QAZAQ ELI QAZAQSYZ QALA JAZDAǦAN nemese 1921-1922 JYLDARDAǦY AŞARŞYLYQ JÄNE «TORǦAI ISI»
(Soŋy. Basy ötken sanda)
S.Säduaqasovtyŋ yqpalymen dep otyrǧanymyz, mūny O.İsaevtyŋ sot prosesın baiandap F.İ.Goloşekinge jazǧan hatynan aiqyn aŋǧaramyz. O.İsaev Goloşekinge bärın baiandap otyrdy. Säduaqasovty kınälap, bır jaǧynan tısın batyryp Säduaqasovtyŋ ne aitqanynyŋ, J.Aimauytovty qalai qorǧaǧanyn mälımdedı. Säduaqasovtyŋ « …sotta kuä retınde ne qoǧamdyq qorǧauşy retınde söileuge rūqsat berıŋızder, qazaqtyŋ qalamgerlerınıŋ bırı retınde olardy qorǧauǧa tiıspın» degenın, M.Dulatovtyŋ «Eŋbekşı qazaqqa» J.Aimauytovty jäne Torǧai qyzmetkerlerın qorǧap jazǧan maqalasyn jariialauǧa kelısım bermegenınde S.Säduaqasovtyŋ jariialatqanyn da baiandady. S.Säduaqasovtyŋ Aimauytovty «qazaqtyŋ Veresaevı, Aleksei Tolstoiy, ol «İnternasionaldy», «Jas gvardiiany» audardy degenın, sondai-aq «būl sot prosesı – «Alaşordanyŋ» üstınen jürgızılgen sot, odan basqa eşteŋe emes, sondyqtan da sottyŋ qūramy … ol deŋgeiden (Alaşordadan, alaşordaşylardan – Q.D.) tömen» degenın de qaldyrmai jetkızdı. Goloşekinge jazǧan osy hatynda «Säduaqasov joldastyŋ alaşordaşylarmen arasyndaǧy jıgı ajyramaǧan. …Alaşordaşylar osy sotta özınıŋ azuyn körsettı, Säduaqasovty paidalana otyryp, partiia men ökımetke yqpal etuge tyrysty» – dep Smaǧūldy alaşordaşylarǧa qosaqtady. Solardyŋ baǧytyn astyrtyn jürgızıp otyr degendı jetkızdı. Onsyz da ūltjandy qazaq ziialylaryn ūnatpaityn Goloşekindı S.Säduaqasovqa qarsy qoidy.
Ūltjandy S.Säduaqasov Jüsıpbektı jäne torǧailyq azamattardy sottatpauǧa bar küşın salǧany anyq. RSFSR Joǧarǧy Soty Qazaq bölımınıŋ anyqtamasynda da Torǧaidyŋ jauapty qyzmetkerlerı Alaşordanyŋ körnektı ökılderı Iýsupov, Qūljanov, Bäimenov t.b. amnistiia bolyp aqtalǧany jazyldy.Osylai bırneşe jylǧa sozylǧan atyşuly «Torǧai ısı aiaqtaldy».
Bıraq, osy arada säl şegınıs jasasaq, bır kümän tudyratyn jai bar. Ol – şynymen joǧarda aitylǧan J.Aimauytovty aiyptaǧan, qaralaǧan maqalany jazǧan Faizolla işan ba eken degen sūraq. Faizolla işan Satybaldyūly – Torǧai elındegı tanymal, dın ūstaǧan, qari atanǧan elge syily kısı. Būl kısınıŋ däl mūndai pendeşılıkke bara qoiuy neǧaibyl degen de oi keledı. Osy tūrǧyda, bırınşıden oqyǧan, bılımdı, sözıne el toqtaǧan adamnyŋ atyn jamylyp, basqa bıreu jazuy mümkın. Solai bolǧannyŋ özınde oŋ-solyn jetık bıletın Faizolla işan gazetke özı emes ekendıgın jazyp terısteu kerek edı. Olai bolmady. Olai bolmaǧan soŋ, ekınşıden, äldebır bızge belgısız sebeppen mäjbürlep jazdyrdy ma eken degen oi tuady. Būl arada aitqymyz kelıp otyrǧany keŋestık bilık qysym körsettı me deimız. Üşınşıden, gazette maqalanyŋ avtory «Faizulla İşanov» dep jazylǧan. Būl kısı öz atynan jazsa Satybaldyūly nemese Satybaldiev bolar edı. Keiın 1928 jyly «ūltşyl» atanyp, sottalyp, «Belomor kanal» lagerıne aidalyp, sonda eskı dosy, ärı naǧaşysy M.Dulatovpen kezdesıp, bırge boldy degen de derek bar. Ahmettı, Mırjaqypty qūrmet tūtqan, ärı teteles naǧaşysy Mırjaqyppen kışkentaiynan aralasyp bırge ösken, elge syily adam öz atyna kır jūqtyrmasy kerek-tı. Aştyqqa ūşyraǧan elge Semei guberniiasynan kelıp jatqan kömektıŋ syrtynda sol jyldary el ışınde älı de abyroi bedelı joǧary A.Baitūrsynov pen M.Dulatovtyŋ tūrǧany da kümänsız edı. Aşyqqan el, kelgen kömekten oryndarynan tık tūryp ketpese de, aştyqtan eseŋgıregen elge demeu bolatyndyǧyn közı aşyq, kökıregı oiau Faizolla işannyŋ bılmeuı mümkın emes edı? J.Aimauytovtyŋ mal taratuǧa Torǧai elıne kelgende Faizolla işanmen kezdesuı de kädık. Alaş ziialylaryn qatty qadırlegen Faizolla işannyŋ J.Aimauytovtyŋ Torǧai elınıŋ azamattary A.Baitūrsynov, M.Dulatov, A.Bırımjanov, Ǧ.Bırımjanov, K.Toqtabaev t.b. qatar jürgen üzeŋgılesı ekenın bılgenı de anyq. Osyny bıle tūra jala jauyp, maqala jazdy degenge senu qiyn. Bıraq, «Eŋbekşı qazaq» gazetınıŋ 1923 jyly №69 sanynda Faizulla İşanov dep tūrǧany da tasqa taŋba basqandai.
Keiın 1937-38-dıŋ zūlmatynda şeiıt bolǧan A.Baitūrsynovtyŋ qazasyn estıgende qatty qaiǧyryp Faizolla Satybaldyūly:
«…Şynymen būl dünieden ötkenıŋ be,
Qaiyrylmai aldy-artyŋa ketkenıŋ be?
Ahmet opat boldy degendı estıp,
Egılıp jylai berdım, tek dedım de!…
…Baqūl bol, qairan, Ahmet aq sūŋqarym,
Qoş aityp, ruhyŋa basymdy idım!» dep küŋırengenı el esınde.
Taǧy da aitsaq, Mırjaqyptyŋ qazasyn estıgende:
««Mırjaqyp öldı degen söz,
Işımdı örtep kettı lez…
Dırıldep jürek demıgıp,
Malyndy jasqa ekı köz.
Qasiet tūtqan Alaşym,
Keŋge jaiǧan qūlaşyn.
Namysty qoldan bermegen,
Qairan da menıŋ naǧaşym.
Mırjaqyp pen Ahmet
Naqaqtan-naqaq boldy şet
Bır uaqyttar bolǧanda
Aqtalar ornap ädılet.
Qiianat ketpes toqtausyz
Ädıl söz qalmas qūptausyz.
Künderdıŋ künı bolǧanda
Mırjaqyp ketpes joqtausyz…» dep joqtady, qaiǧyrdy, erteŋgı künge ümıttendı..
Osyndai elge syily adamnyŋ Torǧai azamattaryn jäne J.Aimauytovty sergeldeŋge salǧan üş jyldan astam uaqytqa sozylǧan «Torǧai ısınıŋ» basynda tūrdy degenge senu qiyn-aq… Keŋes ükımetı tarapynan qysym körıp jürgen Faizolla işan basynda bız älı de bılmeitın, älde bır qiyn jaǧdai boldy ma eken degen sūraq tuady. Faizollanyŋ myna bır öleŋ joldary da köp närsenı aŋǧartqandai emes pe?
… Bolsa da kökıregım – altyn kömbe,
Men de bır baǧy janbai ketken pende.
Asyǧys ǧaibattama ne ıstegen dep,
Bolarsyŋ qysym körseŋ mendei sen de…- degenı ömırden az teperış körmegen Faizolla işannyŋ taǧdyrynyŋ bır tylsym sūraǧyna jauap bergendei. Osy bır öleŋ joldaryn nege jazdy, qaşan, qandai sebeppen jazdy degen de sūraq tuady.
Nemese, aumaly-tökpelı zaman tartysynda nenıŋ dūrys, nenıŋ būrys ekendıgıne jauap tappai qinalǧan boluy da kädık. Keŋes jaǧynda şyǧyp, 1918-22 jyldary bolystyq milisiia bastyǧy qyzmetınde boluy, odan keiın bırjola dın jolyna ketuı zaman dauyly men şyrǧalaŋynda jol ızdeuın bıldırse kerek. Faizolla aqynnyŋ:
Ai, zaman-ai, zaman-ai,
Zamananyŋ zaualy-ai.
Qūbylyp soqqan qūiyndai
Ailasy men amaly-ai…
Bır qazaqtyŋ balasyn,
Ekıge bölıp arasyn,
Qyrqystyryp qoiǧany-ai,
Aǧyzyp közden sorasyn – degen öleŋ joldary bır qūpiiany bügıp jatqany anyq.Qalai bolǧanda da este qalatyn jai, Torǧai ısı» köp närsege nükte qoidy. A.Baitūrsynov Akademiialyq ortalyqqa kettı. Özınıŋ būl qadamyn: «Ǧylymi-pedagogikalyq jūmyspen erkın aralasuym üşın» dep tüsındıruı jai syltau ǧana edı. Şyn mänınde būl onyŋ «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn, bärıbır, men qazaq ūltynyŋ müddesın qorǧaityn memlekettı jaqtaimyn» dep mälımdegen pıkırınde qaluy edı. Keŋes ükımetınıŋ qazaq müddesın qrǧamaityndyǧyna, ony tap müddesımen almastyrǧanyna A.Baitūrsynovtyŋ közı anyq jettı.
M.Äuezov şe, onyŋ da köŋılı bolşevikter partiiasy men Keŋes ükımetınen bırjola qaldy ma, QOAK müşesı bola otyryp, eşkımge eskertpesten Taşkentke ketıp qaldy, odan ärı Leningrad universitetıne auysyp kettı. Partiia biletın Ölkelık komitetke pochtamen salyp jıberdı. Keiın osy jaiǧa bailanysty jauap bergende tergeuşılerge «Eŋbek tärtıbın būzǧanym üşın jäne müşelık jarna tölemegenım üşın menı partiiadan şyǧaryp tastady» dep uäj aitqan boldy. Būl bolşeviktık ükımettıŋ piǧylyn aŋǧaru men onymen tıkelei odaqtasudan, onyŋ bır būrandasyna ainaludan, ärı memlekettık qyzmetten tüŋılıp bas tartu edı. Keŋes ükımetınıŋ alǧaşqy jyldary belsendı qyzmetke aralasqan M.Äuezov osylai memlekettık qyzmetten bırjola kettı. Ǧylymǧa, bılımge, aǧartuşylyq jūmysqa bet būrdy. Mümkın būl, bilıkten toryǧu, tüŋılu ūly tūlǧanyŋ ǧylymǧa, ūltqa qyzmet etudıŋ jaŋa jolyna tüsuıne, taŋdauyna mümkındık bergen bolar. Älemdık deŋgeidegı qūndylyqtar qatarynan oryn alǧan ǧylymi-körkem şyǧarmalarynyŋ tuuyna jasalǧan betbūrys bolǧan bolar desek qatelespespız.Taǧy da bır jaidyŋ betı aşyldy. Qazaq ziialylarynyŋ arasyndaǧy jıktelu prosesı tereŋdei tüstı.
Qazaq azamattarynyŋ bırı el aşarşylyqqa ūşyryp, eseŋgırep, toz-toz bolyp jan saqtau üşın bosyp ketkende, qolyna tüskennıŋ bärın talǧajau qylǧanda, bırı elge qalai kömektesemız, qalai aman alyp qalamyz dep jankeştılıkpen el aralady. Al, ekınşılerı joǧardan bolşeviktık bilıkten, Keŋes ökımetı tarapynan qimyl bolmaǧan soŋ bır pälege ūşyrap qalarmyz degendei eş äreketsız otyrdy.
Alǧaşqylary ystyqqa küiıp, suyqqa toŋyp jinalǧan maldy aşyqqan halyqqa jetkızgende, ekınşılerı olardyŋ ısınen ükımetke, partiiaǧa qarsy päle ızdedı. Olardyŋ soŋyna aitaqtap it qosty. Olardyŋ ıs-äreketınen qylmys ızdedı, joq bolsa da tabuǧa tyrysty.
Qazaq ziialylarynyŋ bırı alǧaşqylardy olardyŋ jany taza, adal, ne ıstese de el üşın ıstedı dep qorǧaǧanda, al ekınşılerı taǧy olardy alaşordaşylarmen jaqyndasty, alaşordaşylyqtyŋ keŋes ükımetı jyldaryndaǧy jaŋa körınısı dep aiyptap, aiaqtarynan şaldy. Bilık jolynda, taptyq müdde jolynda qazaq müddesın, el mūratyn qūrbandyqqa şaldy. Būǧan O.İsaevtyŋ «Halyqaralyq proletariattyŋ müddesı üşın qazaq halqyn da qūrbandyqqa şalamyz» deuı dälel. Tapşyldar qazaq taǧdyry, qazaq müddesı üşın bas köterıp bırdeŋe degenderge «ūltşyldar», «alaşordaşylar sarqyty» degen taŋbany basa qoidy. Olar bırınşı kezekke, el taǧdyryn, halyq jaǧdaiyn emes, partiia baǧytyn qoidy. Olarda qūldyq, bas izeuşılık psihologiiasynyŋ qalyptasyp, boilaryna sıŋıp ketkenı sondai, osy joly da jäne keiıngı 1930-32-nıŋ aştyǧynda da halyq qyrylyp, taǧdyry qyl üstınde tūrǧanda, közge körıngen qazaq oqyǧandarynyŋ, el bilegenderdıŋ azamattyǧy synǧa tüskende būǧyp qaldy. Eşteŋe bolmaǧandai keiıp tanytty.
«Torǧai ısı» aiaqtaldy, J.Aimauytov aqtalyp şyqty degenımızben, būl bergı jaǧy ǧana edı. Qyraǧy bolşevikter, ärine, J.Aimauytovty keiın aiyptaǧanda da būrynǧy «Torǧai ısın» ūmytpady. Sonymen qatar, Torǧai elıne qatysty ärbır ısten J.Aimauytovtyŋ qoltaŋbasyn ızdedı. Torǧai elındegı keŋes ükımetınıŋ küşteu, zorlyq-zombylyq, tärkıleu saiasatyna qarsy 1929 jyldyŋ qaraşasyndaǧy Batpaqqara köterılısıne eş qatysy bolmasa da bailanystyryp aiyptady. 1929 jyly Qazaqstandaǧy ūltşyldyq ūiymmen bailanysy bar degen syltaumen qaita tūtqynǧa alyndy. OGPU organdary ıstı tergep-tekseruge tiısınşe qylmysty ıs qozǧau jaiynda qauly qabyldamastan-aq bırden aiyptau maqsatyna kırıstı. Tergeu bır jyldan astam uaqyt jürgızılıp qylmysyn däleldeitın naqty derek bolmasa da, qoldan ūiymdastyrylǧan ıs boiynşa ükım şyǧaryldy. J.Aimauytov «Torǧai ısınen» arada tört jyl ötkende 1930 jyldyŋ 21 säuırınde Moskvada Butyrka türmesınde atyldy. Osy joly da taǧdyrdyŋ jazuy ma, Jüsıpbekpen jäne Dınşı Ädılovpen bırge atylǧandardyŋ ekeuı torǧailyq körnektı tūlǧalar Ǧ.Bırımjanov pen A.Iýsupov edı.
Araǧa qanşama jyldar tüskenımen, J.Aimauytovtyŋ aşarşylyq jailap el tyǧyryqqa tırelgendegı ısı – şynaiy azamattyq, tazalyq qana emes, ūltjandylyqtyŋ, ūltty süie bıludıŋ şeksız, baǧa jetpes ülgısı.
Qazaq ziialylary şūǧyl şara qoldanylmasa, qazaq elı qazaqsyz qalady dep jan ūşyrǧan, osy 1921-1922 jyldary Ölkelık partiia komitetınıŋ BKP(b) Ortalyq komitetıne joldaǧan resmi aqparaty boiynşa aştyqqa ūşyraǧandardyŋ sany 2 million 286 myŋ 591 adam bolyp, sonyŋ 68,2 paiyzy aştan ölgen». Osy 68 paiyzdy sifrǧa ainaldyrsaq, aştyqtan bır jarym mln qazaq ölgen. Būl – älı künge deiın betı aşylmaǧan aqiqat. Tereŋ zerttelmegen jauabynan sūraǧy köp mäsele. Şynynda, osy oqiǧaǧa, 1921-1922 jyldardaǧy aştyq zardabyna oi jügırtsek, ol 1930-1932 jyldardaǧy alapat aştyqtyŋ alǧaşqy synaǧy, sättı jüzege asyrylǧan bastapqy repetisiiasy edı.
Qūrmanǧali DÄRKENOV,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory
