Tuǧanyna biyl 100 jyl tolyp otyrǧan asa körnektı qazaq ǧalymy Kemal Aqyşev – otandyq ǧylym salasyndaǧy airyqşa tūlǧanyŋ bırı. Ūly Otan soǧysynan oralysymen arheologiia mamandyǧyn taŋdap alǧan ol osy baǧytta köp jyldar jemıstı eŋbek ettı. Tamyryn tereŋnen tartqan ataqty Leningrad arheologiia mektebınıŋ ökılı bola otyryp, barşa ömırın Qazaqstannyŋ köne tarihynyŋ küŋgırt tūstaryn aiqyndauǧa arnady.
Qazaq ǧylymynyŋ bırtuar ökılderı, arheologtar Älkei Marǧūlan, Äbdımanap Orazbaev ta osy Lenigradta mamandanǧan bolatyn. Sol bır jyldary qazaq arheologiiasynyŋ tamaşa şoqjūldyzy boi köterdı, sūrapyl soǧysty da, ömırdıŋ basqa qiynşylyqtaryn da molynan körgen būl adamdar bılım men ǧylym salasyndaǧy jiǧan-tergenderın tuǧan elıne, onyŋ ruhani bailyǧyn körkeituge arnady. Joqty bar etken, kömeskını jarqyratqan, qazaqtyŋ äsem Otanynyŋ daŋqyn jalpaq älemge paş etken būl orasan eŋbektı jai eŋbek emes ülken erlık dep aituǧa bolady. Beǧazy men Aqsu-Aiuly, Besşatyr men Esık, Otyrar alqaby men Qaratau eskertkışterı syndy tym äigılı jädıgerler, tolyp jatqan basqadai köne oryndar elımızdıŋ tarihynda qazır öz ornyn alyp otyr.
Arheologiia – ǧajap mamandyq. Arheologiialyq eskertkış – eşqaşan öşpeitın kategoriia. Airyqşa maŋyzdy nysandardy bylai qoiǧanda, qarapaiymdau eskertkışterdıŋ özı arhiv qoinauynda saqtalady. Būl arheologiianyŋ tarih salasyndaǧy öz ornynan şyǧady. Tarih – adamzat sanasynan ajyramai tūratyn küş. Bolaşaqty boljau bıren-sarandardyŋ enşısı, köbınde olardy fantast-jazuşylar deimız. Al qalǧan adamdardyŋ barlyǧy ötkenıne üŋıledı. Älkei Marǧūlan 1974 jyly Qaraǧandy memlekettık universitetınıŋ rektory Evnei Buketovpen kezdesuınde jastarǧa arnaǧan sözınde «Arheologiia – tarih ǧylymdarynyŋ töresı» dep baǧa berıptı. Būl, äsırese, Qazaqstan tarihyna tıkelei qatysty aitylsa kerek.
Karl Baipaqov 2003 jyldyŋ tamyzyndaǧy öz sözınde Aqyşev turaly «osynşama ısterdı tyndyru bır adamnyŋ ömırıne tym köp, būl ekı ömırge jetedı» dedı. Beǧazy, Besşatyr, Esıl, Otyrar, Esık… Tızım ülken jäne ol joryqşy qolbasşynyŋ daŋqty jeŋısterın közge elestetedı
Onyŋ ziialylyǧy, qataŋdau äskeri mınezı, ülken de, kürdelı ömır jolyndaǧy mınsız tazalyǧy. Ǧalym aǧanyŋ atqarǧan jūmysynyŋ bır airyqşa qyry – būryn beimälım Qazaqstan arheologiiasynyŋ sol kezdegı bükılodaqtyq, iaǧni euraziialyq deŋgeige tez arada köterıluınde. Mıne, osy tūsty öte dūrys bajailau qajet siiaqty. Osylai örbıtsek, 1953 jyly kandidattyq dissertasiiasynda ol qola däuırınıŋ Oŋtüstık Oralǧa arnalǧan üştık kestesın Ortalyq Qazaqstanǧa arnap tez arada negızdep berdı. Qazır qola däuırın zertteu jaŋa deŋgeide. Al bıraq, sol jyldary būl jergılıktı mamannyŋ Qazaqstanǧa arnalǧan alǧaşqy zertteu jūmysy edı jäne ol tiıstı nomenklaturalyq deŋgeige baǧyttaldy. Qazaqstandaǧy Andronov pen Beǧazy mädenietı alǧaş ret ülken ǧylymi ortanyŋ talqysyna tüstı.
Andronov, Beǧazy, saq taqyryptary keŋestık arheologiia auqymyna tez ene alatyn, sonymen qatar, Qazaqstandy da tez tanyta alatyn taqyryptar edı. Būl «bükılodaqtyq», dūrysyn aitqanda, euraziialyq auqymdaǧy taqyryptar boldy. Mynany eskeru kerek, arheologiiada «jaqsy», «naşar» taqyryptar bolmaidy. Mäsele sol jyldardaǧy arheologiia ǧylymynyŋ damu barysyndaǧy «kölemdı» taqyryptarda bolyp otyr. Ol özı körınıp-aq tūr. Bükıl Qazaqstandy orap alyp jatqan, Qazaqstanǧa japsarlas Resei aumaǧyndaǧy Oŋtüstık Oral, Batys Sıbırge keŋ taralǧan qola eskertkışterın, onyŋ ışınde Andronov, Beǧazyny zertteu men ol materialdardy söiletudıŋ özektı bolmauy mümkın emes edı. Saq taqyryby, onyŋ auqymdylyǧy men maŋyzy da erekşe däleldı qajet etpeidı, ärine. Būl – Karpattan Eniseige, Ordosqa deiıngı aumaqty alyp jatqan eskertkışter taqyryby, euraziialyq skifologiia degen ǧalamat ǧylym. Ǧalym aǧa men onyŋ ärıptesterınıŋ sol jyldardaǧy kötergen mäselelerı osyndai aumaqtardy qamtityn pıkırtalastar men talqylar deŋgeiıne şyqty. Qazaqstan jerınde osy eskertkışterdıŋ keŋ taralǧandyǧy belgılı, būlar özı – köne Qazaqstannyŋ bet-beinesın beretın basty nyşandar. Osy tūrǧydan qaraǧanda, alǧaşqy otandyq ǧalymdarymyzdyŋ būlardy attap kete almaǧany da baiqalyp otyr. Iаǧni, tabandatyp aitqanda, mäsele ol ǧalymdardyŋ däl osy köterıŋkı taqyryptardy taŋdap alǧanynda da emes, olardy biık deŋgeide tanyta, «söilete» alǧanynda dep naqtylap qoiǧan dūrys bolar.
Azamattyŋ belgısı jauapkerşılıktı sezınuden bastalady degen söz, ärine, şyndyqtan tuǧan. 1970-jyldary Qazaqstan arheologiiasy suyrylyp aldyŋǧy deŋgeige şyqty. Al būl betbūrystyŋ negızı aitylyp otyrǧan 1950-1960-jyldary qalanǧan bolatyn. Qazaqstannyŋ qola mädenietı tanymal boldy, saq eskertkışterı keŋınen aşyldy. Tas däuırınıŋ perdesı syryldy. Alǧaşqy «Arheologiialyq karta» jaryq kördı. Qala mädenietı bıren-saran sipattaulardan kölemdı, ülken taqyrypqa ainaldy. Būl Otyrarǧa tūtas ekspedisiianyŋ jasaqtaluyna äkeldı. «Altyn adam» Qazaqstan ǧylymy men mädenietın jalpaq älemge paş ettı. Alys-alys jūrttarmen terezesı teŋ Qazaqstan arheologiia mektebı qalyptasty. Osynyŋ barlyǧyn tūtastai alǧanda, arasynan arheolog Kemal Aqyşevtyŋ ūiymdastyru men zertteude eŋbegı sıŋbegen jerın, jıgın taba almaimyz.
Kemal Aqyşevty alǧaş ret 1987 jyly qyrküiek aiynda kördım. Būl kezde «Alǧaşqy qauym arheologiiasy» bölımınıŋ meŋgeruşısı edı, men osy bölımge jūmysqa qabyldandym. Naqtysyn aitsaq, osy bölımnıŋ qūramynda «Almaty jaŋa qūrylystar ekspedisiiasy» degen top boldy, jetekşısı Beken Nūrmūhanbetov, osynda kırdım. Būrynǧysyn tek estıp bılem, Kemal Aqyşevtyŋ osy jyldary öte jiı aralasqan adamdarynyŋ bırı Beken Nūrmūhanbetov edı. Men Bekeŋ töŋıregınde köp boldym, osy jaǧdai arqyly Kemal aǧa turaly da köp estıdım. Ol kısımen jiırek aralastyrǧan taǧy bır adam – Maral Qalymjanqyzy. Jäne onyŋ dastarhany. Bız tūratyn jataqhana Kemekeŋ üiımen körşıles. Maral jeŋgeidıŋ arqasynda ol üide arheologtardyŋ otyrystary jiı ötetın boldy.
2000 jyly Kemal Aqyşev Astanaǧa auysty. Euraziia ūlttyq universitetınde qazır şiraq jas ǧalym Ūlan Ümıtqaliev basqaryp otyrǧan kafedranyŋ ol tūsta atauy basqaşa, soǧan qyzmetke kırdı. Bırazdan soŋ ǧylymi-zertteu ortalyǧy ūiymdastyryldy, bügınde ol ǧalym aǧanyŋ atyndaǧy Arheologiialyq institut boldy. Maral Habdulinanyŋ jetekşılıgımen Serǧazy Säkenov, Aleksei Sviridov syndy bır top jas maman nätijelı jūmys ıstep otyr. Olar alǧaşqy studenttık qazbalaryna Kemal aǧaǧa erıp barǧanyn, sol kısınıŋ yqpalymen mamandyq taŋdaǧanyn aituda – bärı ainalyp, öz ornyna keledı degen osy şyǧar. Osyǧan qarap otyrsaq, Kemal Aqyşevtyŋ öz ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda taǧy bır asa maŋyzdy şaruany tyndyryp şyqqanyn, atap aitqanda, Euraziia universitetınde taǧy bır arheologiialyq ortany qalyptastyryp ketkenın baiqaimyz. «Azamattyŋ qadırın jaqyny bılmes, jat bıler» degen sözdı eskışıl jaman şaldardyŋ aitqany dep qabyldaiyq būl tūsta. Kemal Aqyşevty arheologiiadaǧy qatarlastary men teteles ärıptesterı bolsyn, jastary bolsyn, qadırlemedı dep aita almaimyz. İnstituttaǧy orny bölek bolatyn. Qazaq universitetındegı üzeŋgılesı Uahit Şalekenov bastap, Säiden Joldasbaev, Madiiar Eleuov, Äbdeş Töleubaev, Nūrtaza Aldabergenov syndy ınılerı qatty qūrmettedı. Oblystardaǧy maman arheologtar, jer-jerdegı türlı saladaǧy ǧalymdar ıltipatyn bıldırıp jürdı. Keŋesın tyŋdady. Qazaqi adamnyŋ saltynda jasy ūlǧaiǧan tūsta öz tyndyrǧandarynyŋ ana-myna bır jerlerıne köŋılı tolmauy degen bolady. Ökınış degen basqa närse. Menıŋ oiymşa, Kemal Aqyşevtyŋ ökınışı bolǧan joq siiaqty. Tek, 1990-jyldary bır ūiat jaǧdai oryn aldy. Būl Kemal Aqyşevtyŋ Ǧylym Akademiiasynyŋ korrespondent-müşelıgıne ötpei qaluy edı. Ärıptesımız Mūqtar Qoja Astanada juyrda şyqqan jinaqta osy oqiǧany dūrys atap ötıptı. Zeinolla Samaşev ta osy jaitty qattylau türde aityp otyr. Bıraq, oryndy. Kemal Aqyşev syrtqa eşnärse körsetpegenımen, būl özı adamdar älı de ūmytpaityn tym yŋǧaisyz jait bolyp edı. Arheolog Kemal Aqyşevtyŋ janynda ūzaq jyldar boiy köp jürgen adamdardyŋ qataryna men jatpaimyn. Bız kelgen tūsta onyŋ jasy ūlǧaiǧan bolatyn, al būl kezde qazaqi adamnyŋ saltynda tabiǧi mınez ben jüre kele qalyptasqan mınezdıŋ qyr-syry neǧūrlym aşylyp körıne bastaidy. Bıraz närsenı osy tūsta paiymdaǧan şyǧarmyz. Onyŋ naǧyz qataldau kezı erterekte bolǧan şyǧar dep oilaimyn jäne de ol ǧylymdaǧy, qyzmettegı qataldyq bolar. Onyŋ aiaǧyn körıp qaldyq. Basqa tūstarda bız körgen Aqyşev onşa qatal emes-tın. Az sözdı, jinaqy, pıkırın betke tura aitady, ony kördık. Jaqsy äzıldı dūrys köretın. Bırdeŋelerdı eske tüsıre bermeitın, tek, ol tez aitylatyn qyzyqty, küldırgı jaittar bolsa, jönı basqa. Halyqtyŋ taǧdyry, ūlt degen sekıldı, köbıne jalǧan qamqorlyqqa baǧyttalatyn äŋgımelerdı estıgen emespız. Sol siiaqty, bıreulerdı syrtynan söz qylǧanyn da estımedık. Ūzaqqa sozylatyn, arasynda bärı qosylyp öleŋ aitatyn onyŋ otyrystary erekşe qūbylys edı. Sol kezde ärıptesterınıŋ ortasynda, üsteldıŋ basynda otyratyn ol äldebır joryq kösemıne, äskeri qolbasşyǧa ūqsap ketetın. Mūny Beken aǧa, t.b. kışı ärıptesterı bylai şyǧa, öz ortalarynda qaitalaityn, bıraq, ärine, bärı ūqsaǧanymen, Kemal Aqyşevtyŋ rolı şyǧa qoimaityn. Jalpy, keibır kiım kiiu, jürıp-tūru, taǧam türlerın ūnatu siiaqtylardan oǧan kışı ärıptesterı şamaly elıkteitının baiqaǧan edım, bıraq, olar özderı ony aŋǧarmaityn. Äskeri mınez, qataldau ūstanym degennen şyǧady. Kemal Aqyşevtyŋ öz esımı de osy beinege keletın edı. Bız keide Kemel dep te jazyp jürmız. Rasynda ǧalymnyŋ dūrys aty – Kemal. Osy at ǧalymǧa Mūstafa Kemal paşa Atatürıktıŋ qūrmetıne berılgen. Mūstafa būl äulette bar, ol – arheolog Kemal Aqyşevtyŋ arǧy atasy. Bılımdı, ziialy osy ortada Aziia elderındegı ataqty, qūrmettı adamdardyŋ esımderı jiı balaǧa qoiylyp otyrǧan. Al endı tura Kemal esımınıŋ taŋdaluy ol tuǧan 1920-jyldardaǧy Türkiiadaǧy ataqty oqiǧalarǧa tıkelei bailanysty boluy kerek. HH ǧ. basynda qazaq ziialylarynyŋ arasynda islamşyldyqpen qatar, türıkşıldık ideialary da keŋ tarady. Qazaq qana emes, başqūrt, tatar oqymystylary būǧan bırşama den qoidy. Al endı Aqyşev düniege kelgen 1924 jyl naqty osy Mūstafa Kemal paşanyŋ aty qatty dürıldep tūrǧan kez bolatyn. Oirany şyqqan Osman imperiiasynyŋ ornynda äskeri basşy Kemal paşa jaŋa Türık respublikasyn qūryp jatty. Asa maŋyzdy reformalardy tıkelei jäne qataldau türde engızgen onyŋ ataǧy jalpy türık älemıne keŋınen tarady. Türıkşıldıktı oqyp, bılıp otyrǧan ziialy qazaqtar būǧan erekşe män berıp, qyzyǧa qadaǧalap otyrdy. Mıne, osy tūsta düniege kelgen Aqyşev Kemal öz esımın aldy dep oilaimyn. Jalpy, Kemal älı de sirek kezdesetın esım, al ol kezderde bola da qoiǧan joq. Men şoşaŋdap bırde osyny özıne aityp salyp edım, jalt qarady da, «äi, sen osy bärın bılesıŋ» dedı. Dūrys, nemese terıs degen joq. Jaqtyrmaǧandai bolyp estıldı. Bıraq, ol kısı atalary, janūiasy jaily jaq aşpaityn. Eşqaşan, eşkımge. Bırde Besşatyrda Bekeŋ, Qojaqov Däulet üşeumız bos tūrǧan qarauyl üiınıŋ bır bölmesınde jeke otyrys jasadyq. Bırazdan soŋ Bekeŋ, oiynda eşteŋe joq, «Aq sisaǧa» saldy. Bız qosylǧamyz joq, jarbaŋdap, özımızşe kötermelep otyrdyq. Änşımız «Şormannyŋ Mūstafasynyŋ atyn alǧan» jerın ekınşı qaitalaǧanda, körşı bölmeden Aqyşevtyŋ qatqyldau dauysy estıldı: «Äi, Beke, osy Mūstafany qoia tūr!». Jym boldyq. Artynşa şäinek, kesenı köterıp tysqa atyldyq.
Kemal Aqyşev – öz däuırınıŋ adamy. Ol däuır kelmeske ketkenın eskersek, mūndai adamdardyŋ endı bolmaitynyn da tüsıne alamyz. Kemal Aqyşev özınıŋ bükıl qyzmetı, bolmysy, mınezı, tärtıbı jaǧynan Keŋes däuırı ǧylymynyŋ ökılı boldy. Onyŋ ar jaǧynda bürkemelengen qazaqi tabiǧatyn bıreu köre alǧan şyǧar, al bıreu körmegen şyǧar. Al endı bıreu ony körgısı de kelmegen bolar. Kışkentai künındegı qiyndyqtar, soǧys, äskeri tärtıp oǧan qatty äser etken bolyp ta körınedı, osydan ba, Kemal Aqyşev qalǧan ömırınde eşkımnen de, eşteŋeden de taisalmai, qoryqpai ötken sekıldı. Jalpy mūndai ömır adam balasyna sirek berıletın şyǧar. Karl Baipaqov 2003 jyldyŋ tamyzyndaǧy öz sözınde Aqyşev turaly «osynşama ısterdı tyndyru bır adamnyŋ ömırıne tym köp, būl ekı ömırge jetedı» dedı. Beǧazy, Besşatyr, Esıl, Otyrar, Esık… Tızım ülken jäne ol joryqşy qolbasşynyŋ daŋqty jeŋısterın közge elestetedı. Emma Usmanova ony arheologiianyŋ generaly dep atady. Ädemı teŋeu. Kemal Aqyşev – sonşama jetıstıkterın köre tūryp, olarǧa toimai ketken ǧalym. Mūnyŋ bärı oǧan az bolyp körındı me dep oilaimyn.
Arman BEISENOV,
tarih ǧylymdarynyŋ
kandidaty, arheolog
