŋ respublikada bırınşı orynǧa şyǧyp ketuı saldarynan qazaqtar özderınıŋ otandarynda ekınşı sūrypty näsılge ainaldy. Osylaişa, 1906 jyly sany 6 million adamnan asqan halqymyz 30-jyldardyŋ soŋyna qarai osynyŋ teŋ jartysynan aiyrylyp qalyp, būl mölşerdı tek 70-jyldar şamasynda ǧana toltyra aldy.
Jalpy, halqymyzdy qyrǧynǧa, genosidke ūşyratu 1921-1922 jylǧy alǧaşqy aştyq kezeŋınen bastalady. Al būdan keiıngı 1931-1933 jyldardyŋ aştyǧy qazaqty tıptı otap kettı dese bolady. Būl qyrylu Otan soǧysy aiaqtalǧanǧa deiın sozyldy. 1928 jylǧy 28 tamyzda şyqqan «Bai-kulaktardy kämpeskeleu turaly» qaulyǧa bailanysty jürgızılgen küştep tärkıleuden keiın şet jaqtarǧa aua köşken qazaqtar da az bolǧan joq. «Asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» deitın ūranmen jüzege asqan nauqannyŋ soŋynda 30 millionnan astam mal qūryp-bıttı. Söitıp, 1929 jyly Qazaqstandaǧy mal basy 40 million bolsa, 1933 jyly
4 millionǧa zorǧa jettı.
Mūnyŋ soŋynan halqymyzdyŋ bas köterer közı aşyq azamattaryn repressiialau nauqanyna jol berıldı. Bolşevikter 1937-1938 jyldary ūlt qaimaǧy bolyp sanalatyn sondai tūlǧalardyŋ basym bölıgın qyrǧynǧa ūşyratyp, ziialy qauymdy baudai qyryp saldy. Onyŋ köpşılıgı keşegı alaş ideiasyn qorǧauşylar edı. Mıne, östıp ūlttyŋ ırgesın būzyp, partiianyŋ aitqanyna bas şūlǧityn halge jetkızdı. Būdan keiın jürgızılgen Qazaqstan jerındegı tyŋ köteru nauqany da qazaqtyŋ müddesıne bola jasalǧan närse emes edı. Ol, kerısınşe, bızdıŋ jūrtymyzdy öz jerımızde azaita beru üşın jasalǧan qaryşty qadamdardyŋ bırı boldy. Osy şamada qazaq jerı asa ziiandy äskeri, iadrolyq, ǧaryştyq poligon bolyp kettı. Semei jerınde oryn alǧan atom bombasy synaqtary saldarynan elımızde kemınde 2 million adam zardap şektı. Keŋes bilıgınıŋ şaruaşylyq pen öndırıstı ekstensivtı jürgızuı saldarynan qorşaǧan ortaǧa ölşeuge kelmeitın nūqsan keltırıldı. Mūnyŋ soŋy jer qūnarynyŋ kemıp, Aral teŋızı tabanynyŋ tartyluyna, ekologiialyq apattarǧa alyp keldı.
Qazır tarihşylar men zertteuşıler arasynda «Qazaqstanda 1917 jyldan keiın täuelsızdık alu mümkındıgı boldy ma?» degen saual da ärädık qoiylyp tūrady. Būǧan sol bırqatar tarihşylar ondai mümkındıktıŋ bolmaǧanyn alǧa tartyp, jauap qaitarady. Olardyŋ oilarynşa, tap sol zamanda bızde Baltyq jaǧalauy elderı, Finliandiiaǧa, tıptı Ukrainaǧa qaraǧanda da, basqaşa jaǧdai qalyptasqan. Atalǧan aimaqtar men elderdıŋ batys memleketterıne jaqyn ornalasuy olardyŋ täuelsızdık jolynda küresulerıne zor mümkındıkter alyp berdı. Al bız bır şetkerı aimaqta jatqandyqtan jäne ainalamyzda quatty elderdıŋ bolmauynan eşkımnen ondai kömek küte almaityn edık. Sondyqtan bızde Resei därgeiınde qala beruden basqa jol bolmady. Onyŋ üstıne, qazaq jerı Qazan töŋkerısın bırtūtas qalypta qarsy ala alǧan joq.
Al eger būl boljamnyŋ auqymyn būdan da keŋırek alyp körsek, Qazaqstandy üş türlı damu joly kütıp tūrǧanyn da baiqaimyz. Bırınşı, Qazaqstan Resei memleketınıŋ otarlyq aumaǧy, iaǧni onyŋ qūramdas bölıgı bolyp qala beredı. Osy jyldarda Resei imperiiasy bırtındep demokratiialyq jolǧa tüsıp, özınıŋ monarhiialyq sipatynan aiyrylady. Būl jaǧdaida Qazaqstan territoriiasy bırneşe guberniiaǧa bölıngen qalpynda qalyp, qazaq jūrty bır-bırınen bırtındep jyraqtap, özınıŋ tūtas tūrqyn joǧaltyp aluy da yqtimal. Ekınşı, XX ǧasyrda älemdegı köptegen derjavalardyŋ, atap aitqanda, Britaniia imperiiasynyŋ ydyrauyn, Fransiianyŋ öz otarlarynan aiyrylyp qaluyn, iaǧni quatty memlekettıŋ bärınıŋ pärmendı ūlt-azattyq qozǧalystaryna tap kelıp, özderınıŋ syrt jaqtardaǧy ielıkterınen bas tartuǧa mäjbür bolǧanyn eskersek, mūndai jaǧdaidyŋ Resei territoriiasynda da oryn aluy äbden mümkın edı. Mūnyŋ soŋy Kavkazda, Orta Aziiada, Sıbırde ǧasyrdyŋ ortasynda ūlt-azattyq qozǧalystarynyŋ örşıp ketuıne aparyp soqtyryp, «äbden şarşaǧan» Resei imperiiasy jaŋa Qazaq memleketınıŋ boi köteruıne rūqsat bergen bolar edı. Jezqazǧanda mys öndıre bastaǧan aǧylşyndardyŋ Resei qūramynda bolǧan öŋırge köz saluy da qiyndau, qisynsyzdau boljam. Üşınşı nūsqa bırınşı men ekınşınıŋ ortasynan şyǧady. Qazaqstan äldeqandai bır ūlttyq märtebege qol jetkızedı. Ol, alaşordaşylardyŋ armandaǧanyndai, Resei qūramyndaǧy ūlttyq avtonomiialy qūrylym bolady. Bylaişa aitqanda, Qazaq KSR-ıne ūqsaidy.
Eger Qazan töŋkerısı bolmasa, Qazaqstan qandai tarihi joldan öter edı? Tarihşylar bügınde būl taqyryp töŋıregınde de öz boljamdaryn bıldırıp otyr. Olar, negızınen, respublikanyŋ şetkergı aimaq märtebesın saqtap qalatynyn alǧa tartady. Būl jaǧdaida qazaq jerınde industrializasiia da, ūjymdastyru nauqany da oryn almaǧan bolar edı. Sonymen bırge, qazaq jūrty qoldan jasalǧan aştyq pen ūlt ziialylarynyŋ quǧyn-sürgınıne de ūrynbas edı. Sol siiaqty bızdıŋ ölkemız basqa halyqtar deportasiiasy jasalatyn aimaqqa ainalyp, tyŋ köteru sekıldı äsıreūranşyl kezeŋnıŋ qūrbandyǧyna ūşyramas edı. Demek, Qazaqstan 130-dan astam näsıldıŋ mekenı sanalyp, «jüz ūlttyŋ planetasy» degen ataqqa qol jetkızbegen bolar edı. Osylaişa, baiau damu jolyn taŋdap alǧan Qazaq elı qazırgı zamanǧy Moŋǧoliia siiaqty dästürlı köşpelı mal şaruaşylyǧyn damytatyn, bıraq ülken öndırıs oşaqtary kem agrarly eldıŋ ahualyn bastan keşer me edı, kım bılsın?!.
P.S: Qazan töŋkerısınıŋ sabaqtary älı tolyq zerttelıp, özınıŋ ädıl baǧasyn alyp bolǧan joq. Sondyqtan būl tarihşy-ǧalymdardyŋ aldaǧy künderde qolǧa alatyn tolǧaqty taqyryptarynyŋ bırı bolsa kerek. Dünienı dür sılkındırgen oqiǧaǧa bır ǧasyr toldy. Bız ony el şejıresınen syzyp tastai almaimyz, aldaǧy ūrpaq ta keşegı qyzyl imperiia sabaqtary men zardaptaryn ünemı taldap, talqylap otyratyn bolady.
Erkın Qydyr
