Qazaq terminjasamynyŋ qalyptasu, damu tarihyn zerttegen eŋbegınde akademik Ö.Aitbaiūly bırınşı kezeŋdı A.Baitūrsynūly, M.Dulatov, H.Dosmūhamedov t.b. tūlǧalardyŋ tılımızdıŋ bar bailyǧyn sarqa paidalanu baǧytyn ūstanǧan kezeŋı dep körsetedı.
XX ǧasyrdyŋ 10-30-jyldarynyŋ ekınşı jartysynda jaryq körgen: A.Baitūrsynūly, Q.Jūbanov, H.Dosmūhamedūly, E.Omarūly, M.Äuezov, J.Küderin, M.Dulatūly, M.Jūmabaiūly, J.Aimauytūly, N.Töreqūlūly, K.Kemeŋgerūly, T.Şonanūly, Ǧ.Qaraş t.b. alǧaşqy ūlt ziialylarynyŋ eŋbekterı qazaq tılınde ǧylym tılı men terminologiiasynyŋ qalyptasuynyŋ bastau közı boldy.
Būlardyŋ arasynan qazırgı qazaq terminjasamynyŋ arqauyn qūraityn negızgı qisyn retınde ūstanylatyn Ahmet Baitūrsynūly eŋbekterındegı jüielı sipat, ūlttyq bolmys, ǧylymi qisyn jäne naqty däiektılık qazırgı Ahmettanu ılımınıŋ özegın anyqtaidy.
Memlekettık tıl märtebesındegı qazaq tılınıŋ qoǧamdyq-äleumettık qyzmetı men qoldanys örısın keŋeitetın terminologiianyŋ qalyptasuy men damuyna zor üles qosqan Ahmet Baitūrsynūly qazırgı qazaq ruhaniiaty sanasynda «bıregei tūlǧa», «ruhani kösem» dep baǧalanuda. Basqaşa aitqanda, A.Baitūrsynūly – qazaq termindık jüiesın qalyptastyrudyŋ negızın saluşy ǧana emes, tıl tūtynuşysy sanasyna süienıp, qazaq sözınıŋ äleuetın meilınşe paidalanyp, qazaq leksikasyn baiytqan jaŋa üderıs basynda tūrǧan erekşe ūlttyq tıldık tūlǧa.
A.Baitūrsynūly – terminjasam täsılderın anyqtap, olardy öz täjıribesınde tūŋǧyş ret keŋınen paidalanǧan ǧalym. Mūnyŋ jarqyn körınısı – ǧalymnyŋ «Oqu qūraly» jäne «Tıl-qūral» oqulyqtaryndaǧy, qazaq tılı qazynasyna süienıp ūsynǧan, osy kezge deiın qoldanylyp jürgen myna terminder: bastauyş, baiandauyş, anyqtauyş, tolyqtauyş, pysyqtauyş, tübır söz, tuyndy söz, qos söz, jalaŋ söilem, salalas söilem, sabaqtas söilem, dauysty dybys, dauyssyz dybys, jaqşa, syzyqşa, buyn t.b.
Demek, sättı jaŋa qoldanys bolsyn, terminnıŋ sättı tabylǧan töl tıldık balamasy bolsyn, tanymdyq tıregı – ana tılınıŋ öz mümkınşılıgın sarqa paidalanu, tanymdyq bolmysyna süienu. Şyn mänınde, ülken talǧampazdyq pen tıldı şeberlıkpen paidalana bıludı qajet etetın jaŋa ūǧymdarǧa at qoiu, jaŋa söz jasau – öte kürdelı jūmys.
A.Baitūrsynūly qazaq tılınıŋ qūrylymdyq jüiesındegı sözjasam täsılderın anyqtap qana qoimai, ol täsılderdı terminjasamda paidalanudyŋ jarqyn ülgısın körsettı. Oǧan qazyq bolǧan – ǧalymnyŋ boiyndaǧy ana tılınıŋ töl bolmysy men tıl iesınıŋ tanymdyq sabaqtastyǧy.
A.Baitūrsynūlynyŋ 1926 jyly Bakude ötken Bükılodaqtyq türkologtardyŋ alǧaşqy sezınıŋ materialdarymen qazaq jūrtşylyǧyn tanystyru maqsatymen jazǧan «Türıkşıler qūryltaiy» atty maqalasynda, qazaq terminologiiasyn qalyptastyruda qazaq tılınıŋ öz mümkınşılıgın tolyq paidalanu jäne internasionaldyq terminderdı qoldanu täsılderı keŋınen söz etıldı.
Qazaq tıl bılımındegı alǧaşqy termintanuşylardyŋ bırı, tılşı-ǧalym, professor Q.Jūbanovtyŋ: «Qazaq sözınıŋ tabiǧatyna säikes kelmeitın şet sözder – bırınşıden, olardyŋ boiyndaǧy bızdıŋ tılge jat dybystar kerektı dybystarmen almastyrylady; ekınşıden, olardyŋ suffiksterı qazaqşa suffikstermen almastyrylady; üşınşıden, qosarly dybystardyŋ bırı alynyp tastalady; törtınşıden, qazaq tılıne tän emes qosymşalar qazaqşa aitylu yŋǧaiyna köşırıledı» degen qaǧidasynan onyŋ A.Baitūrsynūly pıkırlerımen bailanystylyǧyn köremız.
Būl qaǧida 1924 jyldyŋ mausymynda Orynbor qalasynda «Qazaq ǧylymi qyzmetkerlerınıŋ I sezınde» bekıtılgen ūlttyq terminologiiany qalyptastyrudyŋ alǧaşqy qaǧidattarynda körınıs tapqany belgılı.
A.Baitūrsynūly bastaǧan alaş ziialylary ūsynǧan jaŋa ataular sol zamannyŋ özınde tek qazaq tılı üşın ǧana emes, basqa da türkıtıldes eldermen ortaq terminologiialyq qor qūryp, sol arqyly türkı älemınıŋ mädeni jäne ruhani bailanystarynyŋ küşeie tüsuın baǧdarlaǧan.
Būl oi-pıkırler 1924 jyldyŋ mausymynda Orynbor qalasynda ötken «Qazaq ǧylymi qyzmetkerlerınıŋ I sezı» men 1926 jyly Bakude ötken «Türıkşılerdıŋ I qūryltaiynda» t.b. şaralarda alǧaş ret aitylyp, alaş ziialylarynyŋ biık oi-örısı men jan-jaqty bılım parasatyn körsettı.
A.Baitūrsynūly qazaq tılıne engen şetel kırme sözderıne qaraǧanda, köp jaǧdaida, tanym-tüsınıgı ortaq türkı halyqtarynyŋ sözdık qoryn paidalanu maŋyzdylyǧyna toqtala kelıp: «Eger qazaq tılınde qajettı pän sözderı bolmasa, olardy qazaq tılıne tuysqan tılderden alu kerek. Būl mynadai oimen jasalady: 1) tuysqan tılderdıŋ köptegen sözderı formasy jaǧynan ūqsamasa da, tübırlerı ortaq, säikesınşe olar tüsınuge de, estuge de oŋai jäne tuys emes eldıŋ sözı sekıldı aitqanda böten bolyp körınbeidı; 2) türkı halyqtary özara tūraqty qatynasta, sol sebeptı ortaq tübırı bolmasa da bır tıldıŋ köptegen sözderı özge tıldıŋ ökılı üşın tanys boluy mümkın» degen bolatyn.
Demek, A.Baitūrsynūly jaŋa sözjasam üderısınde «ana tılınıŋ öz mümkınşılıgın sarqa paidalanu» qaǧidasyn ūstanuda tek qazaq tılı örısımen ǧana şektelmei, onyŋ tüp tamyryn tereŋmen ūlastyryp, türkıtanu keŋıstıgıne jalǧastyrudy közdegen. Jyldar boiy üzılıp qalǧan osy ürdıs qazırgı qoǧamdyq sana men memlekettık tıl märtebesıne säikes qaita jaŋǧyruda.
Olai bolsa, osyndai mädeni-tanymdyq negızge süiengen igı ıster men zertteu ürdısınıŋ jalǧastyǧy qazırgı zamandaǧy türkı tamyrlastyǧyn tanuǧa, örısın ärı qarai keŋeituge septıgın tigızıp, qazaq-türık sözjasamyn zertteuge baǧyttalǧan osy tektes jūmystardyŋ özektılıgın anyqtaidy dep oilaimyz.
Sondyqtan, «Qazaq terminologiiasynyŋ negızın salǧan A.Baitūrsynūlynyŋ termin jasaudaǧy önegelık ülgısı künı bügınge deiın maŋyzyn joǧaltqan joq. Äsırese, tıldıŋ bar qatpar-qyrtysyn, bar amal-täsılın sarqa paidalana bılude A.Baitūrsynūly ülgısı – taptyrmaityn ülgı». Būl – ülgı, jaŋa sözjasam süienetın tanymdyq qazyq.
Saiyp kelgende, A.Baitūrsynūly, Q.Jūbanov syndy ūlt ziialylarynyŋ terminjasam üderısındegı ūstanymdarynyŋ negızgı arqauy – uäjdılıgı ūlttyq tanymǧa süiengen, qoǧamdyq, käsıbi, äleumettık müdde talaptaryna sai, tıldıŋ tabiǧi jüiesın būzbaityn talaptar. Sonyŋ nätijesınde qoǧamnyŋ san aluan salalarynda kommunikativtık qyzmet atqaratyn terminderde de halyqtyŋ aqyl-oiy, ruhy, bılım aiasyn jaŋa sapada ösıru mūraty da ıske aspaq.
A.Baitūrsynūly zamanynda da jaŋa sözderdı jasauda qai tıldı negızge alu kerek jäne būrynǧy terminderdı qalai saraptap, paidalanuǧa bolady t.b. mäselelerge qatysty ızdenısterde türlı talas-pıkırlerdıŋ bolǧany belgılı.
Bıraq mamandar būl mäselede ekı närsege erekşe nazar audardy: bırı – künı keşege deiın orysşasyn jūmsap kelgen, bıraq qazaqşa tolyq balamasy bar nemese tabuǧa bolatyn sözder, ekınşısı – balamasyn tabu mümkın emes, tıptı qajet emes sözder. Osy tūrǧydan alyp qaraǧanda, öz bastauyn ötken ǧasyrdyŋ bas kezınen alyp, qazırgı qazaq tılıne jalǧasqan terminder men jaŋa ūǧym ataularynyŋ köbı qaşanda qoǧamdyq-äleumettık, saiasi-ekonomikalyq, mädeni-ruhani kodtyq jadty jaŋǧyrtu yqpalynyŋ nätijesı dep qaraimyz.
Tıl men tanym araqatynasyn qazaq tıl bılımınıŋ qūrylymdyq jüiesı negızınde arnaiy zerttegen ǧalym E.Orazalieva HH ǧasyr basynan bastap A.Baitūrsynūly, Q. Jūbanov, S.Amanjolov, K.Ahanov, Ä.Qaidar, R.Syzdyq t.b. ǧalymdardyŋ eŋbekterındegı tıldıŋ äleumettık, psihologiialyq, tanymdyq qyzmetterıne erekşe köŋıl audaryp: «Tıl – adamnyŋ adamdyq belgısınıŋ zory, jūmsaityn qaruynyŋ bırı…» degen A.Baitūrsynūlynyŋ pıkırın qazaq tıl bılımındegı tıldıŋ tanymdyq tabiǧatyn zertteuge degen alǧaşqy qadam retınde baǧalaidy.
Zertteuşı A.Baitūrsynūlynyŋ: «Tıl – qūral. Qūral bolǧanda tolyp jatqan esepsız bölşekterı bar, ol bölşekterı türlı jaǧymen qiysatyn tolyp jatqan qyrly, tetıkterı esepsız köp bır öte ülken maşina sekıldı qūral» degen pıkırın qazırgı tılşı ǧalymdar aityp jürgen tıldegı dünietanymdyq qūrylymdarmen bailanystyrady.
Mysaly, orys tıl bılımınde söilem müşelerın «glavnye chleny predlojeniia» jäne «vtorostepennye chleny predlojeniia» dep ataidy. Sözbesöz qazaqşaǧa audarsaq, «basty söilem müşelerı» jäne «basty emes (ekınşı qatardaǧy) söilem müşelerı» dep audaryluy tiıs. Bıraq, Ahmet Baitūrsynūly olardyŋ bırın – «söilemnıŋ tūrlauly müşelerı», ekınşısın – «söilemnıŋ tūrlausyz müşelerı» dep atap, olardy atauda qazaq tılınıŋ qūrylymdyq jüiesınde qalyptasqan leksikalyq bırlıkterdıŋ maǧynasyna süienedı.
«Qazaqta «tūrlauly» sözı «tūraqty», «tiianaqty», «baiandy» degen maǧynada qoldanylady. Bastauyş pen baiandauyş müşelerınıŋ tūraqty, tiianaqty ekendıgı, olarsyz söilem qūralmaityndyǧy, al basqa söilem müşelerınıŋ bırde bar, bırde joq bolyp jūmsala beretındıgı şyndyq. Endeşe, olardy «basty müşeler» (bastauyş, baiandauyş), «basty emes müşeler (tolyqtauyş, anyqtauyş, pysyqtauyş) degennen görı «tūrlauly müşeler», «tūrlausyz müşeler» dep atau ǧylymi ūǧymdy äldeqaida dälırek beineleitındıgı aqiqat».
Sondyqtan qazaq tılı grammatikalyq kategoriialarynyŋ antropoözektılık sipatyn zerttegen ǧalym O.Jūbaevanyŋ pıkırınşe, A.Baitūrsynūly orys tılındegı «slojnopodchinennye predlojeniia» degen termindı sözbe-söz audarmai, «sabaqtas qūrmalas söilem» dep, «slojnosochinennye predlojeniia» degendı «salalas qūrmalas söilem» dep atap, qazaq tılı tabiǧatyna, jüiesıne jaqyn boludy közdeidı. Sonyŋ nätijesınde A.Baitūrsynūlynyŋ «salalas qūrmalas», «sabaqtas qūrmalas» dep, ekeuın bır-bırıne qarama-qarsy qoiyp atauy da olardy ūǧuǧa, tüsınuge jeŋıl bolyp şyqqan.
Körıp otyrǧanymyzdai, A.Baitūrsynūly – XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq terminologiiasyn qalyptastyru men damytudyŋ baǧyt-baǧdaryn aiqyndauşy, qazaq terminologiiasynyŋ tūŋǧyş ǧylymi prinsipterın jasauşy.
Jaŋa ūǧymdy beineleitın jaŋa ataulardyŋ sözjasamdyq üderısterıne qatysty qazırgı qazaq tıl bılımındegı tıldı tanym qūraly retınde zertteitın lingvokognitivtık baǧyt ūstanymynyŋ bastau közın ūlt kösemı A.Baitūrsynūly eŋbekterınen tabamyz: «Basqa jūrtpen aralasqanda öz aldyna ūlt bolyp, öz aldyna tılı bar, öz tılınde jazǧan sözı bar jūrttar ǧana tūrady. Öz tılımen söilesken, öz tılımen jazǧan ūlttyŋ ūlttyǧy eş uaqytta adamy qūrymai joǧalmaidy. Ūlttyŋ saqtaluyna da, joǧaluyna da sebep bolatyn närsenıŋ eŋ quattysy – tıl. Sözı joǧalǧan ūlttyŋ özı de joǧalady. Öz ūltyna basqa jūrtty qosamyn degender äuelı sol jūrttyŋ tılın azdyruǧa tyrysady. Eger de bız qazaq degen ūlt bolyp tūrudy tılesek, qarnymyz aşpas qamyn oilaǧanda tılımızdıŋ de saqtalu qamyn qatar oilau kerek».
Osyǧan bailanysty A.Baitūrsynūlynyŋ publisistika tılın arnaiy zerttegen G.Ernazarovanyŋ: «Konnotasiialyq maǧynanyŋ bır türı bolyp tabylatyn baǧalau komponentı A.Baitūrsynūlynyŋ publisistikalyq şyǧarmalarynda dominanttyq därejege ie bolyp otyrady. Baǧalauşy nemese ekspressiialyq-emosiialyq boiauly maǧynadaǧy sözder terminder jüiesıne engennen keiın baǧalauyştyq maǧynasynyŋ ornyn potensialdy semasy basyp, belgılı bır ūǧymnyŋ atauy retınde qoldanylady. Mysaly: jazyqty qylmys, jarylqarlyq-qarǧarlyq upravitel, jasyryn şaǧym, taǧylyqty ükımet, ereuıl keletın şataqtar, kümänşıl jauapker t.b.» degen tūjyrymy asa maŋyzdy.
Būl qaǧida, saiyp kelgende, A.Baitūrsynūly bastaǧan ziialylardyŋ qazaq tılınde termin tüzudı ūlttyq tıl men müdde tūrǧysynan, ana tılı tabiǧatyna sai käsıbi deŋgeige qoiudy maqsat etken tūjyrymdarymen ündesedı. Uaqyt pen keŋıstık aiasyndaǧy tıldıŋ tarihi-äleumettık, kommunikativtık qyzmetıne sai kez kelgen jaŋa ūǧymdy nemese belgılı ūǧymdy jaŋa qyrynan atau jaŋa qoldanystardy tuǧyzady.
A.Baitūrsynūly qoldanǧan, ūsynǧan sözderdıŋ halyq sanasynda qoldau tauyp, qalyptasuynyŋ negızgı sebebı – atau berudıŋ S.L.Mişlanova atap körsetkendei, ūǧymdy belgıleu üderısı ǧana emes, sonymen bırge tanymdyq üderıs ekendıgınde.
G.Ernazarova A.Baitūrsynūlynyŋ publisistika tılındegı baiyrǧy qazaq sözderınıŋ jaŋa qoǧamdyq-äleumettık ūǧymdarǧa qatysty qoldanysyn bylaişa jüielep körsetedı:
Jūrt: kelımsek jūrt, tūrǧyn jūrt, özge jūrttyŋ esıgı, jūrttyŋ ūlttyǧy, jūrt synyna salu, jūrttyŋ qorlyǧy.
Tıl: qazaq tılı azyp joǧaluǧa yqtimal, qazaq tılınen jirenu.
Jer: jer kesu, bos jer, jer alu, uezge qaraǧan jerler, sūryp jer, jer jaldau, jer kındık el.
Paida: qazaq paidasyndaǧy jer, zor paidaly bolar, paidaly qyzmet, gazettıŋ paidasy.
Halyq: halyqqa beru, sanaly halyq azamattary, halyqqa qyzmet etu.
Bılım: bılım därejesı, bılım jarysy, bılım jüirıkterı, bastauyş bılım, bılım iesı, üzdık bılım.
Mäsele: mäselelerdıŋ ışındegı eŋ maŋyzdysy, soǧysqa qatysy bar mäseleler, äskerlık mäsele, jer mäselesı, ortaq mäsele.
Däreje: mädeniet därejesı, joǧaryly-tömendı däreje.
Keŋes: keŋeske salyndy, mūsylmandar keŋesı.
Ümıt: ümıtı zor, ümıttı jūrttar.
Sol qatardaǧy etıstıktıŋ qoldanystyq mänınıŋ keŋeiuıne de nazar audarady:
Qozǧau: soǧys kezınde qozǧau, qozǧau qolaily, mäsele qozǧau.
Qarau: deputattyq pravosyn qarau.
Kırgızu: zaŋ jobasyn kırgızu, blok programmasyn kırgızu.
Ūlǧaiu: ıstıŋ ūlǧaiuy.
Közdeu: qabyl eterlık jaǧy közdelsın.
Qosu: küş qosu, bas qosu.
Sonymen qatar zertteuşı G.Ernazarova A.Baitūrsynūlynyŋ publisistika tılınde qoldanǧan jaŋa qoldanystary men halyqaralyq terminderdıŋ qazaq tılındegı balamalaryn körsetedı.
A.Baitūrsynūlynyŋ keide sol däuırde jalpyhalyqtyq tılde keŋınen qoldanys tapqan arab-parsy tılderınıŋ elementterın qajettı jaǧdaida ūǧym atauy retınde qoldanǧanyn da gazet mätınderı körsetedı: risalar (risalatun) – missiia, ündeu – hat; matbuǧat (matbu atun) – basylym; mazhab (mazhäb) – dıni qauym, sekta, jık; aǧza (a da u) – müşe; nizam (nizamun) – tärtıp, qoǧamdyq rejim, zaŋ, jön t.b.
Sondai-aq A.Baitūrsynūlynyŋ, terminjasam üderısınde qoǧamdyq qyzmet aiasynyŋ taryluyna bailanysty baiyrǧy sözder qataryna jatatyn sözderge jaŋa maǧyna üstep, arnaiy qyzmet jüktep, söz boiyndaǧy äleuettı paidalanu arqyly ıske asyrǧany da baspasözde qoldanylǧan jaŋa qoldanystardy zertteu barysynda naqty körsetıledı: bülık basylary, jasaq beru jūmysy, lau salyǧy, ereuıl söz, dau yspaty, dauşar ıster, bi qaryndas, asa bilık, däiımdık siez, qoŋsy uez, tarqy zaman, täuel oŋaşa mäseleler, düniia tegerşıgı, qorǧandyq duandar t.b.
A.Baitūrsynūly publisistikasynda qoldanylǧan osy qaǧidanyŋ köbınıŋ qazırgı qazaq tılındegı jaŋa qoldanystardan oryn alǧanyn körıp otyrmyz: nesie aqşa, sauda kapitaly, aiyrbas-sauda, tılım, joba, qūjat, jerge qoǧam ielıgı, qazynalyq oryn, hūq, kesılgen jaza, kepıl, jauapker, jasyryn şaǧym, jazyqty qylmys, kuälanǧan qaǧaz, üzdık bılım, bılım jarysy, syrttan oqu bölımı, talapker, oqu ministrı, oqu qūraldary, bılım ordasy t.b.
Sonymen, A.Baitūrsynov jasaǧan ǧylymi terminder qazırgı tıl tanymynyŋ biık talaptaryna jauap beredı, sebebı olar terminologiia teoriiasynyŋ – salalyq terminologiia, terminder nomenklaturasy taǧy basqa ūǧymdaryna säikestendırıp jaratylǧan. Sözden söz jasap şyǧaru ärkımnıŋ qolynan kele bermeidı. Sondyqtan tıldıŋ mındetın tereŋ tüsınıp, ony termin şyǧarmaşylyǧynda asqan şeberlıkpen, ülken jauapkerşılıkpen jūmsai bılgen ūly tūlǧanyŋ qazaqtyŋ ǧylymi terminologiiasyn qalyptastyrudaǧy eŋbegı ūşan-teŋız.
Aqmaral BİSENǦALİ, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty terminologiia ortalyǧynyŋ ǧylymi qyzmetkerı
