Tarih qoinauyna köz jügırtıp, ötken ǧasyrdyŋ basyndaǧy jüregı halqym dep soǧyp, elı üşın eŋıregen arystarymyzdyŋ sözıne qūlaq türsek, memlekettı qalyptastyratyn, onyŋ naǧyz dıŋgegı bolyp sanalatyn ūlttyq ideia eken. Ūlt bolyp ırge bekıtu üşın osy sözdıŋ maŋyzy men mänın aityp jatudyŋ özı artyq. Bıraq bız qazır ūlttyq ideiaǧa qatalap, şöldep qaldyq.
Sonyŋ saldarynan memlekettı qūrauşy ūlt bola tūra, bügıngı künge deiın ūlttyq qūndylyqtarymyzdy aldyŋǧy orynǧa şyǧara almaudamyz. Ras, bıreuler «ūlttyq ideia, ūlttyq müdde – öte näzık ärı kürdelı mäsele. Oǧan bır jaqty qarap, asyǧystyq jasauǧa da bolmaidy» degendı de aitady. Degenmen, Alaş ardaqtylary ösiettep ketken ana tılımızdı – memlekettık tıldı nege otyz jyl boiy törge şyǧara almai kelemız. Törge şyǧarmaq tügılı, keiıngı kezde bas qalamyz Astananyŋ özınde memlekettık tılde söilep, zaŋdy qūqyŋdy talap etseŋ, senı tyrnaq astynan kır ızdep jürgen daukes sanaityndar şyǧa bastady. Mäselen, elorda tūrǧyny, qoǧam belsendısı Jandos Östemır äleumettık jelıde «Gelios» memlekettık tılge nege tükırdı?» degen janaiqaiyn jariialap, Astanadaǧy «Gelios» kompaniiasynan memlekettık tılde jasalǧan şartty sūraǧany üşın oǧan qyzmet körsetuden köpe-körıne bas tartqanyn aşyna jazdy.
«Osy mekemedegı Nūrlan Qaiypov degen menedjer jıgıtten memlekettık tıldegı kelısımşartty talap etıp edım, ol ärlı-berlı şauyp, eşteŋe şeşe almady. Almaty qalasyndaǧy basşylyǧyna habarlasty. Bıraq qazaq tılınde räsımdelgen qūjattary bolmai şyqty. «Küteiın, qanşa uaqytta ūsyna alasyzdar dep edım», eşqandai jauap bolmady.
115 telefony arqyly Bas prokuratura men qalalyq prokuraturaǧa, Ädılet ministrlıgıne habarlastym. Bırıne-bırı sıltep, eşkım mardymdy jauap bere almady. Al Esıl audany prokuraturasynyŋ kezekşı prokurory Nūrsūltan Otarbaev: Menıŋ qazaqşa amandasqanyma «Zdrasti» dep jauap berıp «men būl jerden eşqandai problema körıp tūrǧan joqpyn» dedı. Onyŋ aituynşa, prokuratura qylmys jasalsa, nemese bır «rezonansty ıster» şyǧyp jatsa ǧana aralasady eken.
Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ Tıl saiasaty komitetıne habarlastym. Töraǧanyŋ orynbasary Baǧdat Qojahmetov «tek jazbaşa şaǧym jazyŋyz, sonda ǧana qarastyramyz» dedı.
Al Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ basşysy Säken Esırkeptıŋ qabyldau bölmesıne bırneşe ret habarlasqanymmen tūtqany kötermedı. Osy kezde «Gelios» keŋsesındegı 10 qazaqtyŋ toǧyzy orys tılınde söilesıp, menı ala közımen atyp otyrdy. Söitıp, memlekettık tıldegı kelısımşart sūraimyn dep öz elımde, öz astanamda janarmai talonyn ala almai eŋsem tüsıp, keiın qaittym» dep memlekettık tıldıŋ müşkıl halın paş ettı.
Bır qarasaŋyz, elımızde memlekettık tıldıŋ damuyna barlyq jaǧdai jasalyp qoiǧan siiaqty. Astana qalasy äkımdıgınıŋ Tılderdı damytu basqarmasy men memlekettık tıldı oqytatyn arnauly baǧdarlamalary da bar. Bıraq būlar jeme-jemge kelgende därmensız. Qoldarynda ökılettıgı joq. Sondyqtan olarǧa ökpe artuǧa bolmaityn da şyǧar?..
Oiyma qoǧam qairatkerı, saiasattanuşy-ǧalym Äbdıjälıl Bäkır aitqan myna bır sözder tüstı:
«Şyntuaitynda, keibıreuler qazırgı künı qaǧaz jüzınde de, ıs jüzınde de ūlttyq memlekettılıktı, ony qūrap otyrǧan qazaq ūltyn da moiyndaǧysy kelmeidı. Özge tügılı, öz qandastarymyzǧa ūlttyq tūrǧydan talap qoia almai otyrmyz. Ūlttyq müddemızdıŋ alǧa şyqpai otyrǧanynyŋ bır sebebı – osy. Baiaǧy qūldyq psihologiia, özgege jaltaqtau, basqaǧa jön-josyqsyz elıkteu, saiasi belsendılıgımızdıŋ älsızdıgı, ruhani jūtaŋdanuymyzdyŋ bärı, ainalyp kelgende, ūlttyq mäselelerımızdıŋ şeşıluıne tūsau bolyp keledı. Onyŋ üstıne eskı Qazaqstanda «aldymen ekonomikalyq mäselelerdı şeşemız, sodan keiın basqa salalarǧa köşemız» dep jürıp, ruhani dünielerımızdı tym keşeuıldetıp aldyq. Menıŋ ūǧymymda – qoǧamnyŋ özı tūtas bır dünie. Sondyqtan saiasi qarqynǧa ruhani älemımız de qatar ılesu kerek edı. Älemdegı eŋ aqyldy el sanalatyn Japoniia ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın bırden adami faktorlarǧa män berıp, halqynyŋ bılımın köterıp, jauapkerşılıgın arttyryp, jeke intellektualdyq äleuetın nyǧaitypty. Olar ūrpaq boiyna «ūlttyq abyroiyŋ bolmaiynşa, ūltqa paidaŋdy tigızbeseŋ, ūlttyŋ ūly, azamaty emessıŋ» degen qaǧidatty sıŋırdı. Sonyŋ arqasynda japondar bügınde alysqa kettı. Biıkke jettı. Bızge osylai talap qoiu jaǧy jetıspei jatyr. Ony aitasyz, memlekettıŋ ūlttyq sipatyn da älı aiqyndai almai otyrmyz. Ol aiqyndalmaiynşa, ūlttyq müddege degen közqaras ta tüzelmeitının esten şyǧarmauymyz kerek. Bilıktegı qaraközderımızdıŋ ūltşyldyǧy kemşın. Osy ūltsyzdyq sana ūlttyq oilau jüiemızdı būzyp, ūlttyq tanymymyzdy älsırettı. Bızge ruhani serpılıs kerek. Bızdıŋ «būl eŋ bırınşı kımnıŋ memleketı, aldymen kımnıŋ soiylyn soǧyp, jyrtysyn jyrtuymyz kerek, kımnıŋ müddesın oilauymyz qajet» degen tūrǧyda tereŋ zerdeleitın mezgıl jettı» dep edı ǧalym.
Memlekettık tıldıŋ qūrmettelmeitıne taǧy bır mysal. Bızdıŋ aulada 330 päter bar. Mūnda tūratyndardyŋ 80 paiyzy özımızdıŋ bauyrlar – qazaqtar. Söite tūra keşqūrym aulaǧa şyqsaŋ, oiyn quǧan bala-şaǧadan bastap, tynyǧyp, äŋgıme-düken qūryp otyrǧan kempır-şaldarǧa deiın tek orys tılınde söileidı. Bırde mynadai oqiǧa boldy. 1 mausym – balalar künıne orai aulamyzda ıs-şara ötkızıldı. Än aityldy, oiyn oinaldy. Büldırşınderdıŋ barlyǧyna derlıgı qaraközder bola tūra jürgızuşı balalarǧa arnalǧan baǧdarlamany tek orys tılınde jürgızdı. Būǧan şydamaǧan ūltjandy körşım jürgızuşıge «qazaq tılınde de jürgızseişı, menıŋ nemerem orys tılın tüsınbeidı» dep eskertu jasap edı. Sol tūstaǧy belsendı ekı kempır (tılı – orys, türı – qazaq) «balalarǧa arnalǧan ıs-şaranyŋ şyrqyn būzdy» dep polisiia şaqyrtty. Söitıp, polisiiaǧa bızdıŋ de qūqymyz bar ekenın tüsındırıp älek boldyq. Sonda kelgen polisiia bızge ne aitty deisız ǧoi. «Aǧailar, joq jerden tıldı ılık etpei, orysşa tüsınesızder ǧoi, ün-tünsız tyŋdai bermeisızder me?» dep özımızdı kınälap kettı.
Astana qalasynda 164 bılım oşaǧynyŋ 100-ı – memlekettık mektep eken. Al sol jüz mekteptıŋ 35-ı – qazaq tılınde, 8-ı – orys tılınde, 57-sı qos tılde oqytatyn körınedı. Mıne, bızdıŋ bolaşaǧymyzǧa qauıptısı – sol aralas mektepter. Täjıribe körsetıp otyrǧandai, osy aralas oqytylatyn balalardyŋ köbı özınıŋ ana tılı – qazaq tılın mensınbeitınder bolyp otyr. Bıletınderdıŋ aituynşa, orys mektepterı men osyndai aralas mektepterde qazaq tılı atüstı, nemqūraily oqytylatyn körınedı.
Ärine, tılımız öz märtebesın ala almai, aiaq asty bolyp jürgenınıŋ sebep-saldary köp. Eŋ bastysy – qoldanystaǧy Zaŋ jūmys ıstemeidı. Mysaly, «Tıl turaly» Zaŋnyŋ 23-babynda: «Memlekettık tıldı belgılı bır kölemde jäne bılıktılık talaptaryna säikes bıluı qajet käsıpterdıŋ, mamandyqtardyŋ jäne lauazymdardyŋ tızbesı Qazaqstan Respublikasy zaŋdarymen belgılenedı» delıngen. Būl qaǧidattyŋ oryndaluyn qadaǧalau arqyly da tılımızdı bırtalai därejege jetkızuge bolar edı. Alaida ony qūzırettı organdar mülde esten şyǧardy. Oǧan qosa, būrynǧy orys tılı – ūltaralyq qarym-qatynas tılı degen jetpegendei, negızgı Zaŋnyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧynda: «Memlekettık ūiymdarda jäne jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda orys tılı resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady» degen qūqyqtyq norma onsyz da qauqarsyz qazaq tılın müsäpır jaǧdaiǧa ūşyratty. Sonyŋ saldarynan keiıngı kezde jūrttyŋ köbı resmi tıldıŋ jetegınde kettı.
Mūny keibır ūltjandy, eldıŋ erteŋın oilaǧan azamattar aitudaiyn aityp-aq jür. Bıraq Ata zaŋdaǧy 7-baptyŋ ekınşı tarmaǧy alynyp tastalmai, oǧan qosa memlekettık tılımızdıŋ märtebesın köteretın jaŋa zaŋ qabyldanbai ıs oŋǧa baspaityn syŋaily.
