Qazaq memleketı, qazaq mädenietı, qazaq jazuy, qazaq tarihy, qazaq jerı, qazaq qalalary – osynyŋ bärı, tūtastai alǧanda, qazaq örkenietınıŋ negızın qūraidy. El, memleket bolyp örleuımız tıkelei osy ūǧymdarǧa bailanysty. Qazaqstan Ūlttyq jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ vise-prezidentı, akademik Erenǧaiyp Omarov qazaq örkenietı mäselesımen bıraz jyldan berı ainalysyp, «Qazaq örkenietı» tūjyrymdamasyn ūsyndy. Belgılı ǧalymmen sol töŋırekte äŋgımelestık.
ŪLTTYQ İDEIа QAZAQ ÖRKENİETINIŊ TŪRAQTYLYǦYN SAQTAIDY
– Erenǧaiyp Sälıpūly, bıraz jyldan berı qazaq örkenietı mäselesın zerttep kelesız. Tıptı «Qazaq örkenietı» tūjyrymdamasyn ūsynyp, monografiialar jazdyŋyz. Memleket, ūlt bolyp damuymyzda būl ūǧymnyŋ ülken maŋyzy baryn sezıp otyrmyz. Desek te būl jaily özıŋız aityp berseŋız.
– Örkeniet teoriiasy qazırgı kezde ülken bır älemdık ǧylymi jäne saiasi ideiaǧa ainaldy. Eger bız būl ideiany baiqamaityn bolsaq, onda qazırgı kezdegı älemdık ǧylymnyŋ negızgı damu betalysy men ǧylymi damu bolaşaǧy mäselesınen köz jazyp qaluymyz mümkın. Ekınşıden, qazaq örkenietı mäselesın zertteu zamana talabynan tuyndap otyr. Ony özımız, qazaqtar, zerttemesek, basqa eldıŋ ǧalymdary ainalysady. Al olardyŋ būl mäselenı qai tūrǧyda zertteitının kım bılsın?! Jasyratyny joq, egemendık alǧanşa qazaqtyŋ tarihyn basqa eldıŋ ǧalymdary jazyp keldı emes pe?!
Qazırgı jahandanu zamanynda örkeniettı älem örkenietı joq halyqty müldem jūtyp jıberuı äbden mümkın. Sondyqtan är eldıŋ özıne tän myzǧymas tıregı – örkenietı boluy kerek. Örkeniet bar bolsa jandandyryp, ūmyt bolyp bara jatsa eske tüsırıp, jas ūrpaqtyŋ qanyna sıŋıru qajet. Qazaqta örkeniet bar, şükır. Keiın ökınbeiık desek, qazaq elı, qazaq memleketı saqtalsyn dep tılesek, sol örkeniet qūrdymǧa ketpei tūrǧanda qimyldap qaluymyz kerek.
Örkeniet – ärı näzık, ärı auqymdy ūǧym. Onyŋ qūramyna memleket, mädeniet, jazu, tarih, jer kıredı. Jerı, memleketı, öz jazuy joq el örkeniettı elge jatpaidy. Qazır ūlttyq ruhty köterıp, ūlttyq ideiany anyqtaiyq dep qazaq ǧalymdary, ziialylary jar salyp jatyr. Būl turaly baspasözden oqyp ta, estıp te jürmız. Al ūlt – örkeniet subektısı, örkeniettıŋ qozǧauşy küşı. Ūlt joq jerde örkeniet te joq. Ūlttyq sana tek qana örkeniettı elde qalyptasady.
– Sızdıŋ pıkırıŋızşe, ūlttyq ideiany qalai qalyptastyryp, ūlttyq ruhty qalai köteremız?
– Ökınışke qarai, ūlttyq ideiamyz älı qalyptasqan joq. Ärine, talai jūmys atqarylyp jatyr. Bıraq ūlttyq ideia qysqa da nūsqa boluy tiıs siiaqty. Alaş ideiasy şyqqaly 3000 jyldyŋ şamasy bolǧan şyǧar. Kezınde Gerodot «saqtardyŋ ışınde Alaş degen köne halyq bar» dep jazyp kettı. Ūlttyq ideia örkeniet negızınde qūrylyp, halyqty ūlt retınde bırıktırıp, ony jarqyn bolaşaqqa jeteleuı tiıs.
Täuelsızdık zamanynda tuǧan ūrpaq ūly örkeniettıŋ synyǧy ekenımızdı bılıp össe deimın. Būl tarapta künı keşe ǧana dünieden ozǧan Amerikanyŋ ǧalymy ärı memleket qairatkerı Genri Kissindjerdıŋ «Qazaqstan – örkenietter besıgı» degen sözın eske tüsıre ketsek artyq bolmas. Menıŋşe, qazırgı maŋyzdy ıs – ūlttyq ideiany bairaq qyp köteretın jastardy tärbieleu.
Ruh – Ahmet Baitūrsynūlynyŋ anyqtamasy boiynşa halyqtyŋ jany. Al özımız ruhty qalai tüsınuımız kerek, jas ūrpaqtyŋ ruhyn qalai köteremız? Būl mäselenıŋ maŋyzy öte zor, sebebı Qazaqstannyŋ jaŋa memleket ekenın syltauratyp, qazaqtar būǧan deiın memleket qūrmaǧan degen sözder oqta-tekte aitylyp qalyp ta jatyr. Ruh – tuǧan jer, tuǧan el, ana tılı, ata tarihy, ūlt mentalitetı ūǧymdarymen, tüiındep aitqanda, Otanmen taǧdyrlas. Örkeniet tarihynda ruhty halyqtardyŋ aty qaldy, zaty qaldy. Ruhty halyq – jasampaz halyq, tarihi ruhtyŋ eŋsesı biık, esesı mol ekenın ertedegı grekter, rimdıkter, vizantiialyqtar, ejelgı ǧūndar, saqtar jäne türıkter bıldı. Deştı Qypşaq öz ruhynyŋ myqtylyǧy arqasynda Europa jäne Kavkaz halyqtaryn qypşaq tılınde söilettı ǧoi. Qypşaq tılınıŋ grammatikasy (1581 j.) jazylyp, sözdıkterı şyqty, sonyŋ dälelı – «Kodeks Kumanikus» sözdıgı (1303 j.). Sol zamanda şyqqan Qypşaq änūranynyŋ (gimn) notasy bızge deiın 700 jyldan keiın jetıp, älemdık premerasy 2019 jyly 26 qaraşada Astanada öttı.
Al bızdıŋ qazaq, Şoqan aitqandai, dalanyŋ rysary – serısı, saiyn dalanyŋ iesı. Ekınşıden, qazaq – üş jüzden qūralǧan qūrama halyq emes, tūtas halyq. Bız bır atadan taraǧan üş balanyŋ, üş atanyŋ ūlymyz. Tübımız bır, tübırımız bır Aziia saharasyndaǧy ırgelı halyqpyz. Belgılı otandyq ǧalym Säbetqazy Aqatai öz maqalasynda ūlttyq ruhty qazaqşa ömır süru dästürımen bailanystyrady. Ūlttyŋ şynaiy ruhy qazaqtardyŋ bes qaruynan, önerınen – dombyrasynan, qobyzynan aiqyn körinedi. Saqtar keme jasap, qalalar salǧan. Ertedegı saqtar bırınşı bolyp asau atty qolǧa üiretıp, salt atty äsker ūiymdastyra bılgen. Jylqyny qolǧa üiretu adamzat üşın ülken erlık boldy deidı Arnold Djozef Toinbi. Qazaqtar äskeri-demokratiialyq örkeniet ökılı ekenın eskersek, olardyŋ boiynda batyrlyq pen batyldyq ruhy ejelden basym bolǧan dep aita alamyz.
Qazaqtyŋ ūlttyq ideiasyn qalyptastyru – alda tūrǧan kelelı mäsele. Ruhty köteretın tek qana ūlttyq ideia. Ertedegı Rim imperiiasy qūldyraǧan zamanda «Rim – mäŋgılık qala» degen ūlttyq ideiasynyŋ arqasynda taǧy 5-6 ǧasyr ömır sürdı. Rim qūlaǧan soŋ ony Resei qaǧyp alyp, «Moskva – tretii Rim» degen ūlttyq ideia qalyptastyrdy. Qazaqtyŋ ūlttyq ideialarynyŋ bırı – Alaş ideiasyna şamamen üş myŋjyl bolǧandyqtan, Rimnıŋ ūlttyq ideiasynan da jasy ülken bolyp tūr. Ūlttyq ideiany qazaq örkenietınıŋ tūraqtylyǧyn saqtaityn bırden-bır qūral retınde qarastyruymyz kerek.
BATYSTAN ENGEN JAŊAŞYLDYQTAR DÄSTÜRLI MÄDENİETTI EROZİIаǦA ŪŞYRATUY MÜMKIN
– Qazırgı jahandanu zamanynda elımızge Batystyŋ yqpalyn qalai baǧalaisyz?
– Halqymyzdyŋ ejelden qalyptasqan dästürli mädenieti men ūlttyq ruhyna Batys qūndylyǧyn baiqap engızu kerek, onyŋ ozyǧy da, tozyǧy da bar. Batystan engen jaŋaşyldyq saldarynan dästürli mädeniettiŋ eroziiaǧa ūşyrauy barysynda qūndylyqtar jüiesindegi özgeristerdi kezınde zar zaman aqyndary men Abai jyrlaǧan edi. Halqymyzdyŋ boiyndaǧy jat qylyqtardy saralai kele, «el qydyryp as işip», aryn satatyn, el būzatyn tentekterdi Abai «pysyqtar» dep atap, onyŋ tipin erekşeleidi. Bıraq mūny serılıkpen şatastyrmaiyq.
Pysyq degen ant şyqty,
Bir söz üşin jau bolyp,
Bir kün üşin dos bolyp,
Jüz qūbylǧan salt şyqty.
Ūly aqynnyŋ būl sözderi büginde de öziniŋ özegin joǧaltqan joq. Ūzaqqa sozylǧan transformasiia kezeŋderınen soŋ ūlttyq ruh pen dästürli qūndylyqtar jüiesi ülken özgeriske ūşyrauda. Ejelden qazaqtar uäde men antqa berık halyq edı. Endı, mıne, beriktik ötirik pen satqyndyqqa, er minezdilik pysyqtyqqa, ülkenge degen qūrmet körgensizdikke, tözimdilik şydamsyzdyqqa, qarapaiymdylyq daŋǧoilyqqa ainaldy. Birneşe ǧasyr boiǧy otarşyldyq pen totalitarizmniŋ saldarynan ūlttyq ruh tanymastai transformasiialanyp, sanaǧa qūldyq virus tereŋ ūialap barady, soǧan tosqauyl qoiu kerek.
– Ūlttyq ideiany bairaq qylyp köteretın jastardy tärbieleu kerek dep aittyŋyz. Al «qazırgı jastar kıtap oqymaidy» degen pıkırdı jiı ūşyratamyz. Osy oraida Otyrar kıtaphanasy turaly sūrasaq dep otyrmyz. Sebebı osy mäselenı zerttegenıŋızdı bılemız.
– Otyrar kıtaphanasy öz zamanynda älemdegı eŋ ülken kıtaphana bolǧan. Kıtapty örkeniettı el ǧana jazady. Sebebı kıtap pen kıtaphana – örkeniet kategoriiasy. Otyrar kıtaphanasynyŋ mäselesın kötermesek, qazaq örkenietı jabuly qazan küiınde qala beredı. Alǧaşqyda kıtapty balşyqqa syna jazumen jazyp küidırıp keptırgen. Keiın qaǧaz oilap tauyp, özderı kıtap jazyp şyǧara bastaǧan ejelgı qazaqtar – saqtar. Olai deitınım, Aral teŋızınıŋ soltüstıgındegı saqtardy VI ǧasyrda Aqqaǧaz degen hanşaiym basqarǧan. Kıtap jazyp, olardy kıtaphanalarǧa alǧaşqylardyŋ bırı bolyp jinaǧan örkeniettı halyq ekenbız, bıraq sony asa qasterlemeimız. Bırde jolym tüsıp Aleksandriiaǧa barǧanda, aldymen kıtaphanasyna barsam, ışınde kıtapqa arnalǧan eskertkış tūr eken. Sondai eskertkış Ürgenış qalasynda ataqty Avesta kıtabyna qoiylǧan. «Avestanyŋ otany – qazaq dalasy» degen belgılı tarihşy Uahit Şälekenov. Oilap qarasaq, köne zamannan bastap kıtap jazyp, oqyp kele jatqan halyq ekenbız, sonda örkeniettıŋ dıŋgegı qazaq dalasynda köterılmese, qai jerde bolmaq?
ŪJYMDYQ RUH ÄLSIREMESE, QOǦAM QAITADAN QALPYNA KELEDI
– Qazırgı qazaq qoǧamynda ruhani qūndylyqtardy materialdyq bailyq basyp kettı. Ruhaniiat eŋ soŋǧy orynǧa tüsıp kettı. Mūnyŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Qoǧam aqyl-esınen adasyp, mäŋgürttene bastaǧanda özınıŋ ruhaniiatynan aiyrylyp qalady. Ruhtyŋ ornyn näpsı basyp, sol kezde örkeniet ıştei ydyrai bastaidy. Halyqty jaulau arqyly ruhty basyp tastauǧa bolady. Eger ūjymdyq ruh älsıremese, onda qoǧam uaqyt öte kele qaitadan qalpyna keledı. Keide qazaq örkenietı turaly san türlı oi men ǧalymdar pıkırınen keiın köŋılıŋde mynadai sūraq tuady: nege qazaq memleketı men qazaq örkenietı özınıŋ küş-quatynan, passionarlyǧynan aiyrylyp, düniejüzılık köşten oqşau qalǧan? Güldengen jer jännaty ärkımnıŋ qyzǧanyşyn tuǧyzbauşy ma edı, jaular köbeie bastady.
Attila zamanynda güldengen ölke edı. Europa patşalary ǧūndarmen odaqtas boluǧa tyrysatyn, balalaryn Attila ordasyna oquǧa, tärbie aluǧa jıberetın. Retı kelgende, Attilanyŋ tuǧanyna 2025 jyly 1625 jyl bolatynyn aita keteiık. Onyŋ 14-atasy Taraz qalasyn salǧan. Ǧūndar qalalardy köp salǧan. Attilaǧa qazaq jerınde bır eskertkış qoiuǧa bolatyn şyǧar. Europada Fransiianyŋ Şepp degen qalasynda Attilaǧa eskertkış qoiylyp, Mädeniet ministrlıgınıŋ qoldauymen muzei aşylǧan.
Qazaq örkenietınıŋ damuy düniejüzılık köşten oqşau qalǧan sebebı Şyŋǧys hannyŋ joryǧynan keiın qalalar qirap, qūldyrau bastaldy. Oǧan, ärine, odan keiıngı handardyŋ özara qyrqysuy qosyldy. Ärkımnıŋ özınşe täuelsız baibatşa bolǧysy kelgenı de ız-tüssız ketken joq, Europa men orystar küşeiıp, aqyry solarǧa jem boldyq. Sol kezdegı el bileuşılerınıŋ ymyrasyzdyǧy men saiasi sauatsyzdyǧy, tıptı asqan jauyzdyǧy da öz keselın tigızbei qoimady.
– Balany besıkke böleu kerek pe, kerek emes pe degen dau bar. Būǧan sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Būryn bızdıŋ ūrpaqty qalai tärbielegenımız bükıl älemge aian. Attila zamanynda europalyq patşalar men koroldar balalaryn bızge tärbiege amanatsyz-aq berıp tūrǧan. Belgılı ǧalym Ömırzaq Aitbaevtyŋ aituyna qaraǧanda, 1980 jyldary KSRO delegasiiasynyŋ qūramynda Angliiaǧa barǧanda Şekspir muzeiınen qazaq besıgın körıp taŋǧalǧan. Söitse, aǧylşynnyŋ ataqty adamdary balalaryn besıkke bölep ösıredı eken. Mūndai besıkterdı olar qypşaq pen qazaq dalalarynda tapsyryspen jasatuy mümkın, bälkım, Angliianyŋ özınde jasaityn şyǧar. Mümkın besıkterdı saq-sarmattyŋ perzentı, Angliianyŋ korolı Artur kezınde Angliiaǧa äkelgen bolar.
ǦYLYMDY DAMYTUDYŊ JOLDARY QANDAI?
– Belgılı ǧalymsyz. Elımızdegı ǧylymnyŋ jaǧdaiyna kelsek. Ruhaniiat siiaqty oǧan da qoldau az siiaqty.
– Qazaq ǧylymynyŋ mümkındıgı mol. Bıraq memleket tarapynan qarjy köp bölıne qoimaidy. Japoniia siiaqty damyǧan memleketterde ūlttyq qordan 3 paiyzdan 5 paiyzǧa deiın qarjy ǧylymǧa bölınedı. Al bızde 1 paiyzǧa da jetpeidı. Taiauda Qaraǧandyda şahtada apat boldy. İnternetten oqydym, bır ǧalym metan gazy jarylmaityn bır qūral oilap tauypty. Būl turaly sızdıŋ gazet te jazdy. Bıraq būl qūraldy memleket mensınıp otyrǧan joq, iaǧni qoldanbaidy. Öndırıste jürgen basşylar ǧylymi jaŋalyq engızuge müddelı emes. Jalpy bızdıŋ basşylyqtyŋ bır qatelıgı, öndırıske köp köŋıl bölmedı, bärı sauda-sattyqpen kettı. 90-jyldardyŋ ortasynda «būryn qazaqtar saudager emes edı, qazır saudager bolyp ketken be?!» dep bır taŋǧalǧanym bar.
– Sızdıŋşe, būl künde ǧylymdy qalai damytu kerek?
– Ǧylymdy damytudyŋ joldarynyŋ bırı – ūrpaq tärbieleu. Kelgen studenttı bırden ǧylymǧa tartu kerek. Bıraq bır mäsele, jataqhana joq, qaida jatatynyn bılmei jürgen student bır künı oquyn tastap ketedı, sebebı jaǧdai joq. Özımız Sovet Odaǧy kezınde oqydyq ta, sabaqtan jataqhanaǧa kelemız nemese kıtaphanaǧa ketemız. Basymyz kıtaptan köterılmeitın. Täuelsızdık alǧannan keiın sondai jaǧdaiǧa jetkıze almadyq. Ǧylymdy damytu üşın laboratoriialar da kerek. Kezınde arheologtarmen jūmys ıstedım. Söitsem, olarǧa aqşa bölmeidı eken ǧoi, qazba jūmysyn öz aqşasyna jasaidy. Keibır salalardaǧy laboratoriialyq zertteulerge qūral da, şikızat ta kerek. Al ol joq bolsa, ǧylymdy qalai damytamyz?
– Biyl Astana qalasyna 25 jyl toldy. Bügınde elordamyz saiasi, ekonomikalyq qana emes, ruhani ortalyqqa ainaldy dep aityp jatamyz. Būǧan sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Astana degenımız belgılı bır infraqūrylymnyŋ qarapaiym jiyntyǧyn bıldırmeidı. Kez kelgen şynaiy astana halyqtyŋ közqarasyn, jan sezımın bıldıredı. Astana saludy közdegen adamdar öz halqynyŋ tūjyrymdamasyn, düniege közqarasyn, tüsınık-tüisıgın bıluı tiıs. Öitkenı būl qalada jai ǧana ömır süretın süreŋsız tobyr emes, erkın, şyǧarmaşyl ärı mädenietı joǧary adamdar tūratynyn ūmytpaǧan jön. Keide erekşelık te bolady. Astanada memlekettıŋ aqyl-oiy bolǧan ministrlıkter men Parlament, ırı mädeni oşaqtar, ǧylymi instituttar men universitetter şoǧyrlanuy tiıs. Ärine, Prezident Astanada ornalasuy kerek. Şet memleketterdıŋ elşılıkterı de sonda oryn tebedı. Būl – onyŋ ekınşı şarty. Onyŋ kelesı şarty – ruhanilyǧy. Memleketter astanalaryna jüktelmek eŋ basty funksiialar, mıne, osylar.
Aitpaqşy, Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa astanasy Astana qalasynyŋ atauymen bailanysty qyzyqty bır fakt aitaiyn. Ejelgı Şyǧys Türkıstanda, Ürımşı qalasynyŋ şyǧysynan 80 şaqyrymǧa juyq jerde köne qala Tūrfannyŋ qatarynda Astana dep atalǧan ejelgı qala bolǧan. Bızdıŋ boljauymyzşa, köne qala Tūrfan ekonomikalyq megapolis retınde qyzmet körsetken, al basşylar onyŋ qasyndaǧy Astana dep atalatyn qalada tūrǧan.
Jaŋa astana saludan Qazaqstan halqy ūtty. Būl – industriiany, infraqūrylymdy damytudyŋ jaŋa perspektivalary, jaŋa jūmys oryndary, eŋ bastysy, şetel kapitalyn tartu investisiialary degen söz.
