QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyǧyna säikes, qazır elımızde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı 11 öŋırlık komissiia jūmys jürgızıp jatyr. Ǧalymdardyŋ aituynşa, elımızde 100 myŋdai adam quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, bıraq atalǧan komissiia jūmysynyŋ nätijesınde būl sifr on myŋdap ösıp ketuı mümkın. Basty maqsat – keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädılettılıktı tolyq qalpyna keltıru. Osy baǧytta Aqmola öŋırınde jūmys ıstep, saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan bozdaqtardy aqtap alu üşın Nūr-Sūltan qalasy äkımınıŋ 2021 jylǧy 26 qaŋtardaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerı jönındegı öŋırlık komissiia qūru turaly» №506-241 qaulysyna säikes öŋırlık komissiia qūrylǧan bolatyn. Nūr-Sūltan qalalyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı öŋırlık komissiiasy memlekettık komissiia jūmys toptarynyŋ qūrylymyna sai naqty taqyryptyq baǧyttarmen jūmys ısteude.
Ötken ǧasyrdyŋ 20-30-jyldary qazaq üşın qasıretke toly kezeŋ boldy. Kämpeskede malynan, ortaşalar men kulaktardy tärkıleude jaqsy men jaisaŋynan, otyryqşylandyru men küştep ūjymdastyruda dästürlı ömır saltynan aiyrylyp, asyrandy balapandai ökımettıŋ qolyna qarap qalǧan halyqty aşarşylyqtyŋ alapaty kütıp tūrdy. Osyndai qiyn da qystalaŋ sätte qysym körsetken bileuşını tärk etıp, tönıp kelgen zūlmattan özge aimaqqa aua köşıp ketıp qūtylatyn dästürlı qazaqy psihologiia öz degenın ıstedı. Kämpeske men ortaşalardy tärkıleudıŋ qarsaŋynan bastap Syr boiynyŋ tūrǧyndary ejelden qoiy qoralas, auyly aralas özbek elıne köterıle köşe bastady. Jaŋa qoǧam ornatamyn dep alasūrǧan bolşeviktık bilıktıŋ aidar taqqan aua köşuı osylai bastalǧan edı.
«Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Memleket basşysynyŋ Jarlyǧy boiynşa öŋırlerde jäne Nūr-Sūltan qalasynda qūrylǧan jūmys toptary aua köşuşılerdıŋ tarihyn ızdetıp, arhivterde jūmys jürgızıp keledı. Äitse de köp derekter özge elderdıŋ arhivterınde jatqany belgılı edı. Ol derekter qolǧa tüspei, tūtastai öŋırlerdegı tūrǧyndardyŋ qasıretı men qaiǧysyna ainalǧan «aua köşuşıler» turaly tolymdy pıkır, kesımdı söz aita almasymyz da belgılı. Aua köşuşıler jaiynda oblystyq arhivterdıŋ qorlarynda derekter müldem az kezdesedı. Onyŋ sebebı – aua köşuşılerdıŋ ıs-äreketı resmi bilık organdary tarapynan qūjattalmaǧandyǧy. Arnaiy arhivterdegı qūqyq qorǧau organdarynyŋ qūpiia habarlamalarynyŋ saraŋ derekterı aua köşuşılerdıŋ boljamdy sanyn, baǧyttaryn, köşbasşylaryn anyqtauǧa jetkılıksız. Onyŋ esesıne arhivtık qūjattarda 1930-1934 jyldary Qaraqalpaqstan, Özbekstan, Täjıkstannan qaita köşıp kelgender jönınde derekter kezdesedı. Onyŋ özı de tolyq emes.
Osy «arhivtık ünsızdıktı» joiu maqsatynda Özbekstan arhivterı qoljetımsız bolǧandyqtan, jūmys toby Täjıkstan Respublikasyna qazan aiynyŋ 6-16 aralyǧynda arnaiy ıssaparmen barǧan edık. Jūmys tobynyŋ müşelerı TOMA direktory A.İsataeva, arhivtıŋ joǧary sanatty mamany Halima Hairulqyzy, doktorant Alǧabek Qabyl bolyp, Täjıkstannyŋ qazırgı zaman tarihy arhivı, Täjıkstan Respublikasy ortalyq memlekettık arhivı, Täjıkstan Respublikasy kinofotofonoqūjattar arhivınde ızdestıru jūmysyn jürgızdık.
Ondaǧy arhivterde de bızdegıdei jaǧdai. Arhivtık ızdestıru barysynda aqtaŋdaq taqyrypqa säule tüsıretın arhivtık qūjattardyŋ tolyq saqtalmaǧandyǧyna köz jetkızdık. Elde ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldarynyŋ soŋynda oryn alǧan azamat soǧysynyŋ zardaby arhiv ısınen de körınıs berıp otyrdy.
Täjıkstanǧa qonystanǧan qazaqtar boiynşa derekter tym mardymsyz. Täjıkstannyŋ şyǧys audandarynyŋ tūrǧyndary basmaşylyq qozǧalysy kezınde Auǧanstan men İranǧa jappai qonys audarǧan eken. Täjıkstannyŋ bilıgı osy bosap qalǧan jerlerdı auyl şaruaşylyǧyna qatysty igeru üşın körşıles Özbekstannan, Täjıkstannyŋ tauly audandarynan artyq jūmys küşın tartudy memlekettık saiasatqa ainaldyrǧan. Osy saiasatqa bailanysty 1928 jyly qūrylǧan respublikalyq qonystandyru komitetı josparly türde jaŋa jerlerge köşuge ügıtteu (verbovka) jūmystaryn jürgızgen, ükımet tarapynan osy jūmystarǧa qomaqty qarjy bölıngen.
Özbekstannyŋ Jyzaq, Samarqand, Būhara jerlerınde öz malymen köşıp-qonyp, kıresın tartyp aua köşıp jürgen qazaqtar ızdegenge sūraǧan degendei edı. Qazaqtardyŋ Täjıkstanǧa baryp qonystanuynyŋ bır sebebı osy. Äitse de arhivterde jaŋa jerlerge köşıp barǧandardyŋ ūlty körsetılmegen, olardy «Özbekstannan» dep jalpylai toptastyrǧan. Täjıkstan jerıne qonystanuşylar qūjattalǧanmen, ūlty turaly mälımettıŋ aitylmauy (bälkım, ol da memlekettık saiasat bolar) olardyŋ arasyndaǧy aua köşken qazaqtardyŋ naqty sanyn anyqtauǧa mümkındık bermeidı. Öz mal-mülkımen Özbekstan jerıne köşıp barǧan qazaqtardy jaŋa jerlerge köşırudı Täjıkstan ükımetı josparly jürgızgen. Mysaly, Namangan audandyq jer bölımınıŋ bastyǧy Dadabaevqa TAKSR Halkomkeŋesınıŋ töraǧasy Hodjibaevtyŋ 8 nauryz 1931 jyly «Qazaqtardy öz tüielerımen qonystandyruǧa kelısemın. Jolaqysy qaitarymsyz bızdıŋ esebımızden, onyŋ üstıne är şaruaşylyqqa 50 rublden kredit berıŋızder» dep jedelhat joldaǧan eken. Osyndai derekter aua köşıp barǧandardyŋ maly men jan sany turaly ılkımdı habar beredı. Jergılıktı bilık joǧary organdarǧa joldaǧan mälımetterınde 807 adamnan qūralǧan 178 qazaq otbasynda 229 jylqy, 33 siyr, 112 tüie, 191 esek bolǧandyǧy jönınde derek beredı. Ol qazaqtarmen bırge köşıp barǧan 1215 adamdyq 281 otbasyn qūraǧan işan-qojalardy qazaqtan bölek taipa etıp jazǧan. Özbekter öz qūramyndaǧy işan-qojalardy bölıp körsetpeitındıgın eskerer bolsaq, būl atalǧandardy da aua köşken qazaqtar dep qabyldaimyz. Qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Jaŋaqorǧan, Qazaly audandarynan köşken qoja taipasy ökılderınıŋ Täjıkstan, odan ärı Auǧanstanǧa ötkenderı köp bolǧan. 1993-94 jj. İran, Türkiiadan kelgen qandastardyŋ arasynda osy atalǧan qojalardyŋ ūrpaǧy az emes. Olardyŋ köpşılıgı qazırgı kezde Türkıstan qalasyna şoǧyrlanǧan.
Jalpy tuǧan jerın tastap aua köşuşıler men aşarşylyq bosqyndaryn şatastyrmau kerek. 1929-1930 jj. aua köşkender – keŋestık bilıktıŋ qyspaǧynan bas sauǧalap, mal-mülkımen köterıle köşkender. Al 1931-1933 jj. aşarşylyq saldarynan künkörıs qamy üşın tuǧan jerınen ketkender aşarşylyq bosqyndary dep atalady. Atalǧan ekı kategoriia da saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany
Aua köşuşılerdıŋ boljamdy sanyn anyqtaudyŋ bır mysaly retınde myna derekke nazar audaraiyq: Syrdariia okrugı Jaŋaqorǧan audany boiynşa 1929-1931 jj. tuǧan jerın tastap, jat jerge qonys audarǧan mäjbürlı bosqyndardyŋ boljamdy sany 20 myŋ (1933-1935 jj. aupartkom hatşysy Embergen Altynbekovtıŋ resmi deregı) şamasynda eken. Olardyŋ köş joly Jyzaq – Samarqand – Qarşy – Qorǧantöbe – Kuliab – Auǧanstan bolǧan. Osy sandy jappai aua köşuge ūrynǧan audandardyŋ sanyna köbeiter bolsaq, onda boljamdy san şyǧady. Osylaişa äkımşılık tärtıppen sottalǧan jäne amalsyz bosqyndar sanyn boljamdauǧa ǧana bolady. Syr boiyndaǧy audandardyŋ tūrǧyndary özbek elımen dästürlı bailanystaryn paidalanyp, kämpeske nauqanyna deiın kırekeştıktı käsıp etken bolsa, kämpeskeden keiıngı quǧyn-sürgınde osy bailanystardy paidalanyp, mal-mülkımen aua köşıp ketken. Tuǧan jerın mäjbürlıkpen tastap, aua köşuşılerdıŋ naqty tızımı de joq, olardyŋ köşbasşylarynyŋ kım bolǧandyǧy da nazardan tys qalǧan.
Özbekstan, Täjıkstanǧa soŋynan quyp baryp, aua köşuşılerdıŋ köşbasşylaryn tūtqyndap, elge äkelıp sottaǧan derekter ışınara kezdesedı. Mysaly, bükıl äuletın köşırıp äketken bi Tūŋǧyşbai Künıkeevtı bauyry Bürıspen bırge Täjıkstannyŋ Iаvan qystaǧynda tūtqyndap, Şymkent qalasyna äkelıp sottaǧan, Oral okrugıne jer audarǧan. Soŋynan quyp barǧan quǧynşylardy (olardyŋ arasynda qyp-qyzyl belsendıge ainalǧan öz tuysy da bar) «aiaq-qolyn bailap, Qyzylsuǧa aǧyzyp jıbereiık» dep qolyna qaru alǧan ınılerıne basu aitqan Tūŋǧyşbai bi «balanyŋ balasyna ketetın künänı arqalamaŋdar. Būlardyŋ dıttegenı men ǧoi. Sender qalyŋdar, menı alyp kete bersın» degen eken. Süiegı Oralda qaldy. Qaida ekenı belgısız. Jetı ūlynan jetı uys topyraq būiyrmaǧan.
Aua köşuşılerdıŋ köşbasşylary bolǧan Alaş qairatkerı Serıqūl Aldabergenov (jaŋaqorǧandyq) pen patşa zamanynda bolys bolǧan Janädıl İsaev (sozaqtyq) tūtqynǧa alynyp, sottalǧan. Keiın aqtaldy. Sondai köşbasşylardyŋ köpşılıgınıŋ tūtqyndalyp, jer audaryluy qūjattalmaǧan. Sodan da olar būrynǧy aqtau tızımıne ılıkpegen. Olar kımder, sany qanşa? Osy sūraqtyŋ jauabyn köp bolyp ızdeuımız kerek. Ony aityp otyrǧanym, jappai aua köşuşılerdıŋ boljamdy sanyn anyqtauǧa bolar, bıraq olardyŋ naqty tızımın jasau mümkın emes. Al aua köşudı ūiymdastyrǧan köşbasşylardyŋ tızımın naqtylau tüiındı mäselege bırşama aiqyndyq berer edı.
Aua köşuşılerdıŋ aştyqtan, suyqtan, joldyŋ azabynan zardap şekkender, ölım-jıtım ahualy da qūjattalmaǧan. Bilık būl mäselege tıptı köŋıl bölmegen ǧoi. Aua köşuşıler ūrpaqtarynyŋ estelıkterınde Täjıkstan arqyly Auǧanstanǧa aua köşkenderdıŋ barǧan bette ystyq jelge («Badynyŋ jelı» dep aitady) ūrynyp, jappai qyrylǧandyǧy jönınde ǧana derek kezdestı.
Bosqyndar men OGPU-NKVD-nyŋ, milisiianyŋ jäne äskeri bölımderdıŋ memlekettık şekaradan ötu kezınde qaqtyǧystar oryn alǧan. Äitse de qūpiialyǧy alynbaǧan arhiv qorlaryndaǧy aua köşken qazaqtardyŋ şekara būzyp, Auǧanstanǧa ötkenderı jönınde derekterge qol jetkıze almadyq.
Arhivterden jinaqtalǧan mardymsyz derekterge qosymşa aua köşuşılerdıŋ ūrpaqtarynyŋ estelıkterı negızge alynbasa, olardyŋ naqty sanyn anyqtau mümkın emes. Mysal retınde aitar bolsaq, 1932 j. Auǧanstanmen şekaralas Qorǧantöbe oblysy Parhar audanyndaǧy 40 kolhozdyŋ 12-sı qazaq kolhozy bolǧan. Osy audannyŋ Lenin kolhozynda 1960 jyly men tudym. Sodan da maǧan täjık elı öte etene. Mikoianabad, Molotovabad audandarynda da qazaq jiı qonystanǧan. Joǧaryda atap aitqanymyzdai, Namangan audanynyŋ özıne ekı myŋnyŋ üstınde qazaq qonystanǧan. Bızdıŋ boljam boiynşa Täjıkstanǧa qonystanǧan aua köşuşılerdıŋ aldyn ala boljamdy sany 50-60 myŋ şamasynda. Aldaǧy zertteulerde būl san naqtylanady.
Jalpy tuǧan jerın tastap aua köşuşıler men aşarşylyq bosqyndaryn şatastyrmau kerek. 1929-1930 jj. aua köşkender – keŋestık bilıktıŋ qyspaǧynan bas sauǧalap, mal-mülkımen köterıle köşkender. Al 1931-1933 jj. aşarşylyq saldarynan künkörıs qamy üşın tuǧan jerınen ketkender aşarşylyq bosqyndary dep atalady. Atalǧan ekı kategoriia da saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany. Aua köşuşıler men bosqyndar ūrpaqtarynyŋ osy kezge deiın elge jete almai otyrǧandary bar. Solardyŋ qatarynda elge orala almai otyrǧan Auǧanstandaǧy qandastarymyzdyŋ qazırgı jaǧdaiy ūltym degen azamattardy alaŋdatady. Mıne, 90 jyl – būrynǧy qasırettıŋ jaŋǧyryǧy. Älı künge jan syzdatady.
Qazırge deiın tarih ǧylymynda 1929-1933 jj. aua köşu üderısı stihiialy bolǧan edı degen tūjyrym ornyǧyp kelgen. Şyndyǧynda, ol joǧarydan basqarylǧandyǧyn aiǧaqtaityn derekter tabylyp otyr. Almaty qalalyq Polisiia departamentı arnaiy memlekettık arhivınde 1933-1934 jj. jürgızılgen «Keŋes ökımetıne qarsy bıryŋǧai ūltşyldyq ortalyq basqarǧan kontrrevoliusiialyq ūiym» dep atalatyn ıste Qazaqstannyŋ oŋtüstıgındegı aua köşudı Qazaq ortalyq atqaru komitetınıŋ hatşysy Begaidar Aralbaevtyŋ ūiymdastyrǧanyn däleldegen qūjattar tabylyp otyr. Sol «qylmysy» üşın 10 jyl merzımge jer audarylǧan B.Aralbaevtyŋ 125 jyldyǧy eskerusız qaldy. Aua köşu nauqany tūsynda Taşkent qalasynda ūzyn arqan, keŋ tūsau qyzmette jürgen Sūltanbek Qojanovtyŋ da osy proseske yqpal jasaǧandyǧy jönınde derekter kezdestı.
Söz soŋynda aitarymyz, Türkıstan oblysyndaǧy mäjbürlı bosqyndar tarihyn qalpyna keltıru maqsatynda ūiymdastyru-ızdestıru jūmystary tek ǧalymdardyŋ ǧana emes, qalyŋ jūrtşylyqtyŋ da enşısı. El ışındegı aua köşuşıler ūrpaqtarynyŋ estelıkterı jinaqtaluy kerek.
Häzıretälı TŪRSYN, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
