QAZAQ ELI QAZAQSYZ QALA JAZDAǦAN NEMESE 1921-1922 JYLDARDAǦY AŞARŞYLYQ JÄNE «TORǦAI ISI»

(Basy ötken sanda)
Ortalyq Atqaru Komitetı aştarǧa kömek körsetudı ūiymdastyru üşın öz ökılderın guberniialarǧa attandyrdy, 1921 jyly säuırde Aqmolaǧa Qiiaqov, Semeige Toǧjanov, Qos­tanai-Torǧaiǧa S.Säduaqasov jıberıldı. QOAK ökılı retınde osy jyldary el ısıne belsene aralasyp jürgen M.Äuezov te Semei guberniiasyna bardy.

S.Säduaqasovtyŋ da «Qostanai-Torǧai» maqalasy osy sapar nätijesınde jazylyp, 1922 jyly «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynyŋ 7-8 sanynda jariia­landy. Osy maqalasynda S.Säduaqasov «Jüsıpbek Aimauytov soŋǧy bır maqalasynda Orynbor azamattaryna «aştardyŋ janyna baryŋdar» dep jazdy degen edı. Ūlttyq müddenı qaşanda joǧary ūstaǧan J.Aimauytov basqa da ūlt janaşyrlarymen bırlesıp aşarşylyqqa ūşyraǧan elge kömek körsetu maqsatynda özı tıkelei aralasyp, basqalarǧa ülgı bola otyryp jylu jinady.

Aştyq Torǧai elın eseŋgıretken tūsta M.Dulatov el aralap sauyn aityp, aştyqqa ūşyraǧandarǧa qol ūşyn berulerın sūrap, Semei guberniiasynyŋ üş uezın aralap şyqty. M.Äuezov Ertıs boiyn aralap elden mal jinady. Ä.Bökeihanov özı bas sauǧalap jürse de 1921 jyly tobyqtynyŋ Şaǧan, Būǧyly, Şyŋǧys, Mūqyr, Qyzyladyr jäne naimannyŋ Syban bolys­tarynan sauynǧa mal jiyp, Torǧaiǧa mal aidap bara jatqan Jüsıpbek Aimauytovqa tabys­taidy. Jan ūşyra qimyldaǧan A.Baitūrsynov ta qysyltaiaŋ jaǧdaidy baiandap, aştyqtan halyqty aman alyp qalu üşın kömek qoldaryn sozudy sūrap ündeu jazdy.
Jylu malyn jinauşy ūlt ziialylarynyŋ el ışındegı bedelınıŋ, yqpalynyŋ joǧarylyǧy, olarǧa degen halyqtyŋ senımı bolar, 1922 jyldyŋ jazynda 7 myŋ bas mal jinaldy.

Jinalǧan maldy şalǧaida jatqan Torǧai elıne aparyp, aşyqqan elge taratu josparlandy. Onyŋ sebebı de bar edı. Bırınşıden, ortalyqtan, sonymen bırge guberniia ortalyǧy Qostanaidyŋ özınen, ärı temırjoldan alys Torǧai uezı halqynyŋ jaǧdaiy öte naşar boldy. Olarǧa jol qaşyqtyǧynan kömek jetuı qiyn edı. Ekınşıden, jaǧdaiy äjeptäuır Qostanaidyŋ şovinistık piǧyldaǧy orys şarualary aşyqqan Torǧai qazaqtaryna astyq jıberuge qarsy boldy. Al öz jaǧdaiy auyr aştyq jailaǧan körşıles Aqtöbeden kömek keluı mümkın emes edı. Üşınşıden, Semeide jylu jinau jūmysyna torǧailyq ziialylar, onyŋ ışınde M.Dulatov belsene aralasty. Sol jyldary ot auyz­dy, oraq tıldı, batyl M.Dulatov ta özı elınıŋ qiyn jaǧdaiyn jetkıze aita bılgen bolar. Sonymen qatar, Semei elıne jete tanys A.Baitūrsynov, M.Dulatov, A.Bırımjanov, Ǧ.Bırımjanov, N.Qūljanov, N.Qūljanova, S.Kädırbaev, A.Iýsupov jäne t.b. ūlt ziialylary şyqqan Torǧai elınıŋ auyr halı qazaq oqyǧandaryn, jalpy bıletınderdı bei-jai qaldyrmaǧan boluy kerek. Jinalǧan jylu malynyŋ Torǧai uezıne jıberıluıne osy atalǧandar sebep boldy ma deimız.

Semei guberniiasynyŋ komissiiasy on ekı bolystan jinalǧan maldy Torǧai uezıne jetkızudı, mal aidaudy ūiymdastyrudy, jalpy basşylyqty J.Aimauytovqa jüktedı. Jolǧa şyǧu üşın qajettı kerek-jaraqty daiyndau, ızdep tabu ısıne bırşama uaqyt ketedı. Osy aralyqta mal aidaityn malşylardy jaldady, malşylar üşın qos, därı-därmek daiyndady. Jinalǧan mal Qarqaralyda bolǧandyqtan, 1922 jyldyŋ 19 tamyzynda şyǧyp, 1 qyrküiekte Aqmolaǧa jettı.

Aştyq bastalǧan sol jyldary adam boiyndaǧy jaqsy sapaly qasietterımen qatar, jaman qasietterı de baiqalyp közge tüstı. El-jūrttyŋ bırı, jaqsysy aştyq qyspaǧyna tüsken halyqqa qolyndaǧysyn bölıp berıp janaşyrlyq, bauyrmaldyq tanytsa, sonymen qatar, ekınşı bıreulerı, jamany aitqaly otyrǧanymyz mal aidaǧandar arasynda maldy aiyr­bastau, joǧaltyp jıberu, ūrlau sekıldı qasietterımen körındı. Aidalǧan mal qyrküiek aiynyŋ ortasynda Torǧai uezıne jettı. Jol boiy 172 bas siyr öldı, 46 bas siyr tamaqqa jūmsaldy, 9 bas eŋbekaqyǧa berıldı, 22 bas mal aiyrbastaldy, 14 bas kiımge, basqa da kerek-jaraqqa jūmsaldy, 2 bas mal joǧaldy. Jylqydan da şyǧyn şyqty. 94 bas jylqy öldı, 21 bas tamaqqa jūmsaldy, 145 bas aqyǧa berılıp, 47 bas aiyrbastalyp, 2 bas Qarqaralyda qaldyryldy. Ekı tüie öldı. Aidalǧan maldan 2082 bas siyr, 1982 bas jylqy, 185 qoi, barlyǧy 4249 bas mal Torǧai jerıne jettı.

Aidap äkelıngen maldy Torǧaiǧa jetpei 200 şaqyrym jerde Jaldama özenı boiyna qaldyryp, J.Aimauytov Torǧaiǧa baryp mal ülestıruge bailanysty halyqpen äkımşılıktıŋ qatysuymen jinalys jasady. Maldy halyqqa taratu üşın arnaiy uezdık komissiia qūrylyp, är bolystan ökılder kırdı. Sonymen qatar, komissiia qūramyna uezdık aştar komissiiasynyŋ töraǧasy Qūljanov pen el ışınde yqpaldy adamdardyŋ bırı B.Bolǧambaev kırdı.

Osylai äkelıngen mal Torǧai elıne taratylyp, aştyqtan qinalǧan jandarǧa kömek körsetıldı. Būl arada J.Aimauytov el tanyǧan tūlǧa, adal azamat retınde qyzmet ettı. Aştyq eseŋgıretken elge bır adamdai kömek körsettı. El aralap mal jinauǧa qatysty, aidap äkeluge jäne aşyqqan halyqqa taratuǧa basşylyq jasady. Bıraq, būl J.Aimauytov şyrǧalaŋynyŋ basy, qozǧalys nüktesı edı. Aqiqatyn aitsaq, alaş ziialylary osy qiyn uaqytta taǧy da ūltjandylyqtaryn körsettı, qazaq taǧdyry jolynda bastaryn bäigege tıktı. Būrynǧy alaşordaşylardyŋ el ışınde abyroi-bedelınıŋ ösuı, halyq sözın söileuı bolşeviktık bilıkke ūnai qoimady. Olardyŋ qazaq üşın jasaǧandaryn keŋestık bilıktı mūqatu, keŋestık saiasatqa aşyq qarsylyq, qastandyq dep qabyldady. Ärı osy kezeŋ qazaq ziialylarynyŋ arasyndaǧy jıkteludıŋ aşylu kezeŋı edı. Sebebı alaşordaşylar kezınde alasapyran uaqytta ūlt müddesı üşın uaqytşa ükımetpen de, aqtarmen de jaqyndasqany belgılı. Al endı olardyŋ keŋes bilıgı jaǧyna şyǧyp qyzmet etıp qatar jürgenın keşegı qarsylasy tapşyl, bolşeviktık ūstanymdaǧylar qabyldai almady. Aştyq jyldary da batyl qimyldap, el ışıne baryp, el mūŋyn aityp aşyqqandarǧa järdemdesıp, qyzmet jasauy keŋestık bilıktı elemeu, ony tömendetu bolyp sanaldy. Aşy da bolsa aityp ötetın jai jäne bır taŋqalarlyǧy, partiia men memleket basynda otyrǧan Älıbi Jankeldin, Seit­qali Meŋdeşevter öz elderı aştyqqa ūşyrap jatqanda ünsız otyrdy, qozǧala qoimady. El aralap, öz erıkterımen aştyqqa duşar bolǧan elge kömek körsetuın sūrap, jylu jinap jürgen M.Dulatov pen Ä.Bökeihanov aştyqty paidalanyp, halyq ışıne baryp, keŋes ükımetıne qarsy astyrtyn äreket jasauda dep aiyptalyp türmege tüskende de «olar el üşın jür-au» dep qol ūştaryn bermedı. M.Dulatovty Semeide tūtqyndap, odan soŋ OGPU ökılınıŋ būiryǧymen Orynborǧa jıberdı. Bıraq, aşy men tūşyny körgen M.Dulatov özın ūstai bıldı. Sodan da bolar, tergeu, jauap aludan soŋ ısınen qylmysty äreket tappady ma, bosatty.

Osy uaqytta partiialyq tazalau saiasaty jürdı de «partiiany älsıretıp, onyŋ bırlıgın būzyp kelgen jıkşıl toptardyŋ bärın dereu taratu talap etıldı. Barlyq partiia ūiymdaryna qandai da bolsyn jıkşıl äreketterge jol berılmeuın qataŋ qadaǧalau jükteldı. Sonymen qatar, «kontrrevoliusiialyq küşter men antipartiialyq uklondarǧa qarsy küresu mındetı» qoiyldy. Būl kontrrevoliusiiaşyl, burjuaziialyq uklon degen qoŋyrauy bar keşegı alaşordaşylardy kez kelgen jaǧdaida aiyptauǧa mümkındık berdı.

Osy jyldary memlekettık qyz­metke senımsız elementterdı, solardyŋ ışınde būrynǧy alaşordaşylardy, olarmen bailanysy barlardy jıbermedı jäne olardy qaita tekseruden ötkızdı. Būl Alaşorda qūramynda bolǧan jäne olarmen bailanysy bar degen ziialylardy aşyq qudalamasa da, memlekettık qyzmetten şettetuge mümkındık berdı. Tekseruge tüstı, būrynǧy ıs-äreketterı üşın jauap berdı, qyzmetten yǧystyryldy. Qazaq ziialylarynyŋ taptyq ūstanymy boiynşa jıkteluı osy uaqytta tereŋdei tüstı.

Osyndai şielenısken jaǧdaida 1923 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ №69 sanynda Faizulla işannyŋ aştyq kezınde Semei guberniiasynan jylu jinauǧa belsene aralasyp, jinalǧan maldy bır jyl būryn ǧana Torǧaiǧa aidap äkeluge basşylyq jasaǧan J.Aimauytovty qaralaǧan maqalasy jaryq kördı. J.Aimauytovty «maldy özı paidalanyp kettı, bai men ortaşalarǧa ülestırıp berdı», «Torǧai oqyǧandaryna, alaşordaşylar men olardyŋ tuystaryna ülestırdı» dep aiyptady. Mıne, osy maqala J.Aimauytov basyna üiırıler būlttyŋ alǧaşqy naizaǧaiy boldy. Būl üzılıp sozylyp, qaita qozǧalyp J.Aimauytovty aiyptauǧa, kınälauǧa sotqa tartuǧa deiın äkeldı. Nazalanǧan, mūndaidy bolady dep kütpegen J.Aimauytov «Men Faizullanyŋ gazetke basqanynan qaralanyp, äleumet közınde azamattyǧym joiyldy dep oilamaimyn. Kımnıŋ kım ekenın bar bolsaq, uaqyt körseter. Jalǧyz qynjylatyn närse: auyr qyzmet, aq niet zaia ketken syqyldy «eŋbegıŋ eş, tūzyŋ sor» degen maqaldyŋ tap boluy, ne jaqsylyqqa jamandyq qaitu tabiǧat zaŋy, bolmasa ömır körseter. Tynyş jatyp bıreudı mıneuden, söguden oŋai qyzmet joq» dep jazdy.

Maldyŋ taratyluyn tekseruge qūrylǧan arnaiy komissiia «mal bailarǧa taratyldy» degen üstırt, bırjaqty şeşım jasady. Būl şeşım tek J.Aimauytovty ǧana emes, aştarǧa mal taratuǧa tıkelei aralasqan jergılıktı azamattardy da aiyptau, qudalauǧa mümkındık tudyrdy.

Tarihta «Torǧai ısı» degen atau­men qalǧan bır basylyp, bır köterılıp ūzyn-sonar üş jyldan astam tergeu, tekseru soŋynan sotqa ūlasqan ıs bastaldy. Aqiqatyn aitsaq, būl aştyq alqymnan alǧanda el jaiy dep jany auyryp, halyqty kömekke jūmyldyryp, el aralap jyluǧa mal jinap, «qaitsem kömegım tie­dı» degen niette bolǧan jany taza ūltjandy azamattardyŋ J.Aimauytovtyŋ, M.Dulatovtyŋ jäne t.b. jıgerın qūm qyldy. Qanşama jasaǧan eŋbekterı eş ketkendei boldy.

1923 jyly Ortalyq Komitettıŋ jäne oblystyq partiia komitetınıŋ ūiymdastyruymen mal taratuǧa tıkelei qatysqan Torǧai uezınıŋ qyzmetkerlerı Ahmetsapa Jüsıpov (Iýsupov), Şaiqy Qūljanov, Iliias Bäimenov, Qazgeldı Qarpyqov, Rüstem Äbdıǧaparovtardyŋ ısı qaralyp, aiyptaldy. Tekseru, tergeude A.Jüsıpovtıŋ alaşordaşyl ­M.Dulatovtyŋ bajasy, al, Rüstem Äbdıǧaparovtyŋ el ışınde Amangeldı İmanovty öltıruge qatysy bar dep aiyptalyp, keiın qyzyldar qolynan qaza bolǧan Äbdıǧapar Janbosynovtyŋ kenje ūly ekendıgı, ärı Rüstemnıŋ alaşordaşyl A.Baitūrsynovqa jaqyndyǧy, tuysqandyǧy bar ekendıgı aityldy. Şynynda, Rüstemnıŋ äkesı Äbdıǧapar Janbosynovtyŋ anasy A.Baitūrsynovtyŋ apasy Alua edı. Rüstem A.Baitūrsynovqa qazaqy ūǧymmen jiennen tuǧan jienşar. Sonymen qatar, Rüstem A.Baitūrsynovtyŋ qyzy Katezge üilendı.

RSFSR Joǧarǧy sotynyŋ Qazaq bölımı 1924 jyly 13 mausymda būl ıstı taǧy qarap atalǧan azamattardy ıs boiynşa qylmysty dep sanady. Būl ıs odan ärı kelesı jyly taǧy qaralyp, J.Aimauytov, A.Jüsıpov, Ş.Qūljanov, R.Äbdıǧaparov, I.Bäimenov, Q.Qarpyqovty mal ülestıru barysynda qolhat alynbaǧanyn negız qylyp, ärı mal «bailar men ortaşalarǧa ülestırıldı», Torǧaidyŋ jauapty qyzmetkerlerıne mal ülestırdı degendı jeleu qylyp aiypty dep tapty. J.Aimauytov mal ülestıru ısıne aralasqan atalǧan torǧailyq jauapty qyzmetkerlermen bırge Qylmystyq Kodekstıŋ 110-baby boiynşa aiyptaldy. J.Aimauytov bırneşe ret tergeuge şaqyrylyp, ıs 1925 jyldyŋ 3 qazanynda aiaqtaldy. Is aiaqtalǧannan keiın qosymşa tergeu jūmystary jürdı. On ekı tomdyq «Torǧai ısı» tolyq bıtıp, sotqa jıberıldı.
1926 jyldyŋ 13-23 nauryz aralyǧynda Qazaqstannyŋ astanasy Qyzylorda qalasynda «Torǧai ısı» degen atpen sot öttı. Sotqa tartylǧandar özderın aiyptau ısımen kelıspedı. Tergeudıŋ bırjaqty ötkendıgın, aiyptaudyŋ eş negızsızdıgın, aiyptauşy kuägerler körsetulerı jala ekendıgın aldyn ala mälımdedı. J.Aimauytov sot prosesıne kuäger retınde aştyq jyldaryndaǧy ahualdy jäne osy ıstı bıletın halyq komissarlar Keŋesınıŋ töraǧasy N.Nūrmaqovty, Qazaq memlekettık baspasynan Toqjıgıtovtı, Sauda halyq komissariatynan A.Kenjindı, Akademiialyq ortalyqtan A.Baitūrsynovty, Äleumettık ıster jönındegı halyq komissariatynan Ä.Jankeldindı, Halyq aǧartu komissariatynan Lekerovty şaqyrtudy sūrady.

Osy uaqytta Oqu-aǧartu komissary, «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ redaktory S.Säduaqasov azamattyq pozisiiasyn körsettı. Ol aştyq qyspaqqa alǧan jyldardaǧy qazaq ziialylarynyŋ jankeştı ūlt üşın jasaǧan ısterın joǧary baǧalady. Sot prosesın ünemı qadaǧalap otyrdy. Sot jürıp jatqanda Mäskeude bolǧan S.Säduaqasov «Türmedegı aiyp oryndyǧynda otyrǧan torǧailyqtardyŋ ısın tolyq aqtaityn asa maŋyzdy derek mende bar. Men kelgenşe sot ısın toqtata tūrularyŋyz­dy ötınemın» dep jedelhat joldady. «Eŋbekşı qazaq» gazetı sottyŋ ötu barysy jönınde 1926 jyldyŋ 15-26 nauryz aralyǧynda sandarynda habar berıp otyrdy. Bastapqy sot otyrystary bırınde, qoiylǧan sūraqqa J.Aimauytov «Maldy bölgende komissiianyŋ basqa müşelerı – Qūljanūly, Balǧabaiūlynyŋ körsetuımen auyldyq, bolystyq ökılderdıŋ qolyna bermek orderdı men jazyp tūrdym. Jeke adamdarǧa qyzmetkerlerge mal bergende komissiia­nyŋ ūiǧarǧan adamdaryna ǧana berdım. Maldyŋ dūrys bölınuıne, mūqtajdarǧa, aştarǧa bölınuıne köŋıl böldım» dep ornyqty ja­uap berdı.

Sonymen qatar, būl sot prosesınıŋ saiasi astary bolǧany da aqiqat. Aştyqta abyroi bedel jinaiyn dep emes, el janaşyry bolyp belsene kömek körsetken keşegı alaşordaşylardy, olardyŋ körnektı ökılı J.Aimauytovty sürındırudıŋ bır mümkındıgı tuǧan edı. Sebebı aştyq jyldary keŋestık ökımet emes, halyqqa alaşordaşylardyŋ jaqyn bolyp, olardyŋ mūŋyn joqtap, aştyq alqymnan alǧanda jankeştılıkpen qyzmet etkenı anyq edı.

J.Aimauytovqa «Toǧyz myŋ maldyŋ basqa jaqqa aparylmai, Torǧaiǧa äkelıngen sebebı ne? Torǧai uezı azamattarymen būryn tanys pa edıŋız? Torǧaidyŋ Semei jaqta jürgen azamattarynyŋ ışınde tanysyŋyz bar ma dep qoiǧan sūraqtardyŋ mänıne nazar audarsaq, Torǧai alaşordaşylarymen bailanysyŋyz bar-au, äitpese osynşama mal nege Torǧaiǧa äkelındı degen jymysqy astar jatqany da aiqyn edı.
J.Aimauytov saqtyqpen, ärı däleldı türde «basqa aşyqqan elge aparuǧa öte alys bolǧandyqtan, aşyqqan eldıŋ jaqyny Torǧaiǧa äkelındı. Torǧai azamattarymen būryn tanystyǧym joq. Semei jaqta jürgen M.Dulatūlymen tanys edım. M.Dulatov – Semeide gubsottyŋ müşesı. Jylu maldy bırge jinas­ty, – dep jauap berdı.

OGPU tergeuşılerınıŋ 1. Maldy aştarǧa taratyp beretın komissiianyŋ müşelıgıne qasaqana kırıp, «Alaşorda» Ükımetınıŋ tuystaryna zaŋsyz üles berdı. Kedeilerdı ülesten qaqty. 2. Ülestırılgen maldy kım alǧany turaly qolhat almady. 3. Öz betınşe baqtaşylarǧa mal ülestırgen, – dep taqqan aiyptaryna özınıŋ aqtyq sözınde däleldı, būltartpas jauap qaitardy.

Qazaqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan dästürlı qarym-qatynasy men zaŋdy saqtau tärtıbın bailanystyra kelıp, sol kezdegı jaǧdai men aş adamdardyŋ köŋıl-küiın sipattap şynaiy tazalyqpen söilegen sözı tyŋdauşylarǧa erekşe äser etıp, tebırenttı. Jüsıpbektıŋ adaldyǧy men ızgılıgıne degen senım tudyrdy. J.Aimauytov «…Būl ıske, menıŋşe keibıreuler zaŋ jüzınen qarap, bıreuler sūrqiialyq közben qūrǧaq sözge salynyp jatqan körınedı. Būl maldyŋ jinalu retıne kelsek, qazaq arasynda jinalǧan mal – qazaq ädetımen jinaldy, sondyqtan bölu de qazaqşylyq retımen boldy. Al endı maldyŋ bölınuı turaly narazylyq – körıneu türde, ru retımen, eskı ädetten şyqty. Torǧai elıne 4 myŋ mal kelgende kökten tüskendei boldy. Mal adamnyŋ etıne jaqyn bolǧandyqtan da olar öte quanyp tık köterıle daiarlandy. Maldyŋ basyna barǧan kezde adam, halyq malǧa qaptap ketken edı. Aştarǧa maldy bere bastaǧanda halyqtyŋ qyzyǧuy, alqymnan aluy solaişa küşeie bastady. Bır jaǧynan, aştardyŋ tızımın alyp jatsaq, ekınşı jaǧynan, mal ber dep jaǧadan alyp jatty.

Jalpy qazaqtyŋ būl turaly ädetın alsaq: 8000 maldy ülestırıp alu tügıl, 8 kez sisany janjalsyz ülesken emes. …Sondyqtan būl ıske dau şyqpaidy deuge bolmaidy.
…Menı: «Nege komissiiaǧa kırdıŋ?» dep aiyptaidy. Mūnyŋ qisyny joq. Sebebı ala jazdai beinettenıp kelıp, komissiiaǧa kırmei, maldyŋ qalai bölıngenın bılmei ketuım dūrys pa edı? Ärine, dūrys emes. …Al endı ekı jūma baqqan 74 malşyǧa 74 qara, malşylardyŋ tamaǧy, kiısı dep 30 şamaly qara berılgen. 2-şı (ret aidap äkelıngen) maldan mende ondai şyǧyn bolǧan joq.Al endı: azamattarǧa mal berdı (ülestırdı) degenı turaly. Men maldy kedeilerge beru jolynda boldym. Mysaly, Orynborda jatqan Jangeldinge 15 qara ber degem joq. Solardyŋ kedei aş-aryq tuystaryna beredı dep sengenmın.

Men Torǧai oiazynyŋ partiia qūmarlyǧyn, aqsaqaldar däuırı ketpegen el ekendıgın gazette de jazǧanmyn. Sondyqtan da uäkıl sailauyn sol elderdıŋ öz ortasyna jıbergen künde de, (olar) bızge dūrys uäkılderın sailap bermes edı. Sondyqtan bız senımdı (adamdy), Torǧaidyŋ jauapker qyzmetkerlerınıŋ aldynda sailatudy maqūl kördık. Sondyqtan qalada, auatkom aldynda sailady dep aiyptau – qate.
…Al endı osy tärızdes ısten saiasi astar şyǧarudy oilaityndar bar körınedı. Bıraq ony joǧarda aitqan Torǧai elınen şyǧaruǧa bola ma? Sebebı Torǧai elınıŋ bolşevigı de, Alaşy da juan, atqa mıngenderı – oqyǧandar. …Mıne, osydan saiasat şyǧa ma?

Qaǧaz (qolhat) almady desedı. Ol üşın būl ıstıŋ qandai uaqytta bolǧanyn eske alu kerek. Būl at üstınde bolǧan ıs, talmau uaqytta bolǧan ıs dep aşyǧyn, ädılın aitty.
J.Aimauytov sözınıŋ mänı men maǧynasy aşyq sot mäjılısıne qatysqandarǧa qazaqy ūǧymmen tüsınıktı boldy. «Qazaq ejelden qaryz berıp, qaryz alady …Sonda ol bırınen-bırı eşuaqytta qolhat almaidy, eşbır protokol jasamaidy. Bärın auyzşa sözben jürgızedı. Būl äbden ädet bolyp ketken. Aştarǧa järdem ülestırgen kezde menıŋ boiymda da, oiymda da osy zaŋ küştı boldy. Men atam qazaqtyŋ osy zaŋyn ūstandym. Aştarǧa ne bersem de, qolhat almadym. Hat bılmeitın, aştan közı qaraiyp, öleiın dep otyrǧan adamnan qolhat sūrau­dy qolaisyz kördım» degendı aitty.

Sözınıŋ soŋynda J.Aimauytov: «Basqa tabar elım joq. Öz elımnıŋ ortasynda qūrban bolyp ketsem armanym joq. El zaŋyna baǧynbauǧa bolmaidy. Eger halqymnyŋ zaŋ, ǧūrpy menı aiypty dese amalym ne dep sözın bıtırdı.J.Aimauytovtyŋ sözı neǧūrlym senımdı, baiypty, salmaqty şyqqandyǧy sondai sot mäjılısıne qatysqandardan qoldau tapty. Osy ıstegı basty aiypker J.Aimauytov sotta aqtalyp şyqty. Al 1926 jyly 24 nauryzda sot ıske qatysty torǧailyq qyzmetkerler kommunist İ.Bäimenov pen partiia­da joq Q.Qarpyqovty 1 jyl 6 aiǧa, A.Jüsıpov pen Ş.Qūljanovty 2 jylǧa bas bostandyqtarynan aiyrdy. Bilıktegı ūltjandy qazaq ziialylary aştyq jyldaryndaǧy J.Aimauytovtyŋ atqarǧan ısınıŋ dūrys ekendıgın bılgenımen, ıştei qoldaǧandarymen keşegı alaşordaşyldy aşyq qoldai almady. Bıraq ta S.Säduaqasovtyŋ, J.Myŋbaevtyŋ tıkelei yqpalymen Qazaq Ortalyq Komitetı aralasuymen osy jyldyŋ 26 säuırınde keşırım jasalyndy.

(Jalǧasy bar)

Qūrmanǧali DÄRKENOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory