Ömırge säbidıŋ keluı – zor quanyş. Al endı otbasyn qūryp alyp, düniege näreste kelgende olardyŋ jauapkerşılıgın sezınbeitın jelökpelerdıŋ köbeiıp bara jatqany sol quanyşty su sepkendei basyp, qoǧamdy alaŋdatyp otyr. Ötken jyly Astana qalasynda 72 jūp şaŋyraq köterse, solardyŋ 28-ı aiyrylysyp ketken. Būl – qorqynyşty derek. Öitkenı olardyŋ köbı osy aralyqta perzent süiıp ülgergen. Qanşa eş jazyǧy joq, beikünä perıştenıŋ taǧdyry tälkekke tüskenın oilauǧa jürek daualamaidy.
Zaŋ qatal bolǧanmen…
Qazır elordada özınıŋ belınen şyqqan balasyna aliment tölemei qaşyp jürgen 418 adamǧa ızdeu jariialanypty. Solardyŋ 402-sı – er adam, 16-sy – äiel adam. Qazaqstan Respublikasy Bas prokuraturasynyŋ aqparatyna sensek, elımızde säbiıne aliment töleuden jaltarǧandar sany 1700-den asady. Olardyŋ 448-ıne jyl basynan berı qylmystyq ıs qozǧalyp, Qylmystyq kodekstıŋ 139-babyna säikes, 212-sı qamauǧa alynsa, 198-ınıŋ bas bostandyǧy şekteldı. Al 600-ı qoǧamdyq jūmystarǧa jegılıp, 370-ıne sot şartty türde jaza kestı.
Astana qalasynyŋ tūrǧyny, qūrmettı ūstaz, oqu-aǧartu ısınıŋ üzdıgı Dämelı Eşmūratqyzynyŋ aituynşa, qazır äielderınıŋ moinyna otyryp alyp, «auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen» kün körıp jürgen aramtamaq erkekter azaimai otyr.
«Qazırgı äielderge taŋǧalamyn. Jyldar boiy bazar jaǧalap, sauda-sattyqpen ainalysyp, sol jetesızderdı asyrap keledı. Bız tūratyn köpqabatty üide osyndai bırneşe jaǧdaidy kündelıktı közımız körıp, kuä bolyp jürgen soŋ aityp otyrmyn. Ükımettıŋ qazır qaşqyn äkelerge zaŋdy qataitqany qūba-qūp. Perzentın ömırge äkelıp, olardy tırı jetım etetın äkesymaqtar eŋ bolmasa solardyŋ köz jasyna qalmai, näpaqasyn berıp tūrsa da täube deitın zamanǧa jettık. Qasqaldaqtyŋ qanyndai ǧana tiyn-tebenın alu üşın jalǧyzılıktı analar jyldar boiy jüikesın jūqartady».
Ras, qaryz alimentşılerdıŋ memleket jyl saiyn tynysyn taryltyp keledı. Olardyŋ päterıne, kölıgı men jürgızuşı kuälıgıne deiın būǧattap, şetelge şyǧa almaityndai etıp qoidy. Sonda da aliment tölemeitınder sany azaimai otyr. Mäselen, 2022 jylmen salystyrǧanda 2023 jyly öz perzentınen bezınıp, alimentten boi tasalaǧandar sany üş ese artypty.
Zaŋger Älima Äimenova küieuı ketıp qalǧan jalǧyzılıktı analardyŋ qūqyǧyn qorǧaumen bırneşe jyldan berı ainalysyp kele jatqanyn aitady.
«Ärine, alimentten qasaqana jaltaruşylarmen küres küşeiıp keledı. Olar äkımşılık jauapkerşılıkke tartylyp, aiyppūl töleidı. Keibırı 5 täulıkke qamauǧa alynady. Osyndai jazalau şaralary keibırıne äser etıp, qaryzyn ötep, odan ärı balalaryna alimenttı uaqytynda tölep jürgender bar. Bäzbıreuı uaqytşa jūmysqa ornalasyp, jyldar boiy jinalyp qalǧan balalarynyŋ näpaqasyn berıp jatady. Degenmen qanşa ügıt-nasihat jürgızılse de, mız baqpaityn äkeler de bar. Olar Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq kodeksınıŋ 139-baby boiynşa balalaryn kütıp-baǧuǧa arnalǧan qarajatty töleu jönındegı mındettı oryndamaǧany üşın 600 saǧatqa deiıngı merzımge qoǧamdyq jūmystarǧa tartylady, ne 2 jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧy şekteledı, ne sol merzımge bas bostandyǧynan aiyrylady».
Jūmysy joqtyq sebep emes
12 jyldan berı balalaryna aliment tölep kele jatqan elorda tūrǧyny Toqsanbai Seitqasym barlyq basymdyqtyŋ äielde ekenın aityp, öz oiyn bükpesız jaiyp saldy.
«Qyz künınde bärı jaqsy, jaman äiel qaidan şyǧady?!» demekşı, 3 jyl bırge jürıp, süiıp qosylǧan äielımmen 3 perzentımız düniege kelgen soŋ aiyrylysamyn deu üş ūiyqtasam da tüsıme kırmeptı. Üi şaruasyn ūrşyqşa iıretın, qoly altyn kelınşegım ata-anamdy jaratpady. Bölek tūrǧannyŋ özınde olardyŋ jürıs-tūrysy, söilegen sözı ūnamady. Säbilerımdı et jaqyndaryma jaqyndatpady. Amal joq, ekıge aiyryluǧa tura keldı. Bärın tastap, ata-anama ketıp qaldym. Basynda balalaryma qarjylai kömegımdı aiaǧan joqpyn. 2-3 jyldan keiın äke-şeşem bırınen soŋ bırı dünie salǧanda özım de qinalyp qalyp, bıraz uaqyt balalaryma qarailasa almai qalǧanym ras. Mıne, sol kezde būrynǧy äielım sotqa jügınıp, menen aliment öndırıp aldy. Söitıp, aiyna 172 myŋ teŋge töleitın etıp mındettep qoidy. Menıŋ dünie-mülkımdı, üi-jaiymdy balalaryma tastap ketkenım, ony äielımnıŋ satyp jıberıp, basqa üi, maşina alǧany eskerılgen joq. Jūmysym bolmai, jaǧdaiym kelıspei 2-3 ai tölei almai qalsam, sot oryndauşylary esepşotymdy būǧattap, qaryzǧa kırgızıp, üsteme qosyp, zyǧyrymdy şyǧarady. Men balalarym üşın aliment töleuden qaşpaimyn. Alaida menıŋ de ekınşı otbasym, tırlıgım bar. Qysqa jıp kürmeuge kelmei jatady» dedı.
«Tūraqty tabysynyŋ bar-joǧyna qaramastan, kämeletke tolmaǧan balalaryn kütıp-baǧu ata-anaǧa zaŋmen mındetteledı. Eger azamat perzentterıne erıktı türde qarjylai kömek körsete almasa, ony sot mäjbürlı türde öndırıp aluǧa ükım etedı. Aiyrylysar kezde äieldıŋ küieuı jūmys ıstemese, tūraqty tabysy bolmasa nemese basynda basqa da tūrmystyŋ qiynşylyǧy bolsa, odan aliment alynbaidy degen söz emes. Perzentterı 18 jasqa, al tehnikalyq, käsıbi kolledjge nemese joǧary oqu ornyna tüsken jaǧdaida, 21 jasqa tolǧanşa ai saiyn jüielı türde tölep tūruǧa mındettı. Däleldı sebepter tek alimentşı auyr nauqas bolǧan jäne ırı qarjy qiyndyǧyna tap bolǧan kezde (jūmys ısteidı, kırısın jasyrmaidy, alimentın ai saiyn tölegısı keledı, bıraq tabysy jetpeidı) qarastyryluy mümkın» deidı zaŋger Älima Äimenova.
Amalsyzdan mäjbürleude
«Negızı, alimentten jaltarǧandardyŋ qūqyǧyn älı de şektei tüsetın tetıktı ıske qosqan dūrys» deidı qoǧam belsendısı, zaŋger Alina Erǧalieva.
«Mūndai qadamǧa qoǧamdy elımızde osy negızde qalyptasqan süreŋsız statistika itermeleidı. Qazır ajyrasqan äkelerdıŋ 70-75 paiyzy balalaryna aliment tölemeidı. Olardyŋ teŋ jartysy qaşyp jür, ızdeu jariialanǧan. Mäjbürlep töletıp jatqanmen, naqty nätijege älı qol jetpei keledı. Būl jerde jeke sot oryndauşylarynyŋ eŋbegın atap aitu kerek. Öndırıstegı ıstıŋ 60-70 paiyzy osy sot oryndauşylardyŋ küşımen jüzege asyp jatyr. Condyqtan olarǧa älı de ökılet bere tüsken jön. Bügıngı taŋda aliment boiynşa sot oryndauşylar qolynda 300 myŋǧa tarta ıs bar eken. Rasy kerek, barlyǧyn bırdei qamtuǧa olardyŋ da küşı jetıŋkıremei jatyr. Sonyŋ saldarynan elımızde aliment boiynşa qaryz 15 milliardqa jaqyndaǧan. Äsırese maskünemder men jalaqy mölşerın azaitu üşın jūmys beruşımen kelısıp, jalǧan qūjat jasatatyndar būl salada säbiler aldyndaǧy osyndai auqymdy bereşektı qalyptastyryp otyr».
Jazyqsyz jautaŋdaǧan büldırşınderdıŋ taǧdyry kım-kımdı de qatty oilandyrsa kerek. Ötken Balalar jyly aiasynda osyndai tas jürek äkeler men analardy (öitkenı alimentten jaltarǧan äielder de bar) qoǧamnan alastatuǧa deiın şara qoldanu qolǧa alyndy. Aita keteiık, bauyr etı balasynan bezgen bezbüirek äielderdıŋ bereşegı de 400 millionǧa jetıp jyǧylady eken.
Keiıngı kezde prokuratura organdary bala qūqyǧynyŋ qorǧaluyn qadaǧalauǧa küş sala bastady. Osyndai qadaǧalau nätijesınde elordada ǧana öz qyzmet mındetın tiısınşe atqarmaǧan 147 sot oryndauşy tärtıptık jazaǧa tartylypty. Aldaǧy uaqytta ışkı ıster organdary aliment boiynşa boryşkerlerge qylmystyq ıs qozǧamasa, būl jūmyspen prokuratura ainalysady. Ötken jyly bas şaharda balasyna aqşa töleuden jaltarǧan 127 äke 2 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrylyp, 85 boryşkerdıŋ jürgızuşı kuälıgı alynǧan. 90-nan astam qaşqynnyŋ kölıgı aiyp tūraǧyna qoiylyp, qaryzyn öteu üşın auksion arqyly satylǧan. Mäjbürlı türde qolǧa alynǧan osyndai ıs-şaralar ǧana jauapsyz äkelerdı oilandyra bastaǧandai.
