Qazaqtyŋ mūŋyn jetkızetın, äleumettık jaiyn, qoǧamdyq qarym-qatynastaryn körsetetın basty halyqtyq mınber söz önerı bolǧandyqtan, olardyŋ barşasy ädebietten körınıs tauyp jatty. Sondyqtan da qazaq Renessansy özınıŋ tolyq mazmūnyn osy söz önerınen tapty. Degenmen Renessans siiaqty asa ırı qūbylystyŋ bır ǧana söz önerınen baiqaluy azdyq etetın edı. Osy qūbylystyŋ barlyq negızgı sipattaryn körsetuı üşın ol basqa salalardy da qamtymaq. HH ǧasyr basynda qazaq oi-örısınıŋ keŋeiuı, jazba ädebi janrlardyŋ qalyptasuy, ǧylymnyŋ tuuy, teatr önerınıŋ düniege keluı, eŋ bastysy, osylardy qalyptastyratyn qazaq ziialy qauymynyŋ jalpy ortaq ūlttyq müdde jolynda şoǧyrlanuy renessanstyq belgıler bolatyn.
Ärbır halyq tarihi damu üderısıne jäne deŋgeiıne orai Jaŋǧyru däuırın ötkızedı. Älemdık tarihnamada ol «Renessans» atauymen belgılı. Renessans äsırese, örkeniettı elderdıŋ tarihynda tolyǧyraq zerttelgen. Osylardy zerdeleitın bolsaq, onda Renessans qūbylysynyŋ üş türlı tipın aŋǧaramyz. Bırınşısı – VIII ǧasyrdan HIII ǧasyrǧa deiın jalǧasqan İslam dınınıŋ adamgerşılık qaǧidalaryna negızdelgen jäne mädeniet pen ǧylymnyŋ köptegen salalary erekşe damyǧan «İslamnyŋ altyn däuırı» nemese «Mūsylman Renessansy» dep atalatyn Europaǧa tıkelei yqpal etken Jaŋǧyru däuırı. Ekınşısı – antroposentrizmge negızdelgen HIV ǧasyrdan HVI ǧasyrdyŋ ortasyna deiın sozylǧan Batys Europadaǧy Renessans. Üşınşısı – otarlanǧan halyqtardaǧy aldymen ūlttyŋ jaǧdaiyna, sodan keiın adamnyŋ halıne gumanistık közqaras tanytqan renessanstyq qūbylys. Älemdık tarihtaǧy qalyptasqan osyndai damu erekşelıkterın eskerıp, bız qazaq jerındegı jaŋǧyru qūbylysyn üşınşı tipıne engızemız. Sol sebeptı de ony «Qazaq ūlttyq Renessansy» dep ataimyz. Ony saiasi-qoǧamdyq jäne mädeni üderısterı kontekstınde qarai otyryp, Alaş qozǧalysymen tıkelei bailanystyramyz. Būl ūlttyq Renessansty ūǧynu men oǧan baǧa berudıŋ eŋ basty alǧyşarty dese bolǧandai.
Mūsylman Renessansy däuırınde arab älemınde bılım beru, ǧylym, ädebiet, öner, mädeniet airyqşa damydy. Baǧdat, Kair, Damask, Būhara, Gazna, Samarqand, Horezm, İsfahan, Nişapur, Balh, Kordova, Tebriz siiaqty qalalar älemnıŋ asa ırı bılım men mädeniet oşaqtaryna ainaldy. Älemdegı eŋ alǧaşqy universitet te Mūsylman elınde aşyldy. Ol 859 jyly marokkalyq hanşaiym Fatima al-Fihri Fese qalasynda aşqan alǧaşqy universitet. Al onyŋ aldynda IH ǧasyrdyŋ 20-jyldary Baǧdatta «Beit al-Hikma» atty İslam akademiiasynyŋ negızı qalandy. Halif äl-Mamūn aşqan būl «Danalyq üiıne» ǧalymdardyŋ aituynşa, Orta Aziiadan, İrannan köptegen oqymystylar kelıp jūmys ıstegen. Bılım men ǧylymnyŋ renessanstyq däuırde şamşyraǧy bolǧan būl qalalarǧa Europanyŋ, Aziianyŋ, Afrikanyŋ köptegen elderınen oqymystylar jinaldy. Solardyŋ bırı qazaq dalasynan kelgen äl-Farabi. Ensiklopediialyq bılımı, ǧylymi eŋbekterı ony İslamnyŋ altyn däuırınıŋ körnektı renessanstyq tūlǧasy etedı.
Jalpy Mūsylman Renessansy Batys Europadaǧy Renessanstyŋ tuuyna, qalyptasuyna airyqşa yqpal jasady. Būl jönınde amerikan ǧalymy G.Terner: «Mūsylman suretşılerı jäne ǧalymdary, jūmysşylary men kniazdary bıregei mädeniettı jasady, ol barlyq qūrlyqtarǧa tıkelei jäne janama äser ettı» dep baǧa berdı.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qairatkerlık, şyǧarmaşylyq tūtas ömırbaiany ony asa ırı renessanstyq tūlǧa etedı. Eger Aqaŋnyŋ Alaş qozǧalysy tūsyndaǧy zor qairatkerlıgın, ūlttyq mekteptı qalyptastyrudaǧy ūstazdyǧyn, ǧylymnyŋ negızın saluşy bolǧandyǧyn, däuır ūranyna ainalǧan körkem şyǧarmalar men publisistikalyq eŋbekter jazǧandyǧyn jıkteitın bolsaq, onda onyŋ jan-jaqty tūlǧalyq qasietterı Renessanstyŋ eŋ negızgı baǧyttaryn anyqtaǧanyn aŋǧarar edık
Europadaǧy Renessans tūsynda adamzat balasynyŋ halyqaralyq qatynastary erekşe damydy. Būl ūly geografiialyq jaŋalyqtardyŋ däuırı bolǧany belgılı. 1492 jyly Hristofor Kolumbtyŋ Amerikany, 1498 jyly Vasko da Gamanyŋ Ündıstanǧa baruy, 1522 jyly Fernan Magellannyŋ bükıl jer şaryn aralap şyqqan ataqty ekspedisiiasy sekıldı mysaldardyŋ özı-aq renessanstyq däuırdıŋ adamzatqa ne bergenın jaqsy tüsındıre alady dep oilaimyz. Olarǧa qosa, Renessans ökılderı qatarynda Dante, Galilei, Kopernik, Bruno, Monten, Rotterdamskii, Makiaveli, Kampanella, Şekspir, Servantes, Mikelandjelo, Leonardo da Vinchi siiaqty adamzattyŋ aqyl-oiyna, tanymyna asa zor üles qosqan tūlǧalardy atasaq, būl däuırdıŋ örkeniet tarihyndaǧy maŋyzy aŋǧarylatyn bolady.
Mūsylman Renessansynda, odan keiıngı Batys Renessansynda aldyŋǧy qatarǧa adam, adamnyŋ adamgerşılıgı, moralı, oiy, äreketı, sezımı şyqsa, qazaq siiaqty otarlanǧan halyqtyŋ jaŋǧyru däuırınde ūlt pen adam tyǧyz sabaqtastyqta körındı. Būl otarlanǧan Aziia, Europa, Amerika halyqtarynyŋ barlyǧyna da tän erekşelık. Mysaly, HIH ǧasyrdyŋ soŋy HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy Ündıstandaǧy Bengal Renessansyn aituǧa bolady. Onyŋ basty tūlǧasy R.Tagor boldy. HVIII ǧasyrdyŋ aiaǧy men HIH ǧasyrdaǧy Bolgariiadaǧy osyndai jaŋǧyru «Bolgar ūlttyq Renessansy» dep ataldy. Mūndai mysaldardy köptep keltıruge bolarlyq. Jalpy mūndai halyqtardaǧy Renessans däuırı negızınen, ūlt-azattyq qozǧalyspen bırge jüretının aŋǧaru qiyn emes.
Alaş qozǧalysy özıne deiıngı barlyq qozǧalystardan basty aiyrmasy, qajet bolsa, tıptı artyqşylyǧy – onyŋ intellektualdyq-mädeni qozǧalys boluynda. Älbette būl Alaş qozǧalysy saiasi baǧyttaǧy küres degenımızben, onyŋ negızınde HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda zamanaui bılım alǧan qazaq ziialylary tūrdy. Olardyŋ ışınde gumanitarlyq bılım alǧandardyŋ ülesı ülken boldy. Eger qozǧalys jetekşısı Älihan Bökeihandy ūlttyq Renessans däuırınıŋ saiasi kösemder bolsaq, Ahmet Baitūrsynūly onyŋ ruhani kösemı deimız. Jalpy osy ekı reformator tūlǧa ūltymyzdyŋ saiasi jäne mädeni tarihyna betbūrys jasaǧan tūlǧalar boldy. Osy arada bız qazaq Renessansynyŋ bastapqy erekşelıkterı Abaidan keŋınen baiqalǧanyn aituǧa tiıspız. Sebebı Qazaq ūlttyq Renessansynyŋ antroposentristık, adamgerşıl mūrattaryn İslam dını men qazaq halqynyŋ ızgı dästürlerın sintezdegen Abai tūlǧasy jäne onyŋ şyǧarmaşylyǧy daiyndaǧany belgılı. Būl jönınde bız «Abai jäne qazaq Renessansy» eŋbegımızde baiandaǧanbyz.
Älemdık tarihtaǧy Renessanstyŋ tuuy men qalyptasuynyŋ formasiialyq alǧyşarttaryna kelsek, ol jalpy qoǧamdyq jäne mädeni qūbylys retınde feodaldyq qatynastardyŋ kapitalizmge qarai beiımdele bastaǧan kezeŋımen tūspa-tūs keledı. HH ǧasyr basynda qazaq dalasynda burjuaziialyq qatynastardyŋ ornyǧa bastauy da jaŋǧyru däuırınıŋ ornyǧuyna tıkelei yqpal etken faktor.
HH ǧasyr basyndaǧy qoǧamdyq jäne mädeni üderısterge baǧa berude būl kezeŋdı «Aǧartuşylyq» dep atap jürmız. Būl – keŋestık kezeŋde Ş.Uälihanov, Y. Altynsarin, Abailardan bastap HH ǧasyr basyndaǧy M.Serälin, S.Köbeev, S.Toraiǧyrov jäne t.b. aqyn-jazuşylarǧa berılgen anyqtauyş. Olardy «Qazaqtyŋ demokrat aqyn-jazuşylary» dep atadyq. Ony olardyŋ halyqşyldyǧymen, sol kezdegı tüsınık boiynşa «üstem tapqa» qarsylyǧymen tüsındırıp, markstık-lenindık ılım negızındegı sosrealizmnıŋ qaǧidalaryn basşylyqqa aldyq. Osydan jalpy qoǧamdyq, onyŋ ışınde ädebi-estetikalyq damudyŋ tabiǧi üderısın qasaŋ ideologiiaǧa baǧyndyrdyq. Bıraq täuelsızdık tūsynda bızde ǧylym ädısnamasy qalyptaspaǧandyqtan da sol būrynǧy üirenşıktı tanymnan älı de tolyq şyǧa almai jürmız. Älbette, atalǧan kezeŋde ädebiette aǧartuşylyq ideialardyŋ bolǧany ras. Degenmen mūndai ideialar ädebiettıŋ bırden-bır damu joly emes edı. Abaidyŋ özın aǧartuşy deŋgeiınde ǧana qaldyru dūrys emes. Būl jönınde Ǧ. Esım: «Aǧartuşylyq» ūǧymyn sanamyzǧa sıŋırgen – bolşevizm ideologtary. Sebebı olar özderın qaraŋǧy qazaqqa öner-bılım äkelgen aǧartuşylarmyz dep jariia etken. Sonymen qatar olar qazaqtar ışınen de aǧartuşylar ızdestıre bastady… Sonymen tez arada aǧartuşylyq konsepsiiasy jasalyp, şyǧarmalarynda ädılettılık turaly oi tolǧaǧan qazaq ūldary aǧartuşylar bolyp şyǧa keldı» dep jazady. Şynynda da keŋestık kezeŋde barlyǧyn da jetekşı ideologiiaǧa taŋu, beiımdeu jaittary köp bolǧanyn bılemız. Bız osy eskırgen ideologiialyq qūrsaulardan şynaiy ǧylymi tanymdy arşyp, tazalap aluymyz qajet. Qazaq ǧylymynda äsırese tıltanu, ädebiettanu, filosofiia jäne ūlttyŋ tanymymen bailanysty gumanitarlyq-qoǧamdyq ǧylymdardaǧy ädısnamany qalyptastyrmaityn bolsaq, onda älı de bırjaǧynan eskı sürleuden şyǧa almai, ekınşı jaǧynan, qazırgı ärtürlı kreativtı dep sanalatyn ideialardyŋ etegıne jarmasa beretın bolamyz. Mūndai jaǧdai qazır atalǧan ǧylymdarda baiqalyp jür.
Aǧartuşylyq Abaidyŋ şyǧarmaşylyq bolmysyn tolyq tanyta almaityn siiaqty Alaş ziialylarynyŋ da küresı men şyǧarmaşylyǧyn sipattauǧa jete bermeidı. Mäsele odan äldeqaida keŋ. Soǧan orai ol kezeŋge jäne sol kezeŋge ömır sürıp, şyǧarmaşylyq etken tūlǧalardy tek aǧartuşylyq aiasynda ǧana emes, keŋ ūǧymdaǧy ūlttyq Jaŋǧyru kontekstınde qarastyruymyz qajet. Onyŋ atauy halyqaralyq terminologiiada «Renessans» delınedı. Būl arada tüsınıktı boluy üşın mynadai jaitty aşyp aluǧa tiıspız. Batys Europada Renessans jeke bır däuırdı, Aǧartuşylyq jeke bır däuırdı sipattaidy. Osydan tıkelei kelıp, «qazaq qoǧamynda da osy ekı däuır jeke bolmady ma eken» degen oryndy saual şyǧady. Oǧan jauabymyz mynadai. Arab elderı, Batys Europanyŋ memleketterı köne däuırlerden bastap qazırge deiın özderınıŋ ūlttyq damu evoliusiiasymen ömır sürıp keledı. Al qazaq siiaqty tarih jüzımen alǧanda jasyraq jäne özge memleketterdıŋ otarynda bolǧan halyqtar damudyŋ klassikalyq evoliusiiasynan tolyq ötpeidı. Onyŋ köptegen saiasi, äleumettık jäne mädeni sebepterı bar. Sondyqtan da mūndai halyqtar tarihi üderıste joǧaryda atalǧan halyqtar retımen, satylap jüretın kezeŋderdı tolyq emes ışınara ǧana ötuı nemese belgılı bır uaqytta bırneşe kezeŋderdı qatar ötkızuı mümkın. Aitalyq, qazaq qoǧamynda jaŋǧyru kezeŋı aiasynda aǧartuşylyqqa tän barlyq derlık erekşelıkter körındı. Ädebi damuǧa keler bolsaq, HH ǧasyrdyŋ basynda realizmnıŋ synşyl jäne aǧartuşylyq formalary, romantizmnıŋ äleumettık-konservativtı, filosofiialyq, töŋkerıstık aǧymdary, sentimentalizm, simvolizm, naturalizm qatar jürdı. Halqymyzdyŋ damu tarihyna jäne soǧan orai tanymyna orai Batys Europa halyqtary san ǧasyrlar boiy basynan keşken däuırler bızdıŋ ädebi üderıste meilınşe syǧymdaldy. Qazaq Renessansy men Aǧartuşylyǧy siiaqty üderıster de osylaişa jürdı. Sol sebeptı bız aldymen Abai şyǧarmaşylyǧynda baiqalǧan Renessansqa tän belgılerdıŋ HH ǧasyr basynda tūtas üderıske ainalǧanyn aita kelıp, būl kezdegı aǧartuşylyqty osy tūtastyŋ bölşegı retınde qarastyramyz. Ekeuın ortaqtastyratyn faktorlar: halyqtyŋ mädenietın köteru, bılımge ündeu, eŋbek kultın nasihattau, mınezın tüzeu. Al Renessansty sipattaityn faktorlar: ūltty oiatu jäne bırıktıru, ūlttyq bolmysty saqtau jäne damytu, teŋdık, bostandyq, azattyq ideialary, örkeniettı elderden ülgı alu jäne solarmen integrasiiaǧa tüsu, ǧylymdy qalyptastyru, mädeniettı küşeitu, käsıbi bılımge ie bolu, ūlttyq tarihty qorytu jäne odan sabaq alu. Mıne, osyndai mındetter Qazaq ūlttyq Renessansyn sipattaidy. Renessanstyŋ aǧartuşylyqtan tübırlı aiyrmasy – Alaş ziialylary ūlt mäselesın tek ädebi-mädeni, filosofiialyq tūrǧydan ǧana qarastyrmai oǧan saiasi mazmūn darytty. Sebebı, halyqtyŋ azattyǧy, adamnyŋ erkındıgı ǧana şyn mänındegı jaŋǧyru bolatyn edı.
Qazaq ūlttyq Renessansy özınıŋ tarihi missiiasyna tän, bızdıŋ oiymyzşa, bırneşe renessanstyq tūlǧalardy tudyrdy. Renessanstyq tūlǧa degenımız – kım jäne qandai sipattarymen erekşelenedı degen saualdy qoiar bolsaq, onda bylai dep jauap beretın edık. «Renessanstyq tūlǧa» degenımız adamnyŋ, halyqtyŋ adamgerşıl bolmysyn beinelegen jäne ony keŋınen nasihattaǧan, gumanistık ideialardy şyǧarmaşylyǧy men küresınıŋ arqauyna ainaldyrǧan ūlttyŋ tarihy men mädenietıne, önerıne, bılımı men ǧylymyna ülken däuırlık betbūrys jasaǧan tūlǧa.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qairatkerlık, şyǧarmaşylyq tūtas ömırbaiany ony asa ırı renessanstyq tūlǧa etedı. Eger Aqaŋnyŋ Alaş qozǧalysy tūsyndaǧy zor qairatkerlıgın, ūlttyq mekteptı qalyptastyrudaǧy ūstazdyǧyn, ǧylymnyŋ negızın saluşy bolǧandyǧyn, däuır ūranyna ainalǧan körkem şyǧarmalar men publisistikalyq eŋbekter jazǧandyǧyn jıkteitın bolsaq, onda onyŋ jan-jaqty tūlǧalyq qasietterı Renessanstyŋ eŋ negızgı baǧyttaryn anyqtaǧanyn aŋǧarar edık. Aqaŋdy «Ūlt ūstazy» deuımızdıŋ astarynda onyŋ osyndai däuırlık köşbasşy bolǧanyna laiyqty baǧamyz jatyr. «Aqaŋ aşqan qazaq mektebı, Aqaŋ türlegen ana tılı, Aqaŋ salǧan ädebiettegı elşıldık ūran – «Qyryq mysal», «Masa», «Qazaq» gazetınıŋ 1916 jyldaǧy qan jylaǧan qazaq balasyna ıstegen eŋbegı, öner-bılım, saiasat jolyndaǧy qajymaǧan qairaty, bız ūmytsaq ta, tarih ūmytpaityn ıster bolatyn» degen Mūhtar Äuezovtıŋ baǧasy onyŋ renessanstyq tūlǧasyn tanytady dep oilaimyz. Äuezovtıŋ osy maqalasynda Alaş qozǧalysyna bailanysty eşnärse aitylmaǧan. Keŋestık kezeŋdegı zamannyŋ raiy Mūqaŋa ony aitudan saqtandyrǧan.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tarihi tūlǧasyn qalyptastyrǧan alǧyşarttar onyŋ renessanstyq tūlǧa boluyna tıkelei qatysty. Bızdıŋ oiymyzşa, ondai alǧyşarttar qatarynda mynalardy atauǧa bolady. Bırınşıden, ol bala kezınen otarşyldyqtyŋ zardabyn körıp öskenın «Anama hat» öleŋınen jäne zertteulerdegı ömırbaiandyq derekterden jaqsy bılemız. Aqaŋnyŋ at jalyn tartyp azamat bolyp qalyptasa bastaǧan kezeŋınde ūlt oqyǧandary şoǧyrlanyp, otarşyldyqqa qarsy kürestı bastady. 1905 jylǧy Reseidegı töŋkerıs, bostandyq ideialary, qazaq jerındegı alǧaşqy qūzyrhattar, saiasi basqosular jäne osylardyŋ naq ortasynda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ boluy, oǧan belsendı türde qatysuy ony qairatkerlık jolǧa tüsırdı. Mysaly, «Qarqaraly qūzyrhaty», «Qarqaraly şeruı». Osy kezeŋde onyŋ Ä.Bökeihan, J.Aqbaev, M.Dulatov siiaqty ūltynyŋ taǧdyry üşın küres bastaǧan tūlǧalarmen adami, ruhani jäne saiasi serıktıgı ortaq müdde üşın qairatkerlık tūlǧasyn qalyptastyra bastady. Būl mädeni, aǧartuşylyq küreske ūlasyp, 1913 jyly «Qazaq» gazetı betınde saiasi-qoǧamdyq küreske, 1917 jyldyŋ köktemınen bastap naǧyz saiasi küreske ūlasty. Nätijesınde atalǧan Alaş kösemderınıŋ jäne taǧy da basqa qairatkerlerdıŋ küresı arqasynda saiasi mazmūndaǧy oblystyq, uezdık qazaq siezderın, I, II jalpyqazaq siezderın ötkızuge, «Alaş» ūlttyq partiiasynyŋ baǧdarlamasyn jariialauǧa, partiianyŋ Semeiden bastap bırneşe öŋırde komitetterınıŋ aşyluyna, Alaşorda ükımetınıŋ qūryluyna, Alaş avtonomiiasyna alyp keldı. Ekınşıden, Renessans tūsynda ūlttyq tılder men ädebiet jaŋa deŋgeilık satyǧa köterıledı. Aitalyq, VIII ǧasyrdyŋ II jartysynda jäne IH ǧasyrda arab tılınıŋ ädebi stilderı qalyptasa bastady. Arab ädebietı ideialyq, janrlyq, estetikalyq jaǧynan jaŋa beleske şyqty. Osyndai damudy Batys Europa Renessansynan da aŋǧaramyz. Ortaǧasyrlyq latyn tılınıŋ ornyna europalyq tılder ǧylym men mädeniette qoldanylyp, olardyŋ ädebi tıl retındegı normalary jüielene bastady. Dantenıŋ özı latyn tılınıŋ «jasandylyǧyn» körsetıp, italian tılın meilınşe tabiǧi tıl retınde baǧalady.
Erbol TILEŞOV,
Şaisūltan Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-qazyna» ūlttyq
ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ direktory,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
