Jaqynda Qytai tarihşysy Su Beihaidyŋ «Qazaqtyŋ jalpy tarihy» dep atalatyn 4 tomdyq eŋbegı QR BǦM ǧylym komitetınıŋ 2018-2020 jyldarǧa arnalǧan «Qytai tılındegı Qazaqstan tarihyna qatysty qoljazbalardy jinaqtau, jüieleu jäne zertteu» ǧylymi jobasy aiasynda qazaq tılıne audaryldy. Osy oraida bız joba jetekşısı, atalǧan eŋbektı audaruǧa erekşe küş salǧan tarih ǧylymdarynyŋ doktory, jazuşy Tūrsynhan ZÄKENŪLYMEN äŋgımelestık.
– Tūrsynhan Zäkenūly, köŋıl-küiıŋız qalai? Moinyŋyzdan ülken jük tüskendei äserde şyǧarsyz?
– Ärine, kıtaptyŋ audarmasy tolyq aiaqtalǧan künı şynymen bır jeŋıldep qaldym. Qanşa ailar men jyldarǧa sozylǧan eŋbektıŋ bır sätke ūmyt bolyp, ǧylymi şyǧarmaşylyqtyŋ läzzatyna kenelgendei boldym. Bır jūmysty aman-sauymda eŋserıp tastaǧanyma quandym. Oryndalǧan jūmystyŋ jalpy kölemı faksimilesımen qosa eseptegende 181 baspa tabaqtan, 2884 betten tūrady. Būl bızdıŋ ruhani mädenietımız üşın jasalǧan ülken qūrylys, elımızdıŋ töl tarihnamasyna qosylǧan qomaqty üles, ärı qytaitanu baǧytyndaǧy maŋyzdy qadam deuge bolady.
– Qanşa uaqytta audaryp boldyŋyzdar? Mūny audaru oiyna qalai keldıŋız?
– Men 1994 jyly Su Beihaidyŋ «Qazaq mädenietınıŋ tarihy» atty eŋbegın audara bastadym ärı onyŋ alǧaşqy taraularyn halyqaralyq «Şalqar» gazetınde jariialap, Su Beihaidyŋ jeke basy turaly tanystyru sipatty maqala jazdym. Odan soŋ Almatyda «Qazaqstan mektebı» jurnalynyŋ qosymşasy retınde «Qazaq tarihy» jurnaly şyǧa bastady. Osy jurnaldyŋ 1997-1998 jyldardaǧy sanynda jäne «Qazaq elı» gazetınıŋ 1996 jylǧy sandarynda, «Jūldyz» jurnalynda Su Beihai jäne onyŋ eŋbekterı turaly maqala jazyp, «Qazaqtyŋ mädeniet tarihy» atty kıtabynyŋ keibır tūstarynan audarmalar jariialadym. 1998 jyly professor Su Beihai QR ŪǦA Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, akademik Manaş Qozybaevtyŋ arnaiy şaqyruymen Halyqaralyq konferensiiaǧa qatysyp, baiandama jasady. Akademik M.Qozybaev onyŋ iyǧyna qazaqtyŋ şapanyn jauyp, qazaq tarihyn zertteuge üles qosqan 12 şeteldık ǧalymnyŋ qatarynda «Qūrmet» gramotasymen marapattady. Osy saparynda Su Beihai Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy Töraǧasynyŋ orynbasary Qaldarbek Naimanbaevtyŋ qabyldauynda boldy. Sol qabyldauda men de bırge boldym. Q.Naimanbaev oǧan «Qazaq mädenietınıŋ tarihy» atty eŋbegın maǧan audartyp jatqanyn, keleşekte onyŋ «Qazaqtyŋ jalpy tarihy» atty eŋbegın de audartuǧa niettı ekendıgın aitty. Su Beihai myrza qatty quandy. Kezdesuden keiın maǧan: «Qazaqtyŋ jalpy tarihyn» da sız audaryŋyz dedı. Būl sözın ol osynyŋ aldynda Tūrsyn Jūrtbai arqyly maǧan jazǧan hatynda da aitqan edı. Sol künı Şyŋjaŋ qoǧamdyq ǧylymdar Akademiiasynyŋ vise-prezidentı Jaqyp Myrzahanūly men doktor Näbijan Mūhamethanūly üşeuın üige şaqyryp däm tatyrdym jäne qazaq tarihy turaly kelelı äŋgıme boldy.
Sol saparynda professor Su Beihai maǧan «Qazaqtyŋ jalpy tarihy» atty kıtabynyŋ qoljazba küiınde tüptelgen qarakök tysty tört tomyn berıp kettı. Būl kıtaptyŋ Qazaqstanǧa jetuıne Şyŋjaŋdaǧy qazaqtyŋ qabyrǧaly ūlt ziialylarynyŋ da kömegı tidı. Endıgı jerde būl kıtapty qaitsem audaryp, jaryqqa şyǧaramyn degen oi arqama aiazdai batyp jürdı. Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧy şyǧaruǧa uäde bergenımen, aiaǧynda qarajat taba almai qaldy. Tek avtordyŋ «Qazaq mädenietınıŋ tarihy» atty eŋbegın 2001 jylǧa kelgende zorǧa degende basyp şyǧardy. Osy aralyqta «Qazaqstan mektebı» jurnalynyŋ bas redaktory Sairaş Äbışqyzy menı sol kezdegı Bılım, mädeniet jäne densaulyq saqtau vise-ministrı Erlan Arynnyŋ qabyldauyna kırgızdı. Erlan myrza bırden qozǧalyp, ministrlık arqyly audaruǧa kömektesetındıgın bıldırdı. Osydan soŋ tızgın ūşymen dosym, talantty tarihşy ärı sinolog marqūm Saǧyntai Sūŋǧataiūlyna baryp, kıtapty ekeulep bölıp audaraiyq, ministrdıŋ orynbasary qoldap otyr dedım. Bıraq endı qaityp Erlan myrzaǧa kıru mūŋ boldy. Artynan basqa jūmysqa auysyp kettı.
– Būl eŋbekke qazırgı prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrı bolyp jürgen kezınde yqylasy auyp, audaryp, Qazaqstanda şyǧaruǧa qol ūşyn beremın degenı ras pa?
– Ol ras, 2005 jyly aqpan aiynda «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı Jaqsybai Samrat kıtap jaily menen kölemdı sūhbat aldy. Sūhbat gazette jariialanǧan soŋ, sol kezdegı QR Syrtqy ıster ministrı, qazırgı Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev maǧan arnaiy hat jazyp, būl kıtaptyŋ egemen elımızdıŋ tarih ǧylymy üşın tigızer paidasynyŋ zor ekenın aita kelıp, kıtapty qazaq jäne orys tılderıne audaruǧa kömektesuge niettı ekenın bıldırdı. Artynşa menı ekı ret jeke qabyldap, äŋgımelestı. Kıtap turaly barlyq män-jaidy bıldı. Ministr Q.Toqaevtyŋ arnaiy qabyldap, öz qolymen hat jazuy maǧan ülken şabyt berdı.
Men būl eŋbektı ekı ret memlekettık ǧylymi-zertteu konkursyna Joba retınde ūsyndym. Bıraq joly bolmady. Artynan ekı jyl qatarynan auyryp qaldym. Osy aralyqta üige kelıp, būl kıtapty jöndı-jönsız sūrap, bar-joǧyn bılgısı kelgen keibır adamdar da boldy. Būl jaǧdai bırneşe ret qaitalandy. Men olardy būl kıtap qazır bızdıŋ memlekettıŋ menşıgıne ainalyp kettı, avtor tırı kezınde özı äkelıp tabystaǧan dep jolǧa saldym. Kezdeisoq adamdardyŋ qolyna tüsıp ketuınen alaŋdap, mūqiiat saqtadym. Aqyry eşten keş jaqsy degendei, 2018-2019 jylǧy konkursqa qaita ūsynǧan kezde joly bolyp, jobamyz bekıtıldı. Söitıp 3 jylda million ierogliftık kesek tuyndyny qazaq tılıne audaryp şyqtyq jäne otandyq jäne älemdık tarihnamalyq prinsipterge süiene otyryp, tüsınıkter berıp, saraptama jasadyq.
– Būl kıtap Qytaida da jaryq körmegen. Baspadan şyǧar aldynda belgısız sebepterge bailanysty şyqpai qalǧanynan menıŋ de habarym bar. Osy jönınde qysqaşa toqtala ketıŋızşı…
– Avtordyŋ taǧdyry qandai soqtyqpaly, soqpaqty bolsa, onyŋ būl eŋbegınıŋ taǧdyry da solai boldy. Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynyŋ soŋynda ol «Qazaqtyŋ jalpy tarihyn» talai jyl jürek qanyn sarqyp jazyp şyqty. Būl eŋbektı Şyŋjaŋdaǧy qazaq basşylary, ziialy qauym joǧary baǧalap, jaryq köruıne qanşa dılgır bolsa da, onyŋ özı de kıtaptyŋ keibır tūstaryn saiasatqa beiımdep, kedergılerden aman-esen ötıp ketudı oilastyrsa da, bıraq bärıbır, partiialyq senzuranyŋ qyraǧylyǧynan qaşyp qūtyla almady. Pekindegı «Ūlttar baspasynan» öndırıske ketkelı tūrǧanda şūǧyl toqtatyldy. Mūnyŋ sebebın eşkım de oǧan aşyp aityp tüsındırgen joq. Su Beihai özı de ol jaiynda bızge eşteŋe aitpady. Beiresmi boljamdar boiynşa, Qytai bilıgı özındegı bır azşylyq ūlttyq tarihyn osynşama jüielı, auqymdy etıp körsetuge jol qoimaǧan. Būl rette menıŋ öz topşylauym bar, atap aitqanda, Su Beihai öz eŋbegınıŋ alǧaşqy üş tomynda qazaq tarihyn şekaramen şektemei tūtas alyp qarastyrǧan. Tek soŋǧy törtınşı tomynda ǧana Qytai qazaqtarynyŋ tarihyna bölek oryn bergen. Būl, ärine, belgılı maǧynadan qazaq halqy bır bütın, eşqandai memlekettık şekaralarǧa bölınbeidı degen ūǧym beretın edı.
– Sız būl eŋbektı «Qoljazbadan audardym» dedıŋız. Kıtaptyŋ qoljazbasy qolyŋyzǧa qalai tüstı? Qytaida qyzmet ıstegen kezıŋızde Su Beihaimen qarym-qatynasyŋyz jaqsy bolǧan ba edı?
– İä, osy tūsta būl eŋbektı nelıkten «qoljazba» dep ataǧanymyzǧa toqtala keteiın. Dästürlı ūǧymda «qoljazba» dep avtordyŋ öz qolymen qaǧazǧa jazyp qaldyrǧan şyǧarmasyn aitady. Bügınde qoǧamnyŋ damuyna ılesıp, būl sözdıŋ maǧynasy keŋeigen. Soǧan säikes qoljazbanyŋ türı de özgerıske tüsken. Atap aitqanda, avtordyŋ jeke arhivınde saqtalǧan, bıraq baspa betın körmegen eŋbegı de qoljazba dep atalady. Onyŋ üstıne qazır qolmen jazatyn adamdar azaiyp kettı. Su Beihai myrza da bızge öz eŋbegınıŋ baspa ärıpterımen terılıp, qarakök mūqabada qolmen tüptelgen, eşqaida jaryq körmegen nūsqasyn tapsyrdy. Osy nūsqany oqu, audaru barysynda bız mätınnıŋ qataŋ redaksiialyq jäne korrektorlyq tekseruden ötpei, tek avtordyŋ alǧaşqy tüpnūsqa negızınde qūrastyrylǧanyna kuä boldyq. Sol sebepten bız ony qoljazba dep atadyq.
Al endı Su Beihaimen qarym-qatynasqa kelsek, ol Şyŋjaŋ universitetınıŋ tarih fakultetınde jūmys ıstedı. Men 1981-1986 jyldary sol universitettıŋ tarih fakultetınde bılım aldym. Al Su Beihai bolsa, filfaktegı qytai filologiiasy synybyndaǧy qazaq studentterge qazaq tarihynan sabaq berdı. Sol sebeptı men onyŋ sabaq kestesıne säikes sonda baryp, därısterın tyŋdap jürdım.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, Su Beihai qazaq tarihyn şynaiy jazuǧa tyrysqan ba? Joq älde Qytaiǧa büiregı būrylyp jazǧan tūstary da köp pe?
– Su Beihaidyŋ būl eŋbegı qazaq tarihyn bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy sonau 5-4 ǧasyrlardan bastaidy. Qazaq etnogenezınıŋ tarihyndaǧy eŋ ertedegı bastaular retınde saq, üisın, ǧūn, iuechji, qaŋly sekıldı etnostardyŋ tarihyn, kelgen baǧytyn, köşken joldaryn, olardyŋ öz ışkı bailanysyn, memlekettılıgın söz etedı. Kelgen baǧyty degende, avtor olardyŋ bırsypyrasyn Hesi dälızınen, Huanhenıŋ soltüstıgınen kelgen deidı. Qytaidyŋ tarihi derekterıne süienıp, ärine. Būl jerde sūraq tuyndauy mümkın, sonda ata-babalarymyz Qytai taraptan kelgen be degen. Mūny dūrys tüsınu üşın oqyrmanǧa ülken tarihi-geografiialyq bılım kerek. Tym erte uaqytta halyqtar batystan şyǧysqa qarai köşken. Odan soŋ qaita batysqa qonys audarǧan. Iаǧni, bügınde Qytai qolastyna qarap qalǧan Ordos, Şūǧaiqūzy, Silaian, Lan-şan, Qūlan taulary ertede köşpendılerdıŋ – saqtardyŋ, ǧūndar men üisınderdıŋ, iuechjilerdıŋ jerı bolǧan. Keiın bırtındep bärınen aiyrylǧan. Qytailar sol basyp alǧan jerlerıne köşpendılerdı keltırmeu üşın ūzyndyǧy 10 lige sozylǧan Ūly qamaldy salǧan. Tarihtyŋ şyn bolmysyn sol ūly qorǧanǧa şyǧyp tūryp, onyŋ bas-aiaǧyna köz salǧanda ǧana sezınesız. Özderınıŋ erteden jailaǧan qystau qonystarynan aiyrylǧan köşpendı etnostar amalsyz batysqa jyljyp otyrǧan. Ǧūndar Europaǧa deiın ketse, üisınder men iuechjiler Jetısuǧa kelıp tūraqtaǧan jäne būǧan deiın osynda qonystanyp otyrǧan saqtarmen aralasyp, bıte qainasyp ketken. Sondyqtan Su Beihai Qytaidyŋ Qazaqstanmen şekaralas jatqan Ile boiyndaǧy, Erenqabyrǧa etekterındegı Saq, Üisın däuırıne tän arheologiialyq eskertkışterge köbırek oryn bergen. Qazaqstan tarihynda aitylmaityn nemese kemşın mazmūndardy osy eŋbekten tabuǧa bolady. Kıtapta qazaq halqynyŋ özınıŋ bügıngı qonysynda ata-babasynan ömır sürıp kele jatqan baiyrǧy halyq ekenıne, memlekettılık tarihynyŋ erte kezden bastalatynyna maŋyz bergen jäne ǧylym däiektermen däleldegen. Bıraq qanşa degenmen, ol qytai halqynyŋ jäne memleketınıŋ ökılı ǧoi. Qytailyq tarihnama qazaq tarihyn öz memlekettık jäne ūlttyq müddesı tūrǧysynan paiymdaidy. Sondyqtan onyŋ Qytaiǧa büiregı būratyn tūstary joq dei almaimyn. Būl jerde ol, ärine, memlekettık közqarasqa da ökıldık etıp otyr. Qarapaiym tılmen aitqanda, üisınderdı madaqtai otyryp ǧūndardy, türkeşterdı kötermelep köne türıkterdı, Man-Sin imperiiasyn qoldap otyryp, Resei imperiiasyn jaǧymsyz etıp körsetedı. Būl – ertedegı bölıp bileu saiasatynyŋ äserı. Ol – bır Su Beihai ǧana emes, qazırgı qytai tarihşylarynyŋ ortaq ūstanymy. Sonymen bırge Balqaş kölınıŋ şyǧysy men oŋtüstıgındegı nendei bır «qoldan ketken territoriia» turaly qytai tarihşylarynyŋ erteden aityp kele jatqan äläulaiyn būl da qaitalaidy. Nege ekenı belgısız, mūndai tūstar Şyŋjaŋda qūrylǧan jūmys tobynyŋ alǧaşqy talqylauynda, redaksiialyq jūmystarda tüzetılmegen. Sondyqtan audaru barysynda bız onyŋ eŋbekterınıŋ dūrysyn dūrys, būrysyn būrys dep aşyq aittyq jäne otandyq, älemdık tarihnamalyq prinsippen taldau jasap, tüsınıkter men syn-eskertpeler berıp otyrdyq.
– «Qazaqtyŋ jalpy tarihy» Qazaqstan üşın nesımen qūndy? Kıtapta Qazaqstan tarihşylary aitpaǧan, eskermegen tūstar bar ma?
– Bız būl kıtapty elımızdıŋ tarihşy ǧalymdary oqysyn, sol arqyly qytai ǧalymdary bızdıŋ tarihymyz turaly qandai ūstanymda ekenın, qandai ädısterge süienıp zertteu jasaityndyǧyn bılsın degen maqsatpen audardyq. Su Beihai eŋbegındegı qazaq tarihynyŋ etno-mädeni keŋıstıgı öte keŋ, hronologiialyq şeŋberı asa auqymdy, jäne tarihty jüieleuı men kezeŋderge böluı mülde basqaşa. Onyŋ üstıne qataŋ ǧylymi stilden görı jalpyköpşılık tılmen, tüsınıktı söz-söilemdermen jazylǧan. Kıtapty oqyǧan qazaqstandyq ǧalymdar onyŋ tüsınıktı jazylǧanyna köŋıl bölude. Qazaq halqynyŋ tarihy belgılı maǧynadan, köptegen ru-taipalardyŋ tarihynan tūrady. Olardyŋ tarihta belgılerı de, belgısızderı de bar. Olardyŋ keibırı mülde hatqa tüspei qalǧan. Su Beihai olardyŋ baryn bardai, joǧyn joqtai tarihi derekter men şejıre derekterıne bırlestıre zertteidı. Būl – Qytaidaǧy qazaq ǧalymy Nyǧymet Myŋjani salǧan dästür. Osy arqyly erte zaman men ortaǧasyrlyq qazaqtyŋ taipalyq, ūlystyq memleketterınıŋ tarihy aiqyndalady. Sol sebeptı tarihi oqiǧalardyŋ geografiialyq şeŋberı Qazaqstan aumaǧynan şyǧyp ketedı. Būdan qoryqpau kerek. Bız qazırge deiın qazaq tarihy ma, älde Qazaqstan tarihy ma degen mäselenıŋ basyn aşa almai kelemız. Eger bız qazaq tarihyn bügıngı Qazaqstanmen ǧana şektep qoisaq, onda onyŋ tynysyn taryltyp alamyz. Bügıngı Qazaqstannyŋ şekarasy keşe ǧana qalyptasqan joq pa? Onyŋ üstıne ol otarşyldardyŋ bızdı jan-jaqtan qusyryp äkelıp tıregen jerı. Oǧan deiın bızdıŋ ata-babalarymyz şekara syrtyndaǧy qanşama jerlerdı öz uysynda ūstady. Bıraq otarşyldyqtyŋ aldynda bız jeŋıldık. Tıptı Resei men Man-Sin imperiiasy şekaramyzdy özderı bölıp alyp jatqanda qazaqtyŋ bırde-bır ökılı sol bölıske qatystyrylmady. Osynymyz dūrys pa dep qazaqtan eşkım sūramady. Su Beihaidyŋ jazuynşa, qazaqtyŋ ejelgı etno-territoriiasy 3 million şarşy şaqyrymdy qūraidy. Men odan da keŋırek der edım. Būdan özge qanşama arheologiialyq mūralar, köne qorǧandar, tarihi oryndar, jartas jazbalary men ūstyndar (mätın jazylǧan tastar), petroglifter şekaradan tys jerlerde jatyr. Su Beihai olardyŋ bırsypyrasyn qazaq halqynyŋ mūrasy retınde zertteidı. Aita bersek, kıtapta osy taqylettes bız üirenetın köptegen özgeşe şeşımder, paiymdaular men ädıstemeler bar.
– Sız qanşa monografiianyŋ avtorysyz? Bır eŋbegıŋız respublikalyq «Kültegın» syilyǧyn aldy. Būl joly 4 tommen qatar, taǧy bır monografiiaŋyz şyqty dep estıdım.
– İä, būǧan deiın «Ūmytylǧan respublika», «Köne türkı eskertkışterındegı qytai jazbalary», «Oiratnama: Joŋǧar memleketınıŋ qalyptasuy men damuy jäne joiyluy», «Kültegın eskertkışı: tarihi-derektanulyq taldau» atty monografiialarym şyqqan edı. Solardyŋ arasynan «Kültegın eskertkışı» atty monografiiam Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ 2019 jylǧy «Kültegın» syilyǧyn aldy. Men Kültegın eskertkışın tarihi-derektanulyq tūrǧydan zerttedım. Onda aitylatyn oqiǧalardy, oilardy, pıkırlerdı, ökınış pen ösietterdı qytai derekterıne negızdep taldap, tarihi astaryn, sebebın tüsındırdım. Sondyqtan būl monografiiam tılşı ǧalymdardyŋ zertteuınen basqaşa. Osy jerde taǧy da qaitalap aitqym keledı, eger kımde-kım bızdıŋ memlekettılıgımızdıŋ tüpkı ideiasyn, mūratyn, onyŋ jazu mädenietın, konstitusiialyq oilaryn aiqyndaityn eŋ negızgı derek, tarihi qūndylyq ne dese, men Kültegın eskertkışı der edım. Sondyqtan oǧan eŋ negızgı ūlttyq tarihi qūndylyq retınde qarauymyz kerek. Kültegın eskertkışınıŋ ǧylymi köşırmesın 2001 jyly 60 million dollarǧa jasatyp äkeldık. Bıraq äkelgende bıraz dübırletıp-dübırletıp aldyq ta, sol boiy qoiyp qoidyq. Tıptı, ony ūmytyp kettık. Eşkım oǧan nazar audarmaidy, qasyna barmaidy, täu etpeidı. Bıle bılsek, ol – bızdıŋ eldıgımızdıŋ, täuelsızdıgımızdıŋ negızın aiqyndaityn tüp derek, ata-babalarymyzdyŋ myŋ jyldan astam uaqyt boiy eş özgermei jetken töl sözı. Onda tek memleket, halyq jäne onyŋ baquattylyǧy men täuelsızdıgı turaly aitylady. Mūndai tereŋ saiasi mänge ie qūjat qai eldıŋ tarihynda bar?! Endeşe, odan ötken kie joq bız üşın. Būl joly taǧy da Su Beihaidyŋ «Qazaqtyŋ jalpy tarihy» atty eŋbegın zerttep-zerdeleuge baǧyttalǧan «Qazaqstan tarihyna qatysty qoljazbalar men sirek kıtaptar» atty ūjymdyq monografiiamyz jaryq kördı. Būǧan jobany oryndauǧa atsalysqan D.Mahat, J.Smahanova, E.Sylamhan sekıldı ǧalymdardyŋ ǧylymi-zertteu maqalalary men baiandamalary, N.Myŋjani, J.Myrzahan, N.Mūhamethanūly sekıldı özge de qazaq ǧalymdarynyŋ zertteulerı men oi-pıkırlerı jinaqtaldy.
– Qytai jazbalarynda qazaq tarihyna qatysty ūşan-teŋız mälımetter bar. Onyŋ bırazy elge jetkızıldı. «Arhiv-2025» baǧdarlamasy aiasynda şetelden taǧy bıraz derekter keler dep ümıttenıp edık, aitylyp qana aiaqsyz qaldy ma, qalai?
– Jazba derekterden özge, şetelde köptegen arheologiialyq mūralar bar. Olardyŋ köbı jūrt közıne körsetılmei qaraŋǧy qoimalarda jatyr. Mysaly, Şansi, Işkı Moŋǧoliia provinsiialarynda ǧūn jäne köne türkı däuırınıŋ eskertkışterı eŋ köp saqtalǧan. Olardyŋ bızge bolmasa, qytailarǧa keregı joq. Uaqyt öte kele közden ǧaiyp boluy da äbden mümkın. Tūrfan-Dunhuan eskertkışterınıŋ köbı şet elderge tasyp äketılgen. Qazır Germaniia, Fransiia sekıldı elderdıŋ mūraǧat qorlarynda saqtauly tūr. Olar, negızınen, bızdıŋ arǧy atalarymyzdyŋ tıldık erekşelıkterın, tarihyn zertteudegı baǧa jetpes dünieler. Olardyŋ köşırmesı elımızge äkelıngen joq. Sonymen bırge Orhon, Enisei boiyndaǧy köne türkı jazba eskertkışterınıŋ ǧylymi köşırmelerın de tolyq aldyrtu kerek edı. Ol jūmys aiaqsyz qaldy. Körşı jatqan Şyŋjaŋnyŋ mūrajailarynda bızde joq baǧaly mūralar bar. Iledegı Saq-Üisın molalarynyŋ özı tolyq zerttelgen joq. Soǧan qaramastan, būdan būrynǧy «Mädeni mūra», «Halyq tarih tolqynynda» sekıldı auqymdy baǧdarlamalar men ıs-şaralardyŋ arqasynda elımızge qazaq tarihyna qatysty köptegen mūralar jinap äkelındı jäne audaryldy. Olardy jinau, retteu jäne audaru jūmystarynyŋ basy-qasynda Baqyt Ejenhan, Janymhan Oşan jäne marqūm Saǧyntai Sūŋǧatai sekıldı ǧalymdar boldy. Būl azamattar jaŋa däuırdegı qazaq tarihnamasy men derektanuyna ülken üles qosty. Endı sol zerttelıp, jinaqtalǧan, audarylǧan dünieler ǧylymi ainalymǧa qosylsa degen tılek bar.
Jalpaq jerdıŋ betınde qazaqqa qatysty derekter jetedı. Mäsele sol derekterdı derektanulyq tūrǧydan dūrys taldap, qajetke jaratuda bolyp otyr. Derekterge qosa şetel ǧalymdarynyŋ Qazaqstan tarihy turaly jazǧan zertteu eŋbekterınıŋ de maŋyzy erekşe. Sol qatarǧa Su Beihaidyŋ da eŋbekterın jatqyzuǧa bolady.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
