Täuelsızdık joly eşqaşan oŋai bolmaǧan. Bızdıŋ halqymyzdyŋ azattyq jolyndaǧy arman-mūraty üş ǧasyr otarşyldyqtyŋ ezgısın körse de sanadan öşken emes. Qaita ūlt bolmysynda ottai alaulap janyp tūrdy. Ūly mereke künı biık mınberden talai eldık mäselenı qozǧap jürgen azamat, Parlament Senatynyŋ deputaty Mūrat BAQTİIаRŪLYMEN kezdesıp, tarih pen bügıngı kündı sabaqtastyryp, äŋgıme qozǧaǧan edık.
– Biyl azat memleket bolǧanymyzǧa 28 jyl toldy. Jaŋa ǧasyrdyŋ tabaldyryǧyn täuelsız el bolyp attadyq. Būǧan quana otyryp, ötkenge oi jıberuge tura keledı. Bız egemendıkke qalai jettık?
– İä, biyl täuelsızdıgımızdıŋ 28 jyldyǧyn qarsy alyp otyrmyz. Jalpy, täuelsızdık degen ūǧymdy ärkım ärtürlı tüsınedı, ärtürlı aitady. Bız otarlyqtyŋ qamytyn ūzaq kigen halyqpyz. Köp düniege salystyrma arqyly oi jıberuge bolady. Mäselen, Ūlybritaniia, Fransiia sekıldı azuly memleketter Afrika elderın janşyp, şauyp otarlady. Al Resei patşalyǧy olai ıstegen joq, olar mysyqtıleumen kelıp, äuelı özderınıŋ bekınısterın salyp, eŋ şūraily jerlerge şarualaryn qonystandyryp, jergılıktı halyqty şöl jäne şöleittı aimaqtarǧa yǧystyrdy. Sondai-aq jer-jerden orys tüzemdık mektepterın aşyp, oǧan jūrt arasynda bedelı bar, auqatty adamdardyŋ balalaryn tartyp, halqymyzdyŋ mınezındegı eŋ bır osal tūstaryn basyp körıp, eldı ruşyldyqqa, topşyldyqqa bölıp, arasyna jık saldy. Qysqasy, XVII ǧasyrdyŋ aiaǧynan bastap XIX ǧasyrdyŋ 30-40-jyldaryna deiın bız tolyqqandy Resei imperiiasynyŋ qūramyna kırdık. XX ǧasyrdyŋ basynda bilıkke kommunister kelgende de sol imperiianyŋ qaramaǧynda bolǧandyqtan, jaŋa ökımettıŋ qūramyna da sonyŋ qūramdas bölıgı bolyp endık. Bıraq būl kezde Reseidıŋ joǧary oqu oryndarynda oqyǧan közı aşyq, sanaly azamattary osy ölıara tūsta jaŋa bilıkten avtonomiia sūrau nemese Reseiden bölınu turaly mäsele köterdı. Olar keŋes ökımetınıŋ Resei patşalyq imperiiasynan aiyrmaşylyǧy joq ekenın tüsındı. Alaida Alaş ardaqtylarynyŋ armany oryndalmady. Öitkenı olardyŋ bärı otyzynşy jyldary quǧyn-sürgınge tüsıp, atylyp kettı.
Şyn mänınde, Keŋes Odaǧy ülken imperiia boldy. Onyŋ jaqsy jaqtary bolǧanymen, bärıbır imperiialyq saiasat üstemdık qūrdy. Bıraq ol saiasat astyrtyn jürgızıldı. Olar « Keŋes halqy» degen ūǧymdy biık qoiyp, Odaq qūramyndaǧy barlyq halyq bır tılde, iaǧni orys tılınde söileu degendı alǧa şyǧardy. Būl 20-jyldardan bastap 80-jyldarǧa deiın üzdıksız jürgızıldı. Äsırese, ony bızdıŋ eldıŋ jürıp ötken jolynan anyq köresız: qazaq mektepterı jabylyp, orys mektepterınıŋ jappai aşyluy, qala berdı, oǧan intelligensiiany tartyp, nasihattady. Sol jymysqy saiasat qazaqty Reseige öz erkımen qosyldy degendı aitqyzdy. Tarihta bır halyq ekınşı halyqqa öz erkımen eşqaşan qosylmaidy. Resei imperiiasyna qarsy elımızde qanşama ūlt-azattyq köterılıs boldy. Ol köterılıster keiın ǧana anyqtalyp, oǧan ūlttyq sipat berıldı. Bıraq bızge keŋes ideologtary ony būratana halyqtyŋ köterılısı nemese jıkşılder dep qūlaǧymyzǧa qūidy. Şyndyǧynda olai emes, köterılısşıler otarşyldyqqa qarsy kürestı.
Älem tarihynda ūzaq üstemdık qūrǧan imperiia bolǧan emes. Jer betın tıtırentken nebır imperiialar boldy. Mysaly, Rim imperiiasyn alaiyq. Onyŋ daqpyrty Europadan Aziiaǧa jetıp jatty. Bıraq onyŋ däurenı de ūzaqqa barmady. Däl sondai köp mysaldy keltıruge bolady. On bes odaqtas respublikany bırıktırgen keŋes imperiiasy da jetpıs üş jyl ömır sürdı.
Bız täuelsızdıktı 1991 jyly aldyq. Bıraq azattyq aspannan tüsken joq. Oǧan türtkı bolǧan 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasy dep bılemın. Keŋes bilıgınıŋ tūsynda Qazaq elı özınıŋ basşysyn sailai almaityn därejege jettı. Ony Mäskeude otyrǧan şeneunıkter şeşıp otyrdy. Qazaqstandy ūzaq jyldar abyroimen basqarǧan azamattyŋ ornyna elımızdı kartadan bıletın adam äkep qoiuy halyqtyŋ aşu-yzasyn tudyrdy. 16-17 jeltoqsanda Almatyda ǧana emes, respublikanyŋ oblys ortalyqtarynda bızdıŋ jastarymyz alaŋǧa şyǧyp, oǧan kelıspeitınderın bıldırdı.
Sondyqtan Jeltoqsan oqiǧasy Keŋes Odaǧynyŋ küireuınıŋ alǧyşartyn jasady.
– Bıraq būl oqiǧaǧa tolyq baǧa berıldı dep oilaisyz ba?
– Men 2011 jyly Parlament Senaty qabyrǧasynda Jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty baǧa beru turaly deputattyq saual joldadym. Būl oqiǧaǧa saiasi baǧa berıldı, bıraq ökınışke qarai, öz därejesınde osy kezge deiın qūqyqtyq baǧa berılgen joq. Būl oqiǧanyŋ basynda ūiymdastyruşy bar dep aita almaimyn. Būl halyqtyŋ sanaly türde jinaluy dep ūǧamyn. Eger halyq bırıgıp, bır uäjge toqtaityn bolsa – bilıkke qarsy küş ekenın tüsındı. Būl oqiǧany bıreuler ūlt-azattyq qozǧalys dedı, bıreuler bır top jastardyŋ bülıkşıldıgı dedı, ärqandai pıkırler bar. Sondyqtan da būǧan qūqyqtyq baǧany zaŋdyq tūrǧydan Parlament arqyly beruımız kerek. Tübı berıledı dep esepteimın.
– Bız qairatker degende köz aldymyzǧa Alaş azamattary samsap tūra qalady. Solardyŋ ūlt üşın atqarǧan eŋbegı men erlıgın aityp tamsanamyz. Ūlttyq saiasi elita qalyptasty dep oilaisyz ba?
– Qazır memleket nemese qoǧam qairatkerı degen ūǧymdy köp aitamyz. Aldymen qairatker degen sözdıŋ mänın bılıp aluymyz kerek. Lauazymdy qyzmet atqarǧannyŋ bärı qairatker emes. Memlekettık qyzmetkerlerdıŋ ışınde de naǧyz qairatkerler bar. Ūltqa, qoǧamǧa, memleketke jūmys ıstep jürgen azamattar jetkılıktı.
Bız köbınese memlekettık basqaru organdarynda qyzmet ıstep jürgen azamattardy saiasi elita ökılderı dep tüsınemız. Amerika, Europanyŋ täjıribesıne qarasaq, şyndyǧynda, saiasi elita köp jaǧdaida memlekettıŋ damuy men reformalardyŋ jüzege asuyna tıkelei äser etedı. Bızde saiasi elita bırşama bar. Tolyq bar dep aita almaimyn. Ökınışke qarai, saiasi elitanyŋ sany şekteulı. Joǧary jaqtan qabyldanatyn şeşımderdıŋ dūrys-būrysyn aityp, tıptı qajet bolsa, sol şeşımnıŋ qabyldanbauyna äserın tigızetın azamattar joqtyŋ qasy. Bır jaǧynan, saiasi elita bäsekelestıkpen qalyptasady. Oǧan şamaly uaqyt kerek bolar.
– Täuelsızdıktıŋ bır tūǧyry – tıl. Sız memlekettık tıl mäselesın jiı köterıp jürsız. Orta mekteptegı pänderdı qazaq tılınde oqytu kerek dedıŋız. Elımız derbestık alǧaly ekı zaŋ ǧana memlekettık tılde daiyndaldy dedıŋız. Endı osy mäseleler şeşılmei, qordalana bere me? Mūny şeşuge ne kedergı?
– Būl endı äbden aqjemı şyqqan jauyr taqyryp. Jalpy, bız «Tıl turaly» zaŋ qabyldaǧanymyzǧa otyz jylǧa ketıp barady. Būǧan kınälı özımız. Ūlttyq müde, ūlttyq ruh, ūlttyq maqtanyş degen sezımder bızde älı az. Ekınşıden, būǧan bilıktıŋ de kınäsı bar. Öitkenı özın-özı syilaityn memleket, özın ūltpyz dep tanityn memleket te barlyq resmi qaǧazdar, onda qabyldanatyn zaŋdar, qala berdı, memleketaralyq qatynastardyŋ bärı – sol eldıŋ aty atalatyn tılde jürgızılu kerek. Būl bız oilap tapqan närse emes, barlyq elde solai. Qysqasy, bızdegı saiasi elita, Ükımet, Parlament, biznes memlekettık tılde söilemeiınşe, būl mäsele jauyr küiınde qala beredı.
Latyn älıpbiın engızudegı basty maqsattardyŋ negızı – memlekettık tıldı myǧymdaudyŋ bır joly. Men latyn älıpbiıne qatysty ūlttyq komissiiasynyŋ müşesımın. Osynda mäsele köterdım. Bır memlekette ekı alfavit bolmau kerek. Latyn älıpbiı äzırşe qazaq tılıne engızıledı. Bızde resmi tıl bar. Būl – bır ūltty qaq jaru degen söz. «Tıl turaly» zaŋǧa özgerıs engızu qajet. Qazır tıl üirenem degenge mümkındık köp.
Qazaq tılı – bai tıl. Mäselen, bır jylqyǧa qatysty obrazdy ataudyŋ özı 200-300 türge bölınedı. Sondyqtan memlekettık tıldıŋ ışınde memlekettık ıs jürgızu degen bar. Soǧan sonşama obrazdy tıl qajet pe? Tılımızdıŋ boiauy men obrazyn ädebi tılde qaldyryp, komissiia arqyly tılımızdı sūryptap, resmi qūjattarǧa qoldanatyn bır zatty taŋdap aluymyz qajet. Būl şeteldık täjıribede bar. Bır sözben aitqanda, tılımızdı standarttau jaǧyn mamandarmen aqyldasuymyz kerek.
Jalpy alǧanda, elımızdegı balabaqşalar tūtasymen memlekettık tılge köşu qajet. Basqa tılde oqytamyn dese, memleket oǧan subsidiia bermeu kerek. Būl – Malaiziianyŋ täjıribesı. Bıraz uaqyt ötkennen keiın bastauyş synyptar tolyqtai memlekettık tılde oqytylsa deimın. Sonda balabaqşa men bastauyşta qazaq tılınıŋ qainarynan qanyp ışken jetkınşekter ana tılımızdı eşqaşan ūmytpaidy.
– Azamat retınde, qazaqtyŋ abyroily bır perzentı retınde sızdı qoǧamda ne tolǧandyrady?
– Men özım täuelsız elde ömır sürıp jatqanyma quanamyn. Ärine, bärı taqtaidai tegıs bolyp jatqan joq, oi-şūŋqyr köp. Kedergıler de jetedı. Qoǧamda kezdesıp jatqan ärtürlı jaǧdailar bar. Bıraq älemdık memlekettermen salystyrmaly türde qaraǧanda bızde jetıspei jatqan närse ūlttyq qūndylyqtarymyz dep bılemın. Qazaqstannan qazaqi iıs şyǧyp tūruy kerek. Būl – ülkendı syilau, anany qūrmetteu, ädıl bilık bolatyn bolsa, oǧan basyn iiu, tyŋdau, zaŋǧa baǧynu. Eŋ bastysy – eŋbek etu. Jäne sol eŋbektıŋ tiıstı baǧalanuy az. Menı eŋ aldymen eŋbek mäselesı tolǧandyrady. Ūlttyq qūndylyqtardy qadırleu, ajyrasu mäselesı de oilandyrady. Būrynǧy ūlttyq dästürlı qoǧamda ajyrasu bolmaǧan. Qazır otbasynyŋ qūndylyǧy jaiynda aitpaimyz. Otbasylyq qūndylyq – memlekettıŋ tıregı. Ajyrasudyŋ sebebın ızdep jatqan mamandar az. Sodan keiın qoǧamda keibır şeneunıkter men qaltaly azamattarymyzdyŋ özderın dörekı ūstauy – bailyqty bırınşı orynǧa qoiuy, halyq arasynda kerı reaksiia tudyrady. Aǧylşyndar men nemısterdıŋ däuletı tūlǧalary bai bolǧan saiyn kışıpeiıl keledı. Bızde basqaşa. Dın mäselesı de tolǧandyrady. Obal-sauap, ūiat, nysaptyŋ qadırın bılmei baramyz. Ainalyp kelgende, örkenietke jetudıŋ joly – bılım, ǧylym, aqparat. Adam bılımmen bırge tärbienı alyp jürse, ol memlekettıŋ bolaşaǧy kemel.
