Paraǧyn qaŋtar oqiǧasyndaǧy tūtas Respublikany dür sılkındırgen oqiǧamen aşyp, onyŋ soŋy «Jaŋa Qazaqstan» ideiasyna ūlasqan 2022 jyl – elımızdıŋ tarihyndaǧy däuır bölgıştık sipat alatyn aituly jyl bolatyny aitpasa da tüsınıktı. Onyŋ üstıne būl jyly älemge tarydai şaşylǧan qazaqtyŋ basyn qosyp, düniejüzı qazaqtarynyŋ tūŋǧyş qūryltaiyn ötkızıp, Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧyn qūrǧanymyzǧa tūp-tura 30 jyl tolǧan.
1992 jyly qyrküiekte Almatyda Düniejüzı qazaqtarynyŋ tūŋǧyş qūryltaiy aşyldy. Osy qūryltaida Düniejüzı qazaqtarynyŋ qūryltaiyn 5 jylda bır ötkızıp tūru belgılendı. Alaida sodan berı türlı sebepterge bailanysty keiıngı qūryltailar uaǧynda ötkızılgen joq. Mäselen, älem qazaqtarynyŋ basyn qosqan 2-kezektı qūryltai 2002 jyly ötkızılse, 3-şı qūryltai 2005 jyly şaqyryldy. Al 4-şı, 5-şı qūryltailar 2011, 2017 jyldary astanamyzda öttı. Eger «äuelgı söz rahym» desek, onda biyl Düniejüzı qazaqtarynyŋ 6 qūryltaiy ötuı tiıs edı. Alaida tamyljyǧan jaz ötıp, qoŋyr küz kelse de, Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy da ünsız jatyr.
Bızdıŋşe, biyl būl qūryltai eskerusız qalmauy tiıs edı. Öitkenı būl jyly Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy qūrylǧanyna tūp-tura 30 jyl tolǧan. Onyŋ üstıne, bız «Jaŋa Qazaqstan» qūryp, Ūlytauda ūly jiyn ötkızgen däl biylǧy jyly Düniejüzı qazaqtarynyŋ 6 qūryltaiyn ötkızudıŋ mänı airyqşa. Öitkenı älemdegı bar qazaqtyŋ jalǧyz otany bar. Ol – Qazaqstan. Sosyn da Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ «Jaŋa Qazaqstan» qūru ideiasy aiasyndaǧy reformasyna töŋırektıŋ tört būryşyndaǧy qandastarymyz köz tıgıp otyr. Endeşe däl osyndai tarihi sättı paidalanyp, älem qazaqtarynyŋ kezektı qūryltaiyn ötkızsek, saltqa da, sanaǧa da syiyp tūr.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, elımız täuelsızdık alǧaly 1,5 million qandasymyz atajūrtqa oraldy. Olarmen bırge şetelden qazaqtyŋ tılı keldı, salt-dästürı keldı, ūmtylyp bara jatqan, köz jazyp qaluǧa ainalǧan talai qūndylyǧymyz keldı. Eŋ bastysy «elge el qosylsa qūt» degendei, sanymyz östı, qazaqy sanamyz nyǧaidy. Sonau 91-jyly bastalǧan sol ūly köş künı bügınge deiın būidasyn ırıkken joq, älı kelıp jatyr, bolaşaqta da kele bermek. Öitkenı älemnıŋ 40-tan astam elınde älı de 5 millionnan artyq qandasymyz ömır sürıp jatyr. Būl az san emes, körşımız Qyrǧyz elınıŋ halyq sanymen qarailas körsetkış. Eger sol qandastarymyz tügel atajūrtqa oralsa, bızdıŋ eldıŋ halyq sany 25 millionnan asyp, eldegı demografiia mäselesı oŋ şeşımın tauyp, «bos jatqan jerımızge» ärkım sūǧyn qadamas edı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ta «Şeteldegı qandastarymyzdy Atamekenge qaitaru ısı eşqaşan nazardan tys qalǧan emes, qalmaidy da. Älemnıŋ tükpır-tükpırındegı qandastarymyzdyŋ basyn tuǧan jerde bırıktıru – bızdıŋ paryzymyz» dep qadap tūryp aitqanyn eskersek, qandastar mäselesı qaşanda özektı taqyryp. Bıraq bızşe bolǧanda būl mäsele soŋǧy kezde auyzda aitylǧanmen, naqty ıster atqarylmai jatqandai sezıledı. Ūlttyŋ ūly ısterın talqylaǧan Ūlytaudaǧy qūryltaida qandastar mäselesınıŋ eskerılmeuı, şetelden kelgen bır jarym million adamynan bır adamnyŋ mınbege şaqyrylmauy äne sonyŋ dälelı.
Respublikadan tysqary, şetelderde jürgen qazaq diasporasymen jan-jaqty bailanys ornatu, mädeni jäne bılım beru mäselelerı jönınen järdemdesu, sondai-aq, tarihi otanyna köşıp kelgen aǧaiyndarǧa äleumettık qamqorlyq jasap, qaiyrymdylyq şaralaryn ūiymdastyru maqsatynda qūrylǧan, Respublikalyq märtebesı bar halyqaralyq ükımettık emes ūiym – Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧynyŋ qūrylǧanyna biyl 30 jyl tolǧanyn joǧaryda aittyq. Dälırek aitsaq, 1992 jyly Almaty qalasynda aşylǧan tūŋǧyş qūryltaida Düniejüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy qūrylyp, onyŋ töraǧasy bolyp, Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev, töraǧanyŋ 1-orynbasarlyǧyna — jazuşy Qaldarbek Naimanbaev sailandy. Sodan bergı 30 jylda marqūm Qaldarbek Naimanbaevtan keiın būl ūiymdy T.Mamaşev basqarsa, 2017 jyly aşylǧan 5 qūryltaida ūiym tızgını Zauytbek Tūrysbekovtıŋ qolyna öttı. Osy qūryltaida Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Otandastar» qoryn qūrudy tapsyryp, osy qor arqyly Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧyna şeteldegı aǧaiynmen bailanys jasaudy mındettegen bolatyn. Sonymen şeteldegı etnikalyq qazaqtar men qandastarǧa kömek körsetu üşın qūrylǧan «Otandastar qory» KEAQ (kommersiialyq emes aksionerlık qoǧamy) 2018 jyly öz jūmysyn bastady. Būl qordyŋ da bır mındetı Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧymen tyǧyz bailanys jasai otyryp, qatysty jūmystardy zaŋnamalyq tūrǧydan qamtamasyz etu edı. Alaida ötken 5 jylda būl qor men qauymdastyq qoian-qoltyq jūmys ıstei alǧan joq. Kerek deseŋız, qauymdastyqtyŋ bar-joǧy bılınbei kettı. Tıptı qūrylǧanyna 30 jyl tolǧan biylǧy aituly sätte de qauymdastyq jaǧynan ülken daiyndyq baiqalmaidy. Özderı tüşkırıp, özderı «ber täŋır» dep, jūrtqa jariia qylmai jatsa kım bılsın, jūrt ısker, myqty azamat dep ülken ümıt kütken Zauytbek Tūrysbekov te tym-tyrys. Tıptı osyndai bır ūiym bar ekenın memleket te ūmytyp ketken sekıldı. Äitpese būrynǧy prezidenttıŋ qolynan barlyq bilıktı bır-bırlep alyp jatqanda, älemdegı küllı qazaqtyŋ basyn qosatyn qauymdastyq qaperden qalys qalmas edı. «Düniejüzı qazaqtar qauymdastyǧynyŋ töraǧalyǧyn da qazırgı prezident Toqaevqa tapsyrdym» dep ne Elbasy aitqan joq, ne qazırgı Prezident te tıs jarmaǧan qalpy, eskerusız qaldy.
Qysqasy, Jaŋa Qazaqstan qūru ısınde qandastar mäselesı qaperden qaǧys qalmauy tiıs. Öitkenı, Jaŋa Qazaqstandy qūruǧa şeteldegı qandastar da öz ülesın qosady desek, Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy men «Otandastar» qory sol aǧaiyndardyŋ elge oraluyna, türlı joldarmen Qazaqstanǧa qarjy saluyna mümkındık jasaityn maŋyzdy ūiymdar sanalady. Osy tūrǧydan alǧanda bilık «aty bar, zaty joq» ūiymǧa ainalyp ketpes üşın, qauymdastyqqa da qarailasyp, köz qyryn sala jürgenı dūrys. Basşylaryna qandastar mäselesıne qatysty naqty tapsyrmalar berıp, atqarǧan jūmystaryn qadaǧalap otyrsa, atajūrtqa at basyn būrǧan köş te qaita jandanyp, qandastarǧa qatysty künı bügınge deiın qordalanyp qalǧan mäseleler de üilesımdı şeşımın tabar edı. Äsırese, älem qazaqtarynyŋ 6 qūryltaiyn biyl şaqyryp, ony Ūlytaudaǧy ūlttyq qūryltaimen ündestırıp, Jaŋa Qazaqstan ūǧymymen ūştastyryp jıberse, nūr ūstıne nūr bolǧaly tūr. Öitkenı qaraly qaŋtar oqiǧasynan keiın şeteldegı qazaqtyŋ da jüregı şailyǧyp, ümıtınen küdıgı küşeidı. Senımıne selkeu tüstı. «Şeteldegı qandastarymyzdy Atamekenge qaitaru ısı eşqaşan nazardan tys qalǧan emes, qalmaidy da. Älemnıŋ tükpır-tükpırındegı qandastarymyzdyŋ basyn tuǧan jerde bırıktıru – bızdıŋ paryzymyz» dep aitqanymyz ras bolsa, būl da eskeretın mäsele!
