Bügınde qarjylyq alaiaqtyq jäne qarjy piramidasyn qūrudyŋ täsılderı jaŋa deŋgeige köterılıp, kürdelene bastady. Būl turaly bız «Qazaqstannyŋ qarjy mädenietı» qoǧamdyq qory qamqorşylyq keŋesınıŋ jäne «Sapaly sauda» tūtynuşylar odaǧy» öŋırlık qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy Iýrii Limen äŋgımelestık.
– Qazırgı kezde özıŋız jetekşılık etıp otyrǧan qordyŋ qyzmetı turaly tolyǧyraq aityp berıŋızşı.
– «Qazaqstannyŋ qarjy mädenietı» qoǧamdyq qory öz jūmysyn 2021 jyldan bastady. Sol kezde adamdar öz ötınışın qaldyryp, alaiaqtyq pen qarjy piramidasynyŋ belgılerın öz betınşe anyqtauǧa üirenuı üşın stop-piramida.kz saityn qūrdyq. Saitqa Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgınıŋ josyqsyz ūiymdarynyŋ qara tızımı, jeke sot oryndauşylarynyŋ aqparat bazasy arqyly äleuettı serıktesterdıŋ aqparatyn tekseru mümkındıgı siiaqty bırneşe qoldanystaǧy resurs qosyldy. Sodan soŋ Instagram paraqşasy qūryldy, ol zardap şekkenderdıŋ ötınışın qabyldauǧa mümkındık berdı. Söitıp, olarmen jūmys ıstei bastadyq.
Deputat retınde men zaŋ jobalary josparyna qarjy piramidasyn jarnamalau üşın qylmystyq jauapkerşılıktı engızu turaly bastamaşyl ūsynys engızdım. Köptegen talqylaudan keiın būl jaza qabyldandy. Bırqatar tüzetu pıkırtalas deŋgeiınde qaldy, bız olardy qabyldau üşın älı de küresemız. Dropperler, iaǧni alaiaqtar qolma-qol aqşa alu üşın paidalanatyn adamdar turaly mäsele ötkır, sondyqtan keibır zaŋdardy älı de naqtylau qajet. Bızdıŋ qyzmetımız – skam-jobalardy, jalǧan investisiialyq jobalardy zerdeleu boiynşa ötınışter qabyldau. Qazırgı uaqytta men osy baǧytta barynşa jūmys ıstep jatyrmyn. Būǧan elektrondyq saudada tūtynuşylardy qorǧau mäselesın de qosuǧa bolady. Bızge, negızınen, tūtynuşylar internette onlain-satyp alu kezınde öz qūqyǧynyŋ būzylatyny turaly köp şaǧymdanady.
– Qazır köp azamat baierlerdıŋ qyzmetıne jügınıp, şetelden tauar satyp aluda. Bıraq mūnda da alaiaqtar kezdesıp qalyp jatady. Būl adamnyŋ, mysaly, Qytaiǧa, Amerikaǧa baryp, tauar satyp alyp, äkelıp jürgen resmi ökıl, älde alaiaq ekenın qalai ajyratuǧa bolady?
– Bızde baierlerge qatysty şaǧym köp boldy. Ökınıştısı sol, bız osy naryqtyŋ mamandarymen bailanysqa şyqqanda, olardyŋ keibırı özderı satatyn tauarǧa jauap beretının bılmeidı. «Men sol jerden aldym, osynda äkeldım, eger tüsı säikes kelmese, nege men oǧan jauap beruım kerek?» deitınder kezdesedı. Keide satyp aluşylar maǧan «baierden tauar satyp alǧym keledı, onyŋ alaiaq emestıgın tekserıp berıŋızşı» dep habarlasady. Men ony qalai tekseremın? Baier adal boluy da mümkın, keide tauar kedende tūryp qalady. Mūndai jaǧdai bolmaidy dep men aita almaimyn ǧoi.
– Bıraq meilınşe saq bolu kerek deisız be, alaiaqtardyŋ qandai da bır belgılerı bar ma?
– Qylmyskerler, negızı, öte ailaker keledı. Jyl basynda bız alaiaqtyqtyŋ mynadai belgılerın ataǧanbyz: olar aldyn ala tölemdı 100 paiyz töleudı talap etedı, jöneltpes būryn tauardyŋ suretın jıbermeidı, şot turaly aqparatty körsetpeidı nemese ol jabyq bolady, şottary bırneşe ret özgeruı de mümkın. Al qazır qalasaŋyz, olardyŋ fizikalyq mekenjaiyn teksere alasyz, alaiaqtar köbıne qaladan tys, adam az baratyn ülken ǧimarat ornalasqan jerdı mekenjai retınde körsete saluy, jeke käsıpkerden şot-faktura jasap aluy mümkın. Sebebı nede? «Sızdıŋ JK jalǧa alamyz» degen habarlandyrudy körgen keibır alaiaq sızdıŋ resmi biznesıŋızdıŋ atyn jamylyp, esep aiyrysa bastaidy. Bızde JK-ny zaŋsyz jalǧa beru turaly jeŋıspen aiaqtalǧan sot prosesterı boldy, būl şyǧyndy bügınde sol käsıporyndar tölep otyr. Sondyqtan kez kelgen tauardy senımdı satuşydan satyp alǧan dūrys, ärine.
– Baierlerdı nemese ömırde joq satuşylardy qylmystyq jauapkerşılıkke tartu dūrys pa?
– Mūndai jaǧdaida mındettı türde käsıbi qorǧauşyny jaldap, sotqa jügınu kerek. Naqty oqiǧany aitar bolsam, adam sauda jelılerınıŋ bırınen süt satyp aldy, söitse, onyŋ jaramdylyq merzımı ötıp ketken. Bız tüsınıktemede äreketke qysqaşa nūsqaulyq jazdyq. Olar bızge «būl jerde dükennıŋ qatysy qanşa, mümkın zauyt sapasyz önım jetkızgen şyǧar?» degen jauap qaitardy. Zaŋ boiynşa tauarǧa sauda jelısı jauapty, ol sapaly önımdı satuy kerek, ony qaidan alǧany maŋyzdy emes. Mıne, baierlermen de däl solai.
2023 jyldyŋ 10 aiynda Astana qalasy boiynşa Ekonomikalyq tergeu departamentı 19 qarjy piramidasynyŋ qyzmetın toqtatty
Eger adam şeteldık tauarlardy satuşylarmen satyp alu kezınde özın saqtandyrǧysy kelse, onda qaǧazǧa ne satyp aluǧa uäde bergenın, qandai mölşerde, qandai tüste, qandai merzımde, qandai somaǧa qoiu keregın jazyp aluy kerek. Naqtyraq aitqanda, satyp alu-satudyŋ ülgılık şartyn jasauy tiıs. Onda barlyq sättı körsetu kerek. Äsırese önım qymbat bolsa. Mysaly, jalǧan zat (poddelka) jetkızılgen jaǧdaida, qūjattarǧa säikes, jasalǧan şart boiynşa barlyǧy öndırıp alynady.
– Al eger mūndai kelısım bolmasa şe?
– Onda sotqa jügınıp, hat almasu, skrining, fotosuret, dauys habarlamalary arqyly däleldeu qajet. Alaiaqtyq faktılerın däleldeu oŋaiyraq. Bıraz jügıruge tura keledı. Hat almasudy rastau üşın sız ūialy bailanys operatoryna baryp, osy SIM-karta sızge tiesılı ekenı turaly anyqtama alasyz. Eger būl Telegram-arnasynda bolsa jäne sızdıŋ nömırıŋız bolmasa, onda būl hat-habarlar jaramaidy. Sondyqtan aldanbaudy qalasaŋyz, ıskerlık ainalym erejesın saqtaŋyz. Qyruar qarjydan aiyrylǧyŋyz kelmese, özıŋızdı qorǧau üşın 10 minut uaqytyŋyzdy bölgenıŋız jön. Al bızde adamdar köbıne oǧan uaqyt ketırgısı kelmeidı, sosyn memlekettı kınälaidy.
– Köp adam tauarlardy aksiia men jappai satylym kezınde satyp alady. Būl uaqytta alaiaqtar belsendı äreket etedı. Solardan qalai qorǧanuǧa bolady?
– Sız özıŋızdı jahandyq aksiialardan emes, özıŋızden qorǧauyŋyz kerek. Nelıkten? Öitkenı bırdeŋe satyp alatyn kezde adamdar «men osyny qalaimyn» jäne «basqa eşteŋe estıgım kelmeidı» degen sözderdı aitady. Mysaly, keibıreuler qaşyqtan qol jetkızu baǧdarlamasyn ornatyp, nesienı maqūldau üşın SMS-kodty bögde bıreuge habarlap qoiady, būdan keiın oǧan eşkım kömektese almaidy.
«Satyp alǧym keledı» men «qaidan satyp alǧym keledı» degennıŋ arajıgın ajyrata bılgen jön. Eger basqa nūsqalar, iaǧni resmi satuşylar nemese tüsınıksızdeu jeke käsıpkerler paida bolsa, sız ondaǧy baǧanyŋ qanşalyqty arzan ekenın qarauyŋyz kerek. Mysaly, jeŋıldık 10 paiyz bolsa, köŋılge qonady, al eger 20-30 paiyz arzan bolsa, kümän tuyndauy mümkın. Irı kompaniialar ülken jeŋıldık jasai alady. Öitkenı olardyŋ satyp alu kölemı auqymdy, ainalymy ülken, säikesınşe, qoimada ärdaiym zattar qalyp qoiady, sondyqtan ony bosatu üşın aksiialar jürgızedı. Tauar qūny arzan bolsa, köp adam täuekelge barady. Al qymbat zatty satyp alǧanda, oǧan kepıldık, lisenziia talap etuge tiıssız, qandai da bır jaǧdai tuyndai qalsa, sız tūtynuşy retınde qūqyǧyŋyzdy qorǧai alatynyŋyzǧa senımdı boluyŋyz kerek.
– Jaqynda sız belsendı ūzaq ömır süru ortalyǧynda zeinetkerlermen kezdestıŋız. Egde adamdar, şynymen de, alaiaqtardyŋ qūryǧyna jiı tüse me?
– Egde adamdarǧa keletın bolsaq, jasyna bailanysty olarǧa emosiia tūrǧysynan äser etu äldeqaida oŋai. Bükıl TMD-da ūzaq uaqyt boiy qoŋyrau şalyp, jaqynynyŋ apatqa ūşyraǧanyn nemese auyr qylmys jasaǧanyn estırtıp, şūǧyl kömek körsetu üşın aqşa berıp jıberuı keregın aitu ädısı qoldanylǧanyn bılemız. Mūndaidy estıgen egde adam qajettı somany ala sala, aldy-artyna qaramai, tıptı ūialy telefonyn da ūmytyp, üiden atyp şyǧady. Alaiaq onyŋ tuystary qoŋyrau şaluǧa tyryssa, ol qoŋyraularǧa jauap bere almaityndai jäne özdıgınen eşkımmen habarlasa almaityndai etıp aldap, belgısız jerge şaqyrady. Qart kısıde artyq jinaq aqşanyŋ bolatynyn bıletın qular osyndai äreketke barady.
Mūndai oqiǧalar qazırgı uaqytta öte jiı oryn aluda. Alaiaqtar egde adamdardyŋ asa jauapty bolatynyn, «azamattyq boryşyn öteu» jäne «qylmyskerdı äşkereleuge järdemdesu» jönınde ötıngen kezde olar sözsız senıp, kömektesuge tyrysady. Būl da alaiaqtyqtyŋ jiı kezdesetın shemasynyŋ bırı. Qaraǧandyda bır äiel tıptı qūqyq qorǧau organdaryna kömektesemın dep oilap, üiın satyp jıberdı. Sonymen qatar onyŋ atyna bırneşe nesie resımdeldı.
– Būl shemalar köpşılıkke taŋsyq emes, osy turaly jiı jazyldy, bıraq aldanǧandar qatary azaiar emes. Nelıkten?
– Alaiaqtar adamdardyŋ ekı osal tūsyn: jaqyny üşın qatty alaŋdaitynyn jäne azamattyq boryşyn öteuden bas tartpaitynyn bılıp alǧan. Bız belsendı ūzaq ömır süru ortalyǧynda osy shemalar turaly aita bastaǧanda, köp adam mūndai jaǧdaidy basynan ötkergenın nemese tūzaqqa tüsıp qala jazdaǧanyn jetkızdı. Adamdardy keide «bos jūmys oryndaryn ūsynamyz», tıptı jalǧan sertifikat körsetu arqyly chattardaǧy, Telegram-arnalardaǧy «tapsyrmalarǧa laik bassaŋ, aqşa beremız» dep qyzyqtyrady. Mäselen, 10 laikqa 4000 teŋge berıledı. Aqşa tabuǧa mümkındık dep oilaǧandarǧa «sız öte jaqsy jūmys ısteisız, bız sızdı V.I.P.-chatqa qosamyz, qalaisyz ba?» deidı. Ol: «iä, qalaimyn» deidı. Osy chatqa qosylǧan soŋ oǧan taǧy basqa tauarlar ūsyna bastaidy. «Mıne, toŋazytqyş, ol dükende 300 myŋ teŋge tūrady, endı sız ony 230 myŋǧa satyp ala alasyz, öitkenı tek sızge jeŋıldık bar, sodan keiın bız būl toŋazytqyşty 300 myŋ teŋgege satamyz, al 70 myŋ sızdıkı bolady» deidı. Osyndai qyzyǧuşylyqpen 5-10 million teŋgege deiın tauar satyp alatyndar bolady. Alaiaqtar adamdy köndırudı jaqsy bıledı jäne oilanuǧa rūqsat bermei, tez arada şeşım qabyldauǧa şaqyrady. Mūndaida olar «tezırek satyp almasaŋyz, basqa bıreu satyp alady» dep aitady. Osyndai «tabysqa kenelgender» maqtanyp, kadrdyŋ artqy jaǧynda pıkır bıldıredı. Mūnyŋ bärı ūiymdastyrylǧan närse ekenın bılmei, keibır egde adamdar oǧan tez senıp qalady. Odan ärı älgıler «eger sız odan ärı investisiia salmasaŋyz, barlyq aqşaŋyz küiıp ketedı» deidı. Adam nesie ala bastaidy, qaryzǧa batyp, özı salǧan qarajattyŋ «küiıp ketuıne» jol bermeuge tyrysady. Bıraq alaiaqtarǧa aldanǧanyn keş tüsınedı. Mūndaiǧa köbıne 50-den asqandar köp aldanady. Būl oqiǧany belsendı ūzaq ömır süru ortalyǧyndaǧylarǧa aitqanda, zalda otyrǧandardyŋ jartysyna juyǧy küldı, demek olar osy oqiǧany basynan ötkergen. Tıkelei sūraǧanymda, äielder mūnyŋ ras ekenın aitty.
Osy jerde alaiaqtardyŋ öte tapqyr jäne psihologiialyq tūrǧydan bılımdı bolatynyn, olar adamnyŋ psihikasyna qysym jasauda şeber ekenın aita ketu kerek. Egde ata-analardyŋ osylaişa aldanuynyŋ aldyn alu üşın bızge olardyŋ eresek balalary jiı habarlasady. Jaqynda bır zeinetker 1,5 million teŋge ūtyp alady, bıraq ony alu üşın alaiaqtardyŋ nūsqauy boiynşa olardyŋ şotyna 150 myŋ teŋge audaru kerek boldy. Äiel osy somany qyzynan qaryzǧa sūraidy. Al qyzy şikılıktı sezgen soŋ bızge habarlasty, aqyry bız äieldı alaiaqtardan saqtap qaluǧa kömektestık.
Alaiaqtar adamdardy jeŋıl aqşamen jäne kündelıktı tölemmen aldauda. Bıraq aityŋyzşy, Qazaqstanda kün saiyn dividend töleitın kem degende bır kompaniia bar ma? Jūmysyn dūrys jolǧa qoiǧan mekemelerde qarjy kezeŋı ai, toqsan, jarty jyl, jyl degen ūǧymdarmen ölşenedı.
– Sızge osyndai alaiaqtardan qalai qorǧanuǧa bolatyny turaly keŋes sūrap, tūrǧyndar jiı habarlasa ma?
– İä. Jaqynda bır jaǧdai boldy: adam piramidaǧa investisiia saldy, bız onyŋ piramida ekenın ūzaq uaqyt däleldedık, ol aqyry tüsındı jäne sodan soŋ bylai deidı: men passivtı tabys tapqym keledı, maǧan ūsynys berıŋız. Qazırgı adamdar qyzyq, bırınşıden, köpşılıgı eŋbek etıp, maŋdai terın tökpei oŋai aqşa tapqysy keledı, ekınşıden, jauapkerşılıkten qaşady. Bolǧan ıske bıreudı kınälaǧandy ūnatady. Olai bolmau kerek.
Ekaterina Tyşenko
