Jastardyŋ şetelge ketkenınen qoryqpauymyz kerek
– Äleumettık zertteu qorytyndysy boiynşa, «elımızdegı jastardyŋ 40 paiyzy şetelge ketkısı keledı» degen aqparat tarady. Būl däl jasalǧan qorytyndy ma, şyndyqqa janasa ma – ol jaǧyn bız bılmeimız… Jalpy, osy taqyrypta ne oilaisyz?
– Azamattyŋ aqyl-oiy, intellektısı, özın alyp jüre alatynyna, barǧan jerınde ömır sürıp kete alatyna senımı bolsa, olardyŋ şetelge baryp tūruyna öz basym qarsy bolmas edım. Qazırgı jahandanu kezınde ol tabiǧi proseske ainalǧan. Ärine, bız keide «elın tastap, jerın tastap kettı» dep renjıp, baibalam salamyz. Bıraq säl közımızdı aşyp şyndyqqa tura qaraityn bolsaq, onda bız bärıbır sol bükılǧalamdyq prosesten tysqary qala almaimyz. Sondyqtan, özge elder sekıldı midaǧy şekarany tezırek būzuymyz kerek.
Mysaly, Maŋǧystau oblysy elımızdegı ışkı migrasiia jaǧynan eŋ artta kele jatqan aimaq. Öitkenı, bızde bärı qalaǧa emes, kerısınşe auylǧa qarai tartady. Mysaly, men respublikalyq deŋgeidegı maman bolsam da, äke-şeşem ylǧi «auylǧa qaitsaŋşy» dep otyrady. Eşqaşan «Almatyǧa ne Astanaǧa barsaŋşy, sen respublikalyq deŋgeidegı mamansyŋ ǧoi, auylda ne ıstep jürsıŋ?» demeidı. Kezınde bes jyl Atyrauda bır şeteldık kompaniiada jūmys ıstedım. Halyqaralyq deŋgeidegı mamanbyz, qyzmet etetın ornymyz halyqaralyq kompaniia bolǧan soŋ, onda jalaqymyz da, jaǧdaiymyz da öte jaqsy edı. Bıraq sonyŋ özınde bes jyl boiy qoŋyrau şalǧan saiyn ata-anam «auylǧa qait» deumen boldy.
– Bıraq sol Maŋǧystau qazaqşylyǧy jaqsy saqtalǧan aimaq qoi.
– İä. Öitkenı, bız bır şette qalǧan öz aldyna bölek aral sekıldımız. Aqtau qala bolǧandyqtan, Aqtaudyŋ şeŋberınde orysşa bolady. Odan bır şaqyrym alystasaŋyz, bärı qazaqşa, tek qana qazaqşa söileidı.
Endı qaraŋyz, qazır HHI ǧasyrdamyz ǧoi. Bız nege tūiyqtalyp qala beruımız kerek? Milardyŋ, öz qoly öz auzyna jetken adamdardyŋ şetelge ketuı, bırınşıden, tabiǧi prosess, ekınşıden, ol qalypty, tıptı qajet närse. Bälkım, keiın qandai da bır saldary bolatyn şyǧar. Bıraq qazır oǧan şek qoimaǧanymyz dūrys. Mysalǧa aitatyn bolsaq, älemdegı 10 IT mamanynyŋ 9-y – ündıs. Solardyŋ bärı Amerikada jür. Microsoft kompaniiasynyŋ basşysy Satia Nadella – ündıs, Google kompaniiasynyŋ basşysy Sandar Pichai – ündıs. Olar da emigranttar. Kremnii alqaby deimız ǧoi IT-dıŋ otanyn, sol jerdegı mamandardyŋ köpşılıgı – emigranttar. Ol jaqta nelıkten qazaqtar jürmeuı kerek? Nege damyǧan elderde – Europa elderınde, Japoniiada, Germaniiada, Şveisariiada, oŋtüstık Koreiada, ışkı Qytaida, Kanadada qazaq mamandary jürmeuı kerek? Nege älemnıŋ eŋ ozyq avtomobil öndıretın elderınde, eŋ ozyq IT tehnologiiasy öndırısınde, taǧy basqa jerlerde qazaqtar qyzmet etpeuı kerek? Öz-özımızge tyǧyla bergennen ne tabamyz? Bıreuler būl jerge patriotizmdy syltau qyluy mümkın, şetelge baryp tūryp, jūmys ıstep, şetelde ömır sürıp körgennıŋ patriotizmge eşqandai ziiany kelmeidı. «Şegırtkeden qoryqqan egın ekpeidı» dep, öz-özımızben tūiyqtala bersek, bız damymai, artta qalamyz.
– Jastardyŋ şetelge ketkısı keletın sebebın, bırınşıden, äleumettık jaǧdai, ekınşısı, jemqorlyq dep körsetıptı. Iаǧni, bızdıŋ elde tamyr-tanyssyz öse almaityny jastardyŋ köŋılın könşıtpeitınge ūqsaidy. Būl ekeuınıŋ negızı bar dep oilaisyz ba?
– İä. Bıraq būl jerde taiaqtyŋ ekı ūşy bar. Jeke azamattyŋ közqarasy, özınıŋ paiymy jaǧynan kelgende, kez kelgen adamnyŋ ketuge qūqy bar. Özınıŋ otbasyn qaida baryp asyraimyn dese de, erkınde. Äleumettık jaǧdai degenge kelsek, men öz basym osy uaqytqa deiın Qazaqstanda jürıp, künın köre almai qinalyp qalǧannan şetelge ketkenderdı körgen joqpyn.
– Olardyŋ ruhy jetpeitın şyǧar?
– Ruhy da, bılımı de, sanasy da jetpeidı. Sözdıŋ şynyna kelgende, Qazaqstanda künın köre almai jürgen adamnyŋ «qoi, men bärınen şarşadym, şetelge ketem» degenın eşqaşan estıgen joqpyn. Kerısınşe, toiǧan, közı aşyq, nenıŋ ne ekenın bıletın, barǧan jerınde ömır sürıp kete alatyn, özıne senımdı mamandardan köp estimın. Menıŋ ainalamda, şetelge köşıp jatqandardyŋ köpşılıgı sondai. Demek, tūrmys degendı öte būlyŋǧyr sebep dep esepteimın. Al jemqorlyq… Negızı, būny ketkısı keletınderden emes, ketken adamdardan sūrau kerek.
Talapty jastar özderı elıkteitın jiyntyq obraz ızdep jür
– Qazırgı tehnokrat jastardyŋ qarqynyna qarap keide özımızdı artta qalyp ketkendei sezınetınımız bar. Rasynda, olardyŋ köbınıŋ oilauy, paiymy, tıptı tılı de özgeşeleu. Būl ne? Tehnokrattarmen aradaǧy ruhani alşaqtyq pa?
– Qalyp ketkendei sezınu… ol öte jaqsy sezım. Men sol sezımnen özım läzzat alam. Sebebı, ol ösuge itermeleidı. Öz-özıne köŋılı tolmau, adamnyŋ älı de ūmtyluǧa, ızdenuge potensialy bar degendı bıldıredı. Jalpy, adam üşın öz boiyna, öz ışıne üŋılu, özın-özı salystyru jaqsy närse ǧoi. Äitpese, «maǧan jetetın eşkım joq, alarymdy alyp boldym, bererımdı berıp boldym, men myqtymyn» deitın bolsa, eŋ jaman mınez – sol.
– Sız bır joly instagram paraqşaŋyzǧa «temır-tersektı şaşyp tastap, anau ne, mynau ne dep bärın sūrap, üiretıp otyratyn ūstazym bolsa ǧoi» dep jazdyŋyz. Sonda sızderdıŋ aldaryŋyzda şynymen jol körsetetın eşkım joq pa?
– Olai dep aitsam, «onda menı ne üşın aǧalap jürsıŋ?» dep keibır aǧalarym renjıp qaluy mümkın. Bar. Tärbie beretın, jol körsetetın, aǧalarymyz bar, qūdaiǧa şükır! Bıraq bız jiyntyq obraz ızdep jürmız. Mysaly, men dınge, tehnologiiaǧa, oqu-bılımge jaqyn adam bolsam, säl kışkene buntarlyq mınezge, özgeşe oilauǧa beiım bolsam, demek osy jaqtardan jiyntyq obraz ızdeimın. IT mamany retınde özımız ülgı alatyn aǧamyz bar şyǧar. Oqymysty retınde de ülgı alatyn ekınşı bır aǧamyz bar şyǧar. Dınnen betke ūstar taǧy bır aǧamyz bar şyǧar. Bıraq jas adamǧa şaşyraŋqy emes, bırtūtas obraz kerek. Qazır basyn tauǧa da, tasqa da ūryp jürgen jastar köp. Olar bıreuden üirengısı keledı, bıreudıŋ boiyndaǧy barlyq qasietın boiyna sıŋırıp, soǧan ūqsaǧysy keledı, bıraq kımge ūqsau keregın bılmeidı.
Menıŋşe, qazaq halqynda bır buyrqanyp, şyǧa almai jatqan potensial bar. Bızdı būratana halyq dep atady ǧoi. Bıraq qazaq dalasynan Älihan Bökeihandai azamattar şyqty. Dumaǧa deputat bolǧan. Kezınde proletarlardyŋ kösemımen bır deŋgeide tūrǧan. Jahanşa Dosmūhambetov, Halel Dosmūhametov… Olardyŋ bärı öte joǧary intelligensiia ökılderı edı. Oqymaǧan, maldyŋ soŋynda jürgen qazaqtan sondai jıgıtter şyqqan bolsa, HHI ǧasyrda qandai qazaqtar şyǧa alady? Oqu tegın, internet, tehnologiia bar kezde… qazaq qandai boluy mümkın? Mıne, osyny oilap, ışkı potensialyn qazaq halqy älı şyǧara almai, tolyq paidalana almai jatyr dep oilaimyn. HHI ǧasyr qazaq halqynyŋ ǧasyry boluy kerek dep esepteimın. Bız soǧan jetu üşın barynşa aşyluymyz kerek.
– Aşylu üşın midaǧy da, ömır sürer ortadaǧy da şekarany būzu kerek deisız ǧoi?
– Qaraŋyz, bır jerlesımız elden ketıp, erteŋ Pfizer laboratoriiasynda myqty laborant bolar. Älemdık aurudy toitaratyn bır preparat oilap tabar. Qazaq ǧylymi zertteu institutynda da 2 mln teŋge ailyq alyp jūmys ısteuı mümkın. Bıraq mäsele ailyqta ǧana emes qoi. Eger adamnyŋ miy lokaldyq emes, jahandyq deŋgeide jaratylǧan bolsa, bızdıŋ «myqty mamandardy şetelge jıbermeuımız kerek» degenımız būlbūl qūsty torǧa qamap ūstaǧanmen bırdei emes pe?
Bızde damudyŋ bıraz zaŋdylyǧy būzylǧan
– Bır sūhbatyŋyzda «barlyq salada myqty mamandar tapşy» depsız. Onda bızde jūmyssyz jürgender nege köp?
– Bırde Ūlttyq arna direktory Erlan Qarin: «bızge tek respublikalyq deŋgeidegı, özımızdıŋ eldegı telearnalarmen ǧana emes, älemdık deŋgeidegı arnalarmen taitalasuǧa tura keledı. Sebebı, är qazaq telearnany qosqanda «Qazaqstan» arnasymen qatar BBC, CNN arnalary da şyǧady» dedı. Iаǧni, bır teledidardan Ūlttyq arna da şyǧady, älemdık arnalar da şyǧady. Körermende taŋdau bar. Älemdık deŋgeidegı dünielerdı körse de, respublikalyq deŋgeidegını köre me, olardyŋ öz erkı. Al HHI ǧasyrda kım artta qalyp ketken baǧdarlamany körgısı keledı? Sızdıŋ aldyŋyzda aifon jäne men jasap şyǧarǧan, 30 sekundta batareikasy otyryp qalatyn, internetı dūrys ūstamaityn otandyq smartfon tūrsa, ärine, aifondy alasyz. HHI ǧasyr degen – osy. Būl – aşy şyndyq. Bız «qazaq önımı», «otandyq önım» dei bergenmen, supermarketke barǧanda özıŋız de baǧa men sapa jaǧynan qaisysy tiımdı bolsa, sony taŋdaisyz. Otandyq önım degen köŋılıŋızden şyqpasa, tūtynuşy retınde bärıbır odan bas tartasyz. Öitkenı, sızdıŋ oǧan moraldyq qūqyŋyz bar.
Sol sekıldı bızge qazır ūsynylatyn talaptar da älemdık deŋgeide. Jūmysqa kırseŋız de, basqa maman bolsaŋyz da solai. Mysaly, batysta jasalyp jatqan kürdelı jobalardyŋ bärı halyqaralyq maŋyzy bar jobalar. Sondyqtan, auyldan şyqqan qūrylysşynyŋ özınen olar halyqaralyq deŋgeidegı maman degen sertifikat talap etedı. Tiısınşe, myqty mamandar joq degenım osydan şyǧady. Iаǧni, bız köp salada älemdık deŋgeidegı mamandarǧa zärumız.
Ekınşı jaǧyna kelsek, bızde mamandyq taŋdauda qateleskender köp. Ekınıŋ bırın türtıp qaraŋyz, diplomy basqa da, ıstep jürgen jūmysy basqa.
Qazaqstandy, jalpy, tender jailaǧan. Öitkenı, bızde ekonomikanyŋ negızgı qozǧauşy küşı memleket bolyp tūr. Ekonomikanyŋ negızgı rölı, kıltı memlekettıŋ qolynda. Memleket – draiver. Damyǧan elderdı qarasaŋyz, ırı-ırı kompaniialar öz salasyn damytyp alǧan. Mysaly, «Tesla», «Amazon», «Virgin Atlantic» degen kompaniialar özara ǧaryştyq naryqty bölısıp jatyr. Olar özderıne qajet mamandardy özderı daiyndaidy. Öz vektoryn özderı jasaidy. Olarǧa AQŞ nemese özge memleketter bälkım reglament boiynşa talap qoiar, alaida käsıbi damu jaǧynan «bylai jasaŋyzdar, bylai jasaŋyzdar» dep talap qoiyp otyrǧan joq. Avtomobil öndırısımen ainalysatyn ırı kompaniialar da sondai. Google da solai. Iаǧni, ärqaisysy öz salasyn alyp, damytyp, sonyŋ draiverı bolyp jatyr. Al Qazaqstanda ekonomikanyŋ negızgı draiverı memlekettıŋ qolynda. Tender şeşedı.
– Iаǧni, bızde tenderdegı talap oryndalsa boldy ǧoi?
– İä, tenderdegı talap oryndalsa boldy. Būl ekonomikany jailap, bırtındep öltırudıŋ joly dep oilaimyn. Iаǧni, quatty ekonomikalyq, tıptı memleketke özınıŋ erejesın jürgızetındei deŋgeidegı kompaniialar bızde älı şyǧa qoiǧan joq dep esepteimın. Bızde damudyŋ bıraz zaŋdylyǧy būzylǧan.
– Ekonomikada draiver memleket bolyp otyr dedıŋız. Damu zaŋdylyǧy būzylǧanyn aityp otyrsyz. Ony özgertu üşın myqty mamandar, myqty kompaniialar qūryluy kerek pe? Jeke azamattardyŋ qūlşynysy qajet pe?
– İä, solai boluy kerek. Bıraq, bärıbır qaita ainalyp kelıp memleketke mūqtaj bolamyz. Sebebı, bız, jekelegen azamattar qolǧa alsaq ta, ol prosess ūzaqqa sozylar edı. Jüiemen küresu kerek, halyqpen, qoǧammen jūmys ısteu kerek. Syrtqy faktorlarmen küresu kerek. Sonyŋ arasynda bala-şaǧany baǧu kerek… Äsırese, älemdık bäsekelestermen küresu oŋai emes. Qazır, mysaly, bızge Microsoft kırıp jatyr ma, kırıp jatyr. Apple kırıp jatyr ma, kırıp jatyr. Resei, Ukraina, Belorussiia, Qytai, Oŋtüstık Koreia, Japoniia – bärınıŋ IT kompaniialary kırıp jatyr bızdıŋ naryqqa. Bäseke joǧary. Demek, men jalǧyz özım osylardyŋ bärımen küresuım kerek. Osy kezde memleket dem berse, būl jerdegı kürestıŋ uaqyt intervaly azaiar edı. Men, mysaly, jalǧyz özım şarşap-şaldyǧyp, şaşyma aq tüsıp jürıp jetıstıkke jetetın jiyrma jyldyq mejege memleket qoldauymen ekı-aq jylda jetuım mümkın. Tiısınşe, ol memlekettıŋ özıne de paida bolar edı. Sondyqtan, onyŋ da bır ara-jıgın ajyratu kerek şyǧar…
Älemdı özgertetın – aduyndar
– Qazır robottar jasalyp jatyr. Tehnologiia barynşa damuda. Tıptı, jasandy qūrsaqtan tırı jan öndırıp şyǧaramyz dep otyrǧan ǧalymdar da bar… Bız būryn robottan qorquşy edık… Şeksız damu qūdaisyzdyqqa aparmai ma?
– Qoldan adam jasaǧysy keletınderdıkı şeksız damudan emes, adamnyŋ dandaisuynan dep esepteimın. «Mıne, men robotty öz qolymmen jasadym, qūdai solai jasai ala ma?» deu – küpırlık. Ol damu emes, dandaisu, kerı ketu. Aitalyq, HH ǧasyr basyndaǧy ūşaq qandai edı, qazırgı ūşaqtar qandai? Ūşaq retınde eşteŋe özgermegenımen, olardyŋ mümkındıgı, parametrı artty, tehnologiia damydy ǧoi. Damu – şeksız. Keibıreuler sol damudan qūdaidy, tabiǧat zaŋdylyǧyn körıp, taŋ qaluy mümkın. Al kelesı bıreulerı dandaisyp ketedı. Jalpy taza materialister ǧylymnyŋ tübıne tüsken saiyn qūdaidy joqqa şyǧara berse, imandylary ǧylymnyŋ tübıne tüsken saiyn tamsana beredı.
Bıraq şeksız damu dandaisuǧa aparatyny anyq.
Bız keibıreulerdı «myqty maman, bılımdı, oqymysty, keremet injener» dep maqtap jatamyz. Osy tūsta Qūrannan bır mysal keltıreiın. Dın tarihynda bıreu bolǧan. Ol sūmdyq ǧalym, sūmdyq bılımdar edı. Bıraq eŋ soŋynda tozaqqa jıberılıptı. Onyŋ aty – şaitan. İslamda «perışteler nūrdan, şaitan ottan jaratylǧan» deidı. Şaitan äuelde perışte bolmasa da sūmdyq bılımge qūştar bolǧan eken. Öte aqyldy, qūdaiǧa qūlşylyǧyn da mınsız jasaidy, özı danyşpan bolypty. Alla Adamdy jasap, perıştelerge, Ibılıske: «Adamǧa säjde jasaŋdar» degende, şaitan: «men ottan jaratyldym, ol balşyqtan jaratyldy, qalai oǧan säjde qylam? Ol dym emes qoi, tük bılmeidı ǧoi, al men qanşa qūlşylyq jasadym, menıŋ bıletınımdı myna tūrǧan jerde eşkım bılmeidı» degen eken. Ol bılımdı sonşalyq akkumuliasiia jasap jinaǧan. Bıraq dandaisyǧan. Sosyn aşulanǧan Alla taǧala ony «laǧynetteldıŋ» dep, tozaqqa jıberıptı. Äp-sätte. Äitpese, ol eŋ süiıktısı, eŋ bılımdısı edı ǧoi… Aitaiyn degenım, bılımdı adamdardy maqtaǧanda, baǧalaǧanda qandai bılım de adamşylyqtan, tärbieden biık emesın ūmytpauymyz kerek. Kez kelgen adam qandai myqty bolsa da, şaitannan myqty emes. Onyŋ qulyǧyna, intellektısıne jetetın intellekt joq. Ainalyp kelgende bärıbır bız ızgılık, tärbie jönınde aitatyn bolsaq, «tärbiesız berılgen bılım adamzatqa qauıptı» degen Äl-Farabidıŋ sözın ūstanuymyz qajet.
– Qazır sızge erık, mümkındık berılse, qai elge baryp üirener edıŋız?
– Amerikaǧa baryp, bılımımdı damytyp, täjıribemdı synap körgım keledı. Halyqaralyq bılım granttary bola ma, äiteuır bır jolyn tabuǧa bolatyn şyǧar. Bıraq men būǧan älı jete män bergen joqpyn. Küibeŋ tırlıkterden şyǧa almai jürmın.
– Amerika demekşı, «Marsqa el qondyram» degen İlon Masktyŋ maqsatyna Toqtar Äubäkırov aǧamyz kümänmen qaraitynyn jasyrǧan joq. «Et pen süiekten jaralǧan adam özge planetalyq bola almaidy» dedı. Sız ne deisız?
– Däl qazırgı bız bıletın Mars, bızdı oqytqan Mars boiynşa onda adam balasy tūra almaidy. Bıraq İlon Mask erekşe jaratylǧan adam ǧoi. Ondai mūzjarǧyş adamdar ärdaiym özgeşe oilaityn bolady. Mysalǧa, Stiv Djobs 1984 jyly «men är üige kompiuter jetkızıp berem» degende «mynanyŋ esı dūrys emes» dep qaraǧan ǧalymdar bolǧan. Digital Equipment kompaniiasynyŋ bastyǧy Ken Olson «Adamdarǧa derbes kompiuter ne üşın kerektıgı maǧan müldem tüsınıksız» degen. Al Bill Geits «640 kilobaittan artyq jad ne üşın kerek ekenı menıŋ aqylyma syimaidy» degen edı… Taǧy bır tehnologiia kompaniiasy IBM-nyŋ basşysy tıptı «būl älemde bes kompiuterden artyq kompiuter satylmaidy» degen bolatyn. Ol NASA-ǧa, anaǧan, mynaǧan kompiuter jasap bersek, sol beseuı älemge jetedı dep eseptedı. Al qazır är üide ekı-üş kompiuterden bar. Demek, älemdı özgertetın – osyndai buntarlar. Qajet bolsa, olar özın qūrbandyqqa şalady…
İlon Masktyŋ ideiasynyŋ qyzyǧyn bız körmesek te, artymyzdaǧy ūrpaqtarymyz köretın şyǧar.
– Ötkende matematik Mūhtarbai Ötelbai aǧamyz «ǧylym men tehnikanyŋ şeksız damyǧanynan adam paidadan görı ziianyn köp köre me dep qorqam» dedı. Ziianyn körmeu üşın nege köŋıl bölu kerek?
– Därı-därmektıŋ janama äserı bolatyny siiaqty, kez kelgen närsenıŋ janama äserı bolady. Ǧaryşty igerudıŋ janama äserı – bız azon qabatyn jyrtyp aldyq. Qazır feizbukke qarasaŋyz «köpten basym auyryp, baltyrym syzdap jür edı, myna därıgerdıŋ arqasynda jazyldym» dep jazǧandardy körmeuıŋız mümkın. Al bır adam özıne sai qyzmet almasa, «būlar jemqor, tamyr tanysyn ǧana emdeidı, aqşanyŋ şetın körsetseŋ ǧana jügıredı» dep, bükıl feizbuktı töŋkerıp jıberedı… Şyn mänınde, kün saiyn myŋdaǧan adam därıgerdıŋ rahatyn körıp otyr ǧoi. Qanşama jol-kölık oqiǧasyna ūşyraǧandardy därıgerler aman alyp qalyp jatyr, basqasyn aitpaǧanda. Demek, tehnika, tehnologiia damuynyŋ adamǧa ziiany emes, paidasy köp. Bız qai jerde sonyŋ igılıgın körıp kele jatqanymyzdy özımız sezbei de qalyp jatyrmyz.
Äŋgımelesken,
Näzira BAIYRBEK
Jaraisyŋ!