Būryn «Asyl arna» telearnasy närestenıŋ düniege kelgenıne 7 kün tolǧanda şaşyn alyp, şaşynyŋ salmaǧymen bırdei sadaqa beretın arabtyq dästürlerdı nasihattauşy edı.
Bırde jurnalist Almat Äbdıraman jürgızgen «İmanigül» baǧdarlamasyn körıp otyryp, arab tılındegı köptegen esımderge jarnama jasalǧanyna kuä boldym.
Sol baǧdarlamada: «Aitylǧan kezde Allahty eske tüsıretın Abdussamad, Abdullah, Abdurrahman sekıldı esımderdı nege qoimasqa? Dınsız qauymǧa tän esımderden görı ūldarymyzdy paiǧambarlardyŋ attarymen Mūsa,
İsa, Salih, Mūhammed dep, qyzdarymyzdy Fatima, Ämina, Halima desek, eş ūtylmaitynymyz anyq» degen nūsqau berıldı. Būryn Böstekbai, Şūlǧaubai dep ärtürlı esımderdı qoia beretın şamanizmnıŋ qaldyqtarynan, iaǧni yrymdap qoiatyn attardan bas tartu – imandylyqqa bet būrǧan qoǧamnyŋ talaby. 70 jyl Keŋes ükımetıne kısendelgen tūsta sol qoǧamdaǧy qūbylystarǧa sai at qoidyq. Sovethan, Mels, Kolhozbailar köbeidı. Qazaqtyŋ qanyna sıŋgen elıkteuşılık älı de qalmai keledı. Endı şeteldıkterge elıktep at qoia bastadyq.
Osyndai baǧdarlamalardyŋ äserınen bolar, qazırgı qazaqtar jaŋa tuǧan säbiıne Abdurrauf, Abdussamad, Abdullah, Abdurrahman, Abdusaidnūrislam, Amir, Ali dep arabşa at qoiyp jür. Mysaly, 2015 jyly el arasyna keŋ taraǧan äigılı esımderdıŋ ışınde Rabiia Sūltanbegım, Rabbina, Amir, Ailin, Medina bar. Al 2016 jyly (būl derektı Statistika komitetı taratty – T.T.) Qazaqstanda tuǧan 4765 närestege Raiana degen esım qoiyldy. Odan keiıngı eŋ köp qoiylǧan esımder qataryna Aişa (Aişa emes), Kausar (dūrysy Käusar ǧoi), Amina, Ailin, Sofiia jatady. Er balalar arasynda eŋ tanymal esımderdıŋ üştıgıne Alihan, Nūrislam, Aisūltan kırgen. 2016 jyldyŋ 10 aiynda dünie esıgın aşqan säbilerdıŋ 3560-y – Alihan (Älihan emes), 2731-ı – Nūrislam, 2730-y – Aisūltan esımın ielengen. Odan keiıngı oryndarda Sanjar, Erasyl, Miras, Amir (Ämır – arabşa «äkım», «bastyq» degen söz), Ali (Äli – arabşa «biık», «zaŋǧar» degen söz) ornalasypty.
Şynyn aituymyz kerek, qazır qazaqy bolmysty jatyrqaityn ädet taptyq. Joǧarydaǧy ärıptesımızdıŋ: «yrymdap qoiatyn attardan bas tartu» degen sözı osyǧan dälel. Kerısınşe, balalarǧa at qoiuda ertede belgılı därejede yrym men dästür erekşe oryn alyp otyrǧan. Mäselen, Telqoja Janūzaqovtyŋ «Esımıŋız kım?» atty eŋbegınde olardyŋ keibırın sözdıŋ kielı küşımen de bailanystyryp otyruşylyq köne däuırden bar qūbylys ekendıgı aitylady. Qazaqtyŋ dästürınde balalarǧa köz tiiuden jäne jyn-şaitannan saqtanu maqsatymen: İtbai, Küşıkbai, Jamanbai degen eleusız, oǧaş esımder qoiyp otyrǧan. Keibır Baraq, Börıbai, Aiubai, Qasqyrbai degen esımder totemmen bailanysty berılıp keldı.
Ärine, qai zamanda da balalarǧa jarasymdy, ädemı esım berude eşqandai şek qoiylmaidy. Oǧan qosa, esımder tarihynda jaŋaru, eskıru, arhaizmge ainalu üderısı bolyp otyrady. Mysaly, būryn bala däulettı bolsyn degek tılekpen Baibol, Altynbai, Däuletbai; erjürek bolsyn degen tılekpen Batyr, Qaharman, Batyrbek, Qambar, Älıbek; ajarly bolsyn degen tılekpen Aisūlu, Nūrsūlu, Aqqyz, Appaq, Jamal, Botaköz; ūzaq jasasyn degen nietpen Ūzaq, Ömırzaq, Myŋjasar; aqyldy bolsyn dep Aqylbai, Aqylbek, Dana, Esbol; jomart bolsyn dep Jomart, Myrzabek, Märtai degen esımder bergen. Aityŋyzşy, būl esımderden bız nege bas tartuymyz kerek?
Aita keterlık jaittyŋ bırı, qazaq eşuaqytta qyzdyŋ şaşyn ūiatty jerı dep sanamaǧan. Kerısınşe, ūzyn şaşyn qyzdyŋ baǧyna balaǧan ata-babalarymyz Qaraşaş, Sūluşaş, Altynşaş dep at qoiyp keledı. Qazır ūzyn şaşty qyzdar azaiǧan saiyn, mūndai attar da sirek kezdesedı. Olardyŋ ornyna jaŋa qazaqtar qyz balalaryn Bella, Luriia, Narmin (?) dep ataityn boldy. Būrynǧy Jylqybai, Qūlynşaq, Aqqozylardyŋ ornyn Alan, Romeo basty. Şolpan, Aidai, Künailardyŋ ornyna Sofiia, Edelveis, Sammidastanalar keldı düniege. Jıbek, Gauhar, Marjandardyŋ ornyna Kleopatra, Alina, Siuzannaviktoriia, Venesiialar tudy. Qyzǧaldaq, Raihan, Güljannyŋ ornyna Vasilisa-Meiırım, Qasiet-Rabbym, Nina, Janiia, Küliandalar jür. Qarlyǧaş, Laşyn, Äsemder azaiyp, olardyŋ ornyna Perışte, Oktaviia, Sammitgülder köbeiude. Keibır jaŋa qazaqtar balasyna Abdusaidnūrislamhan dep at qoiatyn «sän» şyǧaryp jür. Būǧan ne deisız?
«Ūl tuǧanǧa – kün tuar» dep düniege torsyq şekelı ūl kelgende ata-babalarymyz qazaqy dästürmen at qoiǧan. Köp rette estı esımder ädet-ǧūryp, salt-sanamyzǧa bailanysty qoiylyp otyrǧan. Mysaly, bır ǧana «A» ärpınen bastalatyn Arystan, Aian, Asyl, Asqar, Arbol, Aralbai, Appaq, Aŋsaǧan, Aŋsar, Amangeldı, Abzal degen esımder tolyp jatyr. Qyzdarymyz boijetkende körıktı de inabatty bolsyn desek, olarǧa Ajar, Aigül, Aidai, Aiǧanşa, Aikümıs, Aiman, Ainūr, Aisäule dep at qoialyq.
Menıŋ oiymşa, qazaq halqy at qoiuda bögde bıreuden üirenetındei, sonyŋ dästürın köşıretındei ūlt emes. Qanşama ǧasyrlar boiy ölmei, öşpei, ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan salt-dästürımız bar. Sol ata saltymyzdy ūstanuǧa tiıspız. Endeşe, qazaqy at qoiudy ūstanu ūlttyq dästürımızdı qorǧau dep tüsıngenımız abzal.
Tölen TILEUBAI
