Qazaq balasynyŋ barlyq problemasy – kedeilıkten

Myrzageldı Kemel dese, aldymen «Aqyl qalta», «Özıme sabaq» syndy danalyq jazbalar toptastyrylǧan kıtaptar oiy­myzǧa tüsetını ras. Ruhaniiat salasynda onnan astam kıtap jazyp şyǧarǧan qalamgerdıŋ eŋbekterı osydan bırer jyl būryn «Kemel» degen atpen bes tomdyq bolyp jaryqqa şyqqan. Ärqaisysy tūnǧan qazyna.

Alaida ol – jazuşy ǧana emes, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory därejesıne jetken tūlǧa. Parlament Mäjılısınıŋ deputaty kezınde sailauşylarynyŋ ümıtın aqtai bılgen qairatker. Qazır de mümkındıgınşe qoǧamdaǧy maŋyzdy oqiǧalarǧa orai ün qatyp, oqyrmandarynan qol üzbei, bailanysyp otyrady. Bız taiauda el aǧasyn ızdep baryp, kökeiımızde jürgen saualdarǧa jauap alyp qaittyq.

«MEN JYLAMAIYN…»

– Aǧa, qazır qoǧamda eldı eleŋ etkızetın köp oqiǧalar bolyp jatyr. Bıraq köbınşe bızdıŋ «ziialy qauymda» ün joq. Nege? Älde qoǧamǧa ziialylyq qajet bolmai qaldy ma?
– Ziialylyq nege qajet bolmasyn. Qajet, bıraq kerek kezınde betın būryp ala qoiamyz deitın piǧyl bar bilıkte. Onyŋ üstıne ziialynyŋ ünı eskerılmegesın «nesıne ün qata beremın» deitınder köp. Pıkırge sanaspaǧany meilı deiık, dūrys ia būrys ekenıne baǧa bermei, ündemei meselın qūrtqan soŋ nesıne aita bersın. Teledidarda zaǧip balalar oryndaǧan ände: «könemız ǧoi, qaitemız könbegende…» dep aituşy edı. Bız de söitemız ǧoi.
– Būryn keŋestık kezde bilık öner adamdaryn, äsırese aqyn-jazuşylardy ügıt-nasihat qūraly, qaruy ettı. Qazır, sızdıŋşe, bilık öz bastamasyn ıske asyru, öz bedelın köteru üşın kımderge jügınedı?
– Bilıkke baiqaltyp-baiqaltpai qyzmet ete ketetın top bügınde de bar. Olardy bilık nietterıne qarap taŋdaidy. Būryn ideologiianyŋ qūrsauy qasaŋ bolatyn, onyŋ degenıne baǧynsaŋ da, baǧynbasaŋ da aitqanyn oryndauǧa mäjbür bolatynsyŋ. Tıptı, säl ǧana ym bolsa, oryndai jöneluge asyǧys bolatyndar köp edı. Öitkenı taǧdyry bilıkke bailau­ly bolatyn – söz tigızbei qorǧau, päter beru, yŋǧaily jūmysqa ornalastyru, syi-siiapat pen nominasiia ielendıru arqyly basqaratyn. Qazır de sonyŋ kebı –taŋdauly-taŋdauly emester degen bölınıs bar. Mysaly, keiıngı jyldary memlekettık syilyqtyŋ saiysyna tüsudıŋ maŋyzy qalmady, soŋǧy sät juyqtaǧanda aty belgılengen adam alady, tıptı bıreulerge qosymşa syilyq ta berıp jıberıp jarylqaǧan jyldar boldy.
– Sızdıŋşe, memlekettık syilyq orynsyz berılıp jatyr ma?
– Oryndy-orynsyzyna men ia bır top adam baǧa bermeuı kerek qoi deimın. Mäselen, ädebiet salasyndaǧy memlekettık syilyqqa ūsynylǧan eŋbekter 6 ai būryn jariialanyp, Odaqtyŋ saityna salynyp, qoǧam nazaryna ūsynylsa deimın. Eldıŋ közqarasyn baqylau kerek. Äleumettık jelı arqyly habarlandyrylyp, pıkır sūraluy tiıs. Jazuşylar Odaǧynyŋ ärbır müşesınıŋ elektrondyq poştasy boluyn ūiymdastyryp, solardyŋ ärbırıne habarlama jıberıp, oiyn bılse deimız ǧoi… Būl bır jaǧynan Odaq müşelerınıŋ belsendılıgın oiatar edı, «menıŋ de qatysym bar, dauysym estıledı» der edı, bır jaǧynan olardy da jaŋa zamannyŋ jetıstıkterın ömırde qoldanuyna jol aşady. Özı kompiuterge jany qas bolsa, ūrpaǧynan bıreuın soǧan bekıtıp qoiyp, özı qaǧazǧa şyǧaryp oquyna bolady ǧoi. Söite-söite özı-aq beiımdelıp ketedı. Odaq müşelerın internettıŋ älıppelerın bılıp alatyndai kurstarǧa oqytyp, gazet-jurnal, telearnalardyŋ saittaryna qalai kırıp, oqudy üiretse, internettegı Abai.kz saityn, feisbuk, instagram, telegram, taǧy sol sekıldı äleumettık jelılerdıŋ bırınde jazuşylardyŋ öz toptary bolsa dūrys emes pe.
– Odaq müşelerınıŋ belsendılıgı degen söz aityp qaldyŋyz. Sız özıŋız Jazuşylar odaǧyna müşesız be?
– 2005 jyldan jazuşylar Odaǧynyŋ müşesımın. Bıraq sodan berı bır ret qana siezıne qatysyp kördım, köŋılım qaldy. Baiaǧy Abai zamanyndaǧy bolystyqty tartyp alu sekıldendı. Sol siezge jaŋaǧy aitqan ūsynys­tarymdy jazyp, tördegılerge hat jıberdım. Jauap bolǧan joq. Bolmaitynyn bılıp edım. Ne aita beresıŋ mūndaida. Aqseleu aitqandai: «men jylamaiyn…».

MENIŊ KITABYMDY RŪQSATSYZ KÖŞIRIP BASYP, SATQANDAR BOLDY

– Sız ekonomika salasynyŋ mamanysyz. Osy baǧyttaǧy ǧylym jetıstıgıne jetken adamsyz. Bıraq būrynǧy «Özıme sabaq» pen «Aqyl qaltadan» bastap älı künge qoǧamdaǧy moral, adamgerşılık, parasat, ruhaniiat mäselesıne beitarap qaramai, ülken eŋbekter jazyp kelesız. Mūndai taqyryp­qa ne itermeledı?
– Onyŋyz ras. Ǧylym salasynda da jetıstıkterge jettım. 2017 jylǧy «Qazaqstannyŋ üzdık oqytuşysy» atandym. Al ruhaniiat mäselesıne kelsek, men özımdı jazuşy sanamaimyn, ony ylǧi da aityp jürmın. Menıkı – ǧylymnan auǧan baqylauşylyq, baiqaǧyştyq qana. Maǧynasy, mänı eşuaqytta özgermeitın sözderdı tanimyn, qandai jaǧdaida bolsa da jazyp alamyn (qazır zerdem kömeskılegenın de moiyndap qoiaiyn), söitemın de taldap, taraǧyştap oqyrmanǧa ūsynamyn. Audarmany da solai, özıme ūnaǧanyn ǧana jasaimyn. Eşkımge aqyǧa jaldanǧan joqpyn. Aqiqatyn aitsam, menıŋ 40 jyl jazǧandarym men jinaqtaǧandarymdy qazırgı aqparaty mol zamanda bır jylda jasauǧa bolady ūqypty adamǧa. Būl qazır maqtanyş emes. Oqyǧanǧa rahmet, oqymaǧandar menıŋ deŋgeiım­nen ärı asyp ketkender şyǧar deimın de qoiamyn.
– «Kemel» degen bes tomdyq jinaǧyŋyzdy oqyp otyryp, ol kıtaptardyŋ qanşa jylǧy ızdenıs pen eŋbek jemısı ekenın aŋǧarmau mümkın emes. Al qazır elge aqyl aityp aqşa tabudy közdegen qyz-kelınşekter, azamattar köp. Bır kıtap oqyp alyp, trening, seminar, leksiia ötkızetınder, özderın psiholog, tälımger ataityndar bar. Olar sızge qaraǧanda tabysty siiaqty… Būl nenı bıldıredı?
– Az ǧana anons: būl kıtaptardy men emes, tört şäkırtım bırıgıp şyǧaryp, özderı satty.
Jasym 70-ke keldı. Kezınde «Özın-özı tanu» pänınen mektepterde, oqu oryndarynda talai şeberlık därısterın ötkızdık. Bärı tegın kez edı. Bügıngı kün basqa. El aldymen tüser paidasyn oilaidy. Tıptı, menıŋ kıtabymdaǧy sözderdı öz sözı etıp te kün körıp jürgender bar. Zaman solai bolyp kettı. Köbı «esektıŋ artyn juyp, mal tabuǧa» köşıp kettı… Qaitemız endı… Qyzǧanamyz ba, jylaimyz ba?
Osy jaqynda menıŋ bır audarma kıtabymdy Aqtau­da bır käsıpker, bır sözın özgertpei, baspahanasynyŋ atyn da, mekenjai, qaşan, qanşa dana bolyp şyqqanyn – eşqaisysyn körsetpei, ISBN-sız basyp şyǧaryp, 2400 teŋgeden satyp jatqanyn bılıp qaldym. Sosyn adamgerşılıkpen toqtata qoiaiyn dep edım bolmady, aqyry sotqa berdım. Sonda baiaǧy Maral Ysqaqbaev aǧamnyŋ avtorlardyŋ qūqyǧyn qorǧaityn ūiy­myna habarlasyp edım, olar qazır tek änşı men än sözın jazuşylardyŋ qūqyǧyn qorǧap, aqşa quyp ketıptı.
Ol kıtapty äuelı 2016 jyly köptomdyqtyŋ 3-tomynda, sosyn biyl köktemde ekı ret şyǧarǧanmyn, ISBN-ı bar, iaǧni men būl eŋbektıŋ ekı jyldan berı menşık iesımın. Satylymǧa berılgen baǧasy – 250 teŋge. Kördıŋız be, alaiaq­tyqpen oŋai olja tabuǧa qūmarlardyŋ ısın…

KEDEILIK  – MÄDENİETIMIZDIŊ KEMŞINDIGINEN,OISYZDYǦYMYZDAN

– Bızge keide adamgerşılık, iman, tazalyq, ruhani bailyq jönınde aitu «modadan» qalyp ketkendei körınedı. Al jaŋaǧy sızdıŋ kıtabyŋyz­dy rūqsatyŋyzsyz köşırıp basyp satu, sol sekıldı ötken aida eldıŋ özegın ökınışpen örtegen Denis Tennıŋ qazasy qoǧamda ūrlyq-qarlyq örşıp, adamgerşılık pen meiırım tömendegenın körsetpei me? Ruhani bailyqtan ada boludyŋ qandai qasıretke alyp baratynyn tüsınetın uaqytymyz kelgen joq pa?
– «Aqiqat» jurnalyna «Meiırım jäne qaiyrym» degen maqala jazdym. Töregeldı Şarmanov aǧamyzdyŋ «Qūndylyqtardyŋ qūldyrauy» degen «Egemen Qazaqstan» gazetıne şyqqan maqalasyna ün qosqanym edı.
Sondaǧy aitqanymnyŋ tüiını mynadai, qysqartyp aitaiyn: bızdıŋ qazaq balasynyŋ barlyq problemasy – kedeilıkten. Ūrlyq ta, barymta da, özge dınge berılu de, terrorlyq ta, barlyǧynyŋ negızınde aqşa jatyr. Al kedeilık – mädenietımızdıŋ kemşındıgınen, oisyzdyǧymyzdan.
– Endeşe jalyqtyrmaityndai, kerısınşe, jastardy eleŋ etkızıp, jan-jüregıne jetetındei etıp adamgerşılık pen imandylyqty qalai üiretuge bolady?
– Aqşa quuǧa tüsıp kettık. Sony şegerıp, bılım quuǧa beiımdeluımız kerek. Aqşa köŋılıŋdı toq eter, bıraq janyŋdy ūdaiy jadyraŋqy ūstai almaidy. Künıne 3 myŋ teŋgege bıreudıŋ zatyn satyp, bıreudıŋ kölıgın juyp ömır sürme. Käsıpten degım keledı.
– Osy keiıngı jastarǧa köŋılı tolmau degen barlyq zamanda bolǧan ǧoi. Qazırgı aqsaqaldarymyz da jastardyŋ bolaşaǧynan tüŋılıp söilegenın az körmeimız. Būl sonda orynsyz ba?
– Alaŋdau qajetsız. Nebır jaqsy azamattar ösıp, jetılıp keledı. Maǧan eŋ ūnaǧany – 2017 jyly bastalǧan «100 jaŋa esımge» engen jastarymyz. Bır baiqaǧanym, ataq-daŋqy özderıne jeterlık, keudesıne nan pısıp jürgenderdıŋ talaiy sol tızımge engısı kelgen. Olai bolmai şyqqanyna quandym. Solai jalǧasa berse eken.
– Sız äleumettık jelını tūraqty qoldanyp, oi-pıkırıŋızben bölısıp otyrasyz… Osy äleumettık jelıler qazaq jastarynyŋ mınez-qūlqyna, mentalitetıne qalai yqpal etıp jatyr dep oilaisyz?
– Oidaǧydai yqpal etıp jatqan joq, ökınışke qarai. Toǧaiǧa bosatyp jıbergen diırmendegı attyŋ kebın keşıp, erkındıktı ärqaisysy özınşe tüsınıp jatqandar köp-aq. Oiyna ne kelse aitady, nenı jazam dese, sony jazady. Jauapkerşılık joq. Solardy baǧyttaudy ūmytpauǧa tiıspız. Bilık qalasa, mūny erejelermen-aq retteuge bolady. Şyǧyn da ketpeidı. Mäselen, kölık jürgızuşılerge qatysty erejeler qataŋdap edı, tūrǧyndar baǧynyp kettı ǧoi. Būl da sol siiaq­ ty.

BAILARDY JEK KÖRU  – SOSİALİZMNEN QALǦAN ÄDET

– Bırneşe jyl būryn üş aqynnyŋ kıtabyn şyǧaryp, tūsaukeserın ötkızdıŋız… Qaiyrymdylyq jasaǧyŋyz keldı me?
– Joq, ä! Qaidaǧy! Men de köp jalaŋaiaqtyŋ bırımın. Bır närsege qatty nala boldym. Özımmen 1994 jyly ärıptes bolǧan İbragim Guler degen Türkiiadan kelgen deputat boldy. 2016 jyly bır künı universitetke ızdep kelıp, künın köre almai qalǧanyn aitqan soŋ janym aşyp, «bırge deputat bolyp edık qoi» dep, päter tauyp berıp, qarjylai järdem jasap otyrdym. «Jaǧdaiymdy tüzep alǧan soŋ, qaitaramyn» dep ant-su ıştı. Barynşa jarylqaityn boldy. Men oǧan sendım. Ärıptes qoi. Söitsem, alaiaq eken, 1,5 million teŋgege şyǧyndatyp, nout­bugymdy, deputattyq tösbelgımdı ūrlap bır künde qaşyp kettı. Ony eş kütpegen edım. Ärıptes bolyp edık. Adam alasy ışınde degen söz ras eken.
Psihologiianyŋ zaŋdylyǧyna moiynsūnyp jäne atam aitqan bır önege oiyma kelıp, zorǧa esımdı jinadym. Atam 50-şı jyldary bazarda stol üstınde 20 litrlık bötelkemen spirt satyp tūrǧan bır dosynyŋ şyntaǧy tiıp ketıp, bötelkesı jerge qūlap, kül-talqany şyqqan ǧoi. Sonda şaşylyp qalǧan äinek aralas spirtke töbesınen qarap tūryp-tūryp, spirttı ölşep satyp tūrǧan üstel üstındegı jarty litrlık bankını, ışınde qalǧan jartyǧa jeter-jetpes spirtımen qosa jerge atyp ūrǧanyn aitqany esıme tüsıp kettı. Men de «udy u qaitarady» dep tüidım. Söitıp, qalǧan aqşama Serık Aqsūŋqarūly men Dinara Mälıkova degen aqyn qyzdy taŋdap, olarǧa özım habarlasyp, kıtaptaryn 300 danadan şyǧaryp bergen edım. Sonda Dinarany körgen de emespın, öleŋderın äleu­mettık jelıden oqimyn tek. Üşınşı taŋdaǧanym – Alma Tüsıpbekova edı, ol qyzǧa qoŋyrau şalyp edım, öleŋderın ūsynbady. Osyndai äpendelık bolǧan.
Osyny Dinara maqtanyş kördı me, jariialap jıberıp, sodan şyǧyp ketken söz edı… Üş aqyn degen söz de osydan şyqqan şyǧar. Būl närse feisbukke şyǧyp ketıp, menı bai dep qalsa kerek, kıtaptaryn şyǧaryp berudı sūranǧandar paida boldy.
– Osy aqyn-jazuşylardyŋ köbınıŋ tūrmysy tömen keletını neden?
– Özbekterdıŋ moldalaryna Ükımetı az ǧana jerden bölıp bergen. Olar namaz ben basqa şaralardan bos kezde sol jerdı öŋdep, otbasynyŋ tabysyna ainaldyrady. Bızdıŋ moldalar közınıŋ astymen, qarap, «kım ne berer eken» dep jüredı. Bai-baǧlannyŋ kısısı ölse, imam barady, ortaşaǧa – naib imamdar barady, qarapaiymǧa şäkırtter barady… Sondai jaǧdai ǧoi.
– Jalpy bız kedeilıktı namys körmeimız be? Būl keŋestık kezeŋde qalyptasqan bailardy jek köru közqarasynyŋ da saldary emes pe?
– Naq sonyŋ özı. Būl – sosializmnen būryn kele jatqan ädet. Baidy jek körıp te mäz bolǧan emespız, ol künşıldıkten tuyndaǧan. Negızı, bız ömır boiy kısı jūmsauǧa ädettengen halyqpyz. Ketpen-kürek ūstap, mal astyn tazalamaǧanbyz. Jailauǧa köşkende byltyrǧy qonystanǧan ornynan jarty şaqyrymǧa auyp ornalasa salatyn bolǧanbyz. Ketkende jarty metr tezegın sol boiy qaldyrǧanbyz. Sol ädet älı bar.
Osy qalpymyzdyŋ özımızden ekenın moiyndamai, prezidentten bastap jamandaitynymyz bar. Būl dūrys emes.
– Qarjylyq sauaty artyp, tabysty boluǧa, jaqsy ömır süruge ūmtyluy üşın bız balalarymyzdy qalai tärbieleuımız kerek?
– Bılımge jäne eŋbekke. Älemdık ürdıske. Fordtar tūqymy 300 jylǧa juyq bailyq iesı bolǧan. Bızde olai bolǧan joq, onşa jöndı enbegen būl ürdıstı otarlau men sosializm üzıp tastady, älı jalǧaspai jatyr.

MÄDENİET MİNİSTRLIGIMIZ ŞOU MİNİSTRLIGI BOLYP KETTI

– Qazırgı kezde elın süietının, patriot ekenın bıldırgenge özgeler «esı dūrys emes dep qaraidy» deidı. Osyndai közqaras bar. Būl neden? Şynymen patriotizm devalvasiiaǧa ainala ma?
– Otansüigıştıkten, patriottyqtan ajyrasaq, ūlt üşın būl ülken qaiǧy bolar edı. Bızde onşalyqty demes edım, tek ömırge erkeleuımız küşeiıp ketken. Al ony zamana kötermei tūr. Bılesız be, bız jūmyssyz­dyqty jasyruǧa tyrysyp jürgenımızde, jaqyn jyldary naǧyz jūmyssyzdyq bastalady. Älem boiynşa 60 paiyzǧa jetedı desedı. Olai bolǧanda bız de tys qalmaimyz.
– Talai ǧūlama-oişyldardyŋ danalyǧyn boiǧa sıŋırgen, öz täjıribesımen baiytqan adamsyz. Şyǧarmaşylyq adamdary köbıne jol airyǧynda tūrady… Köbıne tūrmys qajet etken mınez-qūlyq, amaldar men ışkı arman, ūstanym üilespei jatady. Sondaida qalai jol tabuy kerek?
– Tūrmys üşın jasap jürgen tırlıktı «pändäui» deimız. Bızdıŋ adamdar basym bölıgı tek osy şeŋberde jür. Sol şeŋberden şyǧuǧa tyryssaq bolar edı. Bızdıŋ qoǧam älı keşegı künmen ömır sürıp jatyr…
– Būryn «Asau jürek» degen türık serialynda Qūsşy degen keiıpker bolyp edı. Iýsup baryp, mūŋyn şaǧyp, aqyl-keŋes alyp tūratyn adam. Bıraq ol da bai-däulettı emes, teŋız jaǧasynda jalǧyz tūrady. Adam özınıŋ ainalasynda sol qūsşy sekıldı aqyl aitatyn bır danalyq iesı bolǧanyn qalaidy… Ainalasynan mūŋyn tyŋdap, jol körsetetın ülkender bolǧanyn tıleidı. Sız taryqqanda kımge jügındıŋız?
– Barlyq danalyqty aŋsaǧan adamdar jalǧyz­dyqqa qūştar bolǧan. Būl tūrǧyda bızdıŋ önegemız – Şäkärım. Sūraǧyŋyzǧa qatysty oiymda jürgen bır pıkırımdı aitaiyn. Bızde bır kezderı «Bılım», «Mädeniet» degen jap-jaqsy ekı kanal boldy, keiın «paida äkelmeidı eken» dep ekeuın bırıktırıp «Bılım jäne mädeniet» dep atady. Jap-jaqsy dünieler berıp tūratyn. Sony reiting degen jalmady. Qazırgı ölşem – reiting. Ol ne? Halyqtyŋ qoldauy ma? Qoldap jürgender halyq pa? Onymen eşkımnıŋ ısı joq. Laik bassa boldy. Qoldaityn kımder? Qyzyq, duman quǧandar. Mädeniet ministrlıgımız şou minis­trlıgı bolyp kettı. Maǧan erık berse, telearnalardaǧy baǧdarlamalardyŋ 80 paiyzyn belınen syzyp tastar edım. Eldegı şyn sanaly adamdar äleumettık jelını tūtynbaǧandyqtan, tasada qalyp ketken. Ūlttyq arnamyzdyŋ özı «Dara jol» baǧdarlamasyn «reitingı tömen» dep jappaq boldy. Öre türegelıp, är jerden myǧym dauystar şyqqan soŋ ol oilarynan ainydy. Mıne, sanasy biıkterdıŋ ünderınıŋ kerek jerı osy!
– Baǧana qaiyrymdylyq üş aqynnyŋ kıtabyn qaiyrymdylyq üşın şyǧarmadym dedıŋız… Bızdegı qaltalylardyŋ qaiyrymdylyǧy turaly ne aitasyz?
– Bızde qaiyrymdylyqty qarjylai qoldau jaǧy tömen. Orys­tarda «köde küzetken it» degen mätel bar. İt – köde üstınde jatyp alyp, şöptı özı de jemeidı, siyr­ǧa da jegızbeidı. Bızdegı köp bailardıkı – sonyŋ kebı. Qaiyrymdylyqtyŋ özı eseppen jasalady, keiın eselep qaita ma dep. Mūhammed paiǧambardyŋ: «20 siyryŋ bolsa, bıreuın zeketke ber» degenı – jiǧan dünieŋnıŋ 5 paiyzyn qaiyrymdylyqqa jūmsa degenı ǧoi. Sonyŋ özı jüzege asyp jatqan joq. 1 million dollary bar adamdardyŋ qaisysy 50 myŋ dollaryn qaiyrym jolyna jūmsap jatyr, qane?! Maqtaǧandary – äkesınıŋ atyna meşıt saldyrady. Odan künä kemımeidı. Osyndai närseden Prezidentımız ada ekenıne şükır.
– Jazu, söileu, oi-pıkır aitu, özınşe ärnärseden tüiın jasau moinyna mındet etılgen adam üşın aqiqattan adaspaudyŋ joly qaisy?
– Bızdıŋ jasymyzda – söilemei-aq qoia salu. Saadi degen ǧūlamanyŋ: «Ündeme dostym, aqyldy sözdı köp aitpa, Ait eşteŋe aitpaityn sözderdı ǧana» degenı bar.

Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK