Qazaqi bolmys qūdıretı

«Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılesıŋ». Qazaqtyŋ būl sözınıŋ aqiqatyna belgılı aqyn, audarmaşy, ssenarist, kinorejisser, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Baqyt Qaiyrbekovtıŋ taŋdaǧan jolyna, ädebiet pen mädenietke sıŋırgen eŋbegıne qarap köz jetkıze alamyz. Körnektı aqyn, Qaz KSR Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Ǧafu Qaiyrbekovtıŋ otbasynda ösken ol äke önegesın boiyna sıŋırdı. San qyr­ly önerdı meŋgerıp, poeziia, kino men teatr salasynda auyz toltyryp aitarlyqtai jetıstıkterge jettı. Bügınderı şyǧyp otyrǧan jetpıs jastyŋ jotasynan qara­ǧanda, atqarǧan ısterı az emes.

Baqyt Ǧafuūly oquşy kezınde matematika pänın ūnatatyn. Bolaşaǧyn da fizika-matematika salalarymen bailanystyrǧysy kelgen. Bıraq äke qany jıbermedı. Mektep bıtırerde ädebiet pänınen emtihan sūraǧyna jauapty öleŋmen jazdy. Turasyn aitqanda, erkın taqyrypta poema jazyp, kösıldı. Däl sol uaqytta Almatyǧa Mäskeudegı M.Gorkii atyndaǧy Ädebiet institutynan audarmaşylar kafedrasyna ūlttyq kadrlardy ırıkteuge professor Liusian Klimovich kelıp jatqan edı. Äke keŋesımen Baqyt şyǧarmalaryn jinaqtap, konkursqa jıberdı. Alpys adamnyŋ arasynda top jaryp, Mäskeuge attandy.

Ūly diplom alǧanda, Ǧafu aqynnyŋ quanyşy kemerınen asyp, tögıldı. Sol mezette boiyn şabyt kernep, Baqytqa arnalǧan bırneşe öleŋdı tögıp jıberdı. Sonyŋ bırınde:

Tūqymǧa bıtken öleŋ-jyr,

Saǧan da daryp tüstı ǧoi.

Oiymda joq būl bır syr,

Qūdıret degen küştı ǧoi, – dep şalqytty.

Mäskeuden oralǧan soŋ, «Jazuşy» baspasynda redaktor bolyp jūmys ıstedı. Onda lauazymy joǧary adamdardyŋ jazǧandaryn saraptaityn.

«Bızde Ortalyq Komitette nūsqauşylar, bölım meŋgeruşılerı bolatyn. Olar özderın Belinskii sanap, kıtap jazatyn. Tıptı «myna şyǧarma ädebietke jatpaidy» dep syn da jazdy» degen edı Baqyt Ǧafuūly būl jaiynda bır sūhbatynda.

Sol kezdegı 22-25 jastaǧy jas jıgıtke asa jauapty jūmys – bilık ökılderınıŋ jazǧanyn redaksiialau jükteldı. Saiasi sauattylyqty kerek etetın būl ıstı ­abyroimen alyp şyqty.

Alǧaşqy öleŋı nemeresın bauyryna alyp ösırgen äjesıne degen mahabbattan tudy. Ol äje auyr nauqasqa şaldyǧyp, hal üstınde jatqanda jazyldy. «Äjemnıŋ bölmesıne baryp, qoştasqandai boldym. Sodan soŋ äkemnıŋ kabinetıne kırıp, bır japyraq qaǧazǧa öleŋ jazdym. Būl äjemmen qoştasu öleŋı edı. Aqyndyǧym sodan bastaldy» degen edı aqyn «Almaty» telearnasynyŋ «Bızdıŋ keiıpker» baǧdarlamasynda.

Tūŋǧyş jyr jinaǧy 1978 jyly «Küzgı dialog» atauymen jaryq kördı. 1982 jyly «Ömır süremın dep ait» atty ekınşı jinaǧy şyqty. Jalpy osy künge deiın ondaǧan kıtaptyŋ avtory atandy. 1983 jyly KSRO Jazuşylar odaǧyna, keiın­nen Qazaqstan Jazuşylar odaǧy men elımızdıŋ Kinematografister odaǧyna qabyldandy.

Belgılı Resei jazuşysy Georgii ­Priahinnıŋ «Baqyt Qaiyrbekov orys tılınde, bıraq qazaqi bolmyspen jazady» degen sözı bar. Būl – tuyndygerge berılgen däl baǧa. Bükıl şyǧarmaşylyǧy qazaq ömırımen bailanysty, ūlt tarihy, aŋyzdar men folklordan tamyr tartady.

Būl jaiynda özınıŋ «Men nemen ainalyssam da, taqyryp ünemı bıreu. Negızgı jūmysym – aŋyzdardy jinau, folklordy zertteu, onyŋ ne ekenın tüsınuge tyrysu. Ädet-ǧūrpymyzda, salt-dästürımızde bır qūpiia jasyrynǧanyn sezemın. Būl ainalysqan ısımnıŋ bärıne när berdı. Sonyŋ qainar közın taptym. Sodan şabyt alamyn» dep aitqany da bar.

«Ūlttyq salt-dästürler. Qazaqi etiket» kıtabyn da jazdy. Atalmyş tuyndy qazaq halqynyŋ san ǧasyr boiy saqtap kelgen dästürlerı jaiynda maŋyzdy maǧlūmattarǧa bai. Eŋbekte qazaqtyŋ ädeptılık ūstanymdarynyŋ mänı men tereŋ maǧynasy aşylyp körsetılgen. Kıtapta ata-babamyzdyŋ qorşaǧan orta turaly tanymy men ömırlık ūstanymdary aiqyn surettelgen.

Orda būzar otyz jasynda kino önerıne bet būrdy. Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynda ssenarlyq-­redaksiialyq alqanyŋ müşesı, körkem jäne televiziialyq filmderı şyǧarmaşylyq bırlestıgınıŋ bas redaktory boldy. Bertınde osy kinostudiianyŋ prezidentı bolyp taǧaiyndaldy. KSRO Memlekettık kino janyndaǧy ssenarister men rejisserlerdıŋ joǧary kursyn bıtırdı.

Jalpy ǧylymi-tanymdyq derektı jäne körkem filmderın qosqanda 100-den astam tuyndy tüsırdı. Keibır kinotuyndylary halyqaralyq kinofestivalderde qara ozdy, Rumyniia, Qytai, İran, Vengriia, Germaniia elderınde diplomdarǧa ie boldy. Atap aitqanda, «Qazaqtardyŋ mūsylmandyqtan būrynǧy salt-dästürlerı» toptamasyndaǧy «Ai tolǧanda» triptihı men «Sündet» filmı Sochide ötken Resei televideniesı aşyq forumynyŋ joǧary marapatyna ie boldy. «Qyzyl traktor» filmı V Euraziia teleforumynyŋ arnaiy jüldesın aldy. Ūly aqyn Abai Qūnanbaiūly jaily «Mahabbat säulesı» filmı IX Euraziia teleforumynyŋ jäne «316-atqyştar diviziiasy» filmı «Bırge jeŋdık» atty äskeri-patriottyq festivaldıŋ bas jüldesın ielendı.

Baqyt Qaiyrbekovtıŋ filmderı jaily aitqanda, elımızdıŋ şejıresın tarqatqan 100 seriialy «Älemnıŋ toǧyzynşy territoriiasy» kinotuyndysyn atap ötpeske bolmaidy. Al «Aspannyŋ mäŋgılık nazarynda» – Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyna arnalǧan 10 seriialy derektı film. Onda köşpelı halyqtardyŋ ejelgı zamannan bergı dünietanymy, älemdık örkeniet pen mädenietter bailanysy, jetıstıkterı men jaŋalyqtary qamtylǧan. Avtor būl filmıne ömır boiy jinaqtaǧan tarihi derekterın, zertteu eŋbekterın arqau etken.

Biyl – Astananyŋ 25 jyldyq mereitoiy. 1998 jyldyŋ 10 mausymynda ötken elordanyŋ halyqaralyq tūsaukeserı el tarihyna altyn ärıptermen jazyldy. Al sol kezdegı merekelık baǧdarlamanyŋ bas ssenarisı Baqyt Ǧafuūly bolǧanyn bıreu bıler, bıreu bılmes. Bas qalamyz jaiynda «Arman arhitekturasy», «Basty mäselenı söz eteiık», «Qanat aksiomasy» atty derektı filmderı de bar.

Bırneşe jyl būryn «Deştı Qypşaq. Qūpiia taŋbalar» atty derektı filmınıŋ Astanada ötken tanystyrylymynda bolǧan edık. Kinotuyndynyŋ bırınşı bölımınde qypşaqtar men armiandar arasyndaǧy bailanys söz bolady. Ekınşı bölımde qasiettı Petr şırkeuınıŋ kıtaphanasynda saqtalǧan «Kodeks Kumanikus» atty qūndy kıtap turaly aitylady. Ony Venesiia kıtaphanasyna 1362 jyly Qaita örleu däuırınıŋ körnektı aqyny Franchesko Petrarka syilaǧan.

Kinotuyndylaryna tarihtan basqa tūlǧalar ömırı men qyzmetın arqau ettı. Būl qatardaǧy tyrnaqaldy tuyndysy – äkesıne arnalǧan «Men saǧan säbimın» filmı. Küi atasy – Qūrmanǧazy jaiynda «Kısen aşqan», ädebiet abyzy Äbış Kekılbaev turaly «Ūlan-ǧaiyr» filmderın tüsırdı. Sondai-aq Dınmūhamed Qonaev, Asanälı Äşımov, Aiman Mūsaqojaeva, t. b. tanymal tūlǧalar galereiasyn jasady.

Töl şyǧarmaşylyǧynan bölek, jyraular poeziiasynan bastap bırqatar qazaqtyŋ körnektı qalamgerın orysşa söilettı. Asan qaiǧy, Būqar jyrau, Aqtamberdı jyraudyŋ tolǧaularyn, Abdolla Jūmaǧaliev, Mūqaǧali Maqataev, Tūmanbai Moldaǧaliev, Esen­ǧali Rauşanov, Tūrsynhan Äbdırahmanova, Orazaqyn Asqar jäne t. b. aqyndardyŋ jyr jinaqtaryn tamaşa tärjımalady. Äkesı Ǧafu Qaiyrbekovtıŋ epikalyq saryndaǧy poeziiasyn orys oqyrmandaryna sol küiınde jetkızdı. Audarmaşy retınde tek öleŋ ǧana audaryp qoiǧan joq. Qazaqtyŋ qūiqaly qara sözıne türen saldy. Oişyl aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Türık, qyrǧyz-qazaq häm handar şejıresı» tarihi eŋbegın orysşaǧa audaruy qūbylys dep baǧalandy. Ony oqyrmandar joǧary baǧalady. Sonymen qatar Qoişyǧara Salǧaraūly, Saiyn Mūratbekov, Aqseleu Seidımbek, Ämırjan Älpeiısov, Tūrsyn Jūrtbai sekıldı söz zergerlerınıŋ prozalyq şyǧarmalaryn audardy.

Poeziia men muzyka – egız. Baqyt ­Ǧafuūly bala kezınen muzykaǧa qūştar boldy. Ämıre Qaşaubaev atyndaǧy muzyka mektebınıŋ «pianino» synybyn bıtırgenı de bar. Būl önerı teatr qoiylymdaryna libretto jazuǧa septesıp kele jatyr. İä, şyǧarmaşylyǧy, kinodan bölek, teatrmen tyǧyz bailanysty. Atap aitqanda, byltyr «Astana Balet» teatrynda librettosyna jazylǧan «Jıbek joly» baletı qoiyldy. Būdan būryn osy teatrda onyŋ qalamynan tuǧan «Älem» jäne «Beibarys sūltan» baletterı, «Astana Opera» teatrynda «Dala dauysy» baletı, «Astana Musical» teatrynda «Astana – menıŋ mahabbatym» miuziklı körermenderge jol tartty.

Fotoönermen de ainalysady. Ekı jyldai būryn Almaty qalasynda «Notebook. Estelıkter kündelıgı» atty fotokörmesı ötıp, onda kelgender avtorlyq suretterın tamaşalady.

Basşylyq qyzmetterde bolyp, Prezident teleradiokeşenı, «Mädeniet», «Bılım jäne mädeniet» telearnalaryn, Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» AQ-ty basqarǧan Baqyt Qaiyrbekov mereitoiyna orai «Syrlas ızdeimın» atty esseler kıtabyn daiyndap jatyr. Būl – osy jasqa deiıngı ömırınıŋ qorytyndysy ıspettes tuyndy. Jazar tausylmasyn deimız.