Qazaqstannyŋ tehnologiiasy – Japoniiaǧa, tabiǧaty Şveisariiaǧa ūqsasa deimın

– Aidos sen «Bolaşaq» baǧdarlamasymen emes, öz betımen şetelge baryp, Singapurda bılım alypsyz. Būl elge öz qalauyŋmen bardyŋ ba?
– Raqmet! Mekteptı öte jaqsy oqydym. Aǧylşyn tılınde jetık meŋgerıp şyqtym. Sodan keiın şetelge baryp bılım alsam dep oiladym. Aldymda san tarau jol tūrdy. Ūlybritaniiaǧa baryp oqyǧym keldı. Bıraq ol eldıŋ dämı tartpady. Bügınde damuy jaǧynan köş basynda tūrǧan Singapurǧa bardym. Aziianyŋ alpauyt elınde oqyǧanyma ökınışım joq. Köp dünienı kökıregıme tüidım. Aldymen sonda bır jyldai tıl üirenu jäne Naniang tehnologiia universitetınıŋ daiyndyq kursynan öttım. Sodan soŋ avstraliialyq Djeims Kuk universitetınde IT – elektrondyq biznes fa­kultetıne oquǧa tüstım. Osy salamen bırge saiasattanu jäne memlekettık basqaru maman­dyǧyn qosa igerdım. Būl universitet – älemge tanymal bıre­gei oqu oryndarynyŋ bırı. Oqu ordasy ornalasqan aumaq 200 gektardy alyp jatyr. Beinelep aitqanda, özı bır kışıgırım qalaşyq. Mūnda tek studentter ǧana ornalasqan. Bögde adam­dar kıruge rūqsat joq. Oqu aǧylşynşa ötedı. Men özım jas­taiymnan kompiuterge jaqyn boldym. Sondyqtan uaqyt talabyna sai IT-salasynyŋ qyr-syryn üirenudı mūrat ettım. Al Singapur – innovasiialyq jaŋa tehnologiia jaǧynan damyp tūrǧan memleket.
– Sonda būl memleket osyndai jetıstıkke qalai jetıp otyr?
– Singapurda bızdegıdei asta-tök tabiǧi qazba bailyq joq. Jer kölemı de şaǧyn. Olardyŋ eŋ basty kapitaly – adam. Äsırelep aitqanda, talantty, ozyq oily adamnyŋ miy, ideiasy qatty qadırlenedı. Būl eldı aiaǧynan tık tūrǧyzǧan, onyŋ tūŋǧyş premer-ministrı – Li Kuan Iý myrza. Körnektı qairatker memlekettı 1959-1990 jyldary basqaryp, älemde adam sengısız «Singapurdyŋ ekonomikalyq sekırısın» jasady. Ol ükımet basşysy bolyp tūrǧan kezınde jalpy ışkı önım jan basyna şaqqanda 22 myŋnan 44 myŋ dollarǧa deiın östı. 1965 jyly el tūrǧyndarynyŋ bes paiyzy ǧana sauatty bolǧan. 1990 jyly iaǧni, otyz bes jyl ışınde halyqtyŋ toqsan bes paiyzy joǧary bılımge qol jetkızdı. Singapurda zaŋ qataŋ, bärı soǧan baǧynady. Korrupsiia degen atymen joq.
– Oqu jüiesınde qandai erekşelıkter bar?
– Bılımge qoiylatyn talaby küştı. Oqu baldyq reiting boiynşa jürgızıledı. Jinaǧan balyŋyz (GPA – grade point average) 2-den tömen bolsa, avtomatty türde universitetten şyǧarady. Oquǧa tölegen qarjyŋyzdy qaitarmaidy. Qazır bızdıŋ elge Singapurdyŋ joǧary oqu oryndarynyŋ ökılderı jiı keledı. Olar mūnda jai at basyn tıremeidı. Daryndy, qabılettı balalardy özderıne oquǧa tüsuge şaqyrady. «Sız bızdıŋ elge kelıp oqyŋyz, tegın bılım alasyz, şäkırtaqy, baspanamen qamtimyz. Oquyŋyzdy aiaqtaǧannan keiın mūnşa jyl kelısımşart boiynşa jūmys ısteisız» degen talap qoiady. Osy talappen bıraz jastar sol jerde bılım aluda. Mysaly, menımen bırge qazaq-türık liseiın üzdık bıtırgen, halyqaralyq olimpia­dalarda top jarǧan jıgıtter oqydy.
– Sız solai barǧan joqsyz ba?
– Joq. Men öz erkımmen bardym. Bıraq maǧan da sol elde tegın oquǧa mümkındık boldy. Alaida olardyŋ «oqu bıtırgennen keiın bızde qyzmet atqarasyz» degen kelısımşartymen kelıspedım. Oquymdy aiaqtaǧannan keiın elge oralsam dedım. Eger sonda qalatyn bolsam, onda bes jyl nemese on jyl jūmys ısteu qajet.
– Qalǧan qazaq jastary bar ma?
– Bar. Özım sonda qalǧan on şaqty jıgıttı bılemın. Olarmen älı aralasyp tūramyn. Keibıreuı ülken därejedegı lauazymdy qyzmetke köterılgen. Mäselen, Şanhai men Singapurdyŋ IT-departamentın basqaratyn qazaq balasyn tanimyn. Taǧy da basqa dostarym sol memlekettıŋ ǧylymynyŋ baǧyn jandyrdy. Qazırgı nanotehnologiia men biotehnologiia salasynda aituly jaŋalyq aşqan qazaq jastary bar.
– Oqu bıtırgennen keiın qaida bardyŋyz?
– Avstraliialyq Djeims Kuk universitetın bıtırgennen keiın sol memlekettegı kompaniialarǧa jūmys ısteuge qyzmetke şa­qyr­ǧandar boldy. Bıraq äke-şeşem elge kelgenımdı qalady. T.Rysqūlov atyndaǧy ekonomika jäne biznes universitetınıŋ magistraturasyna tüstım. Odan keiın oquymdy Şveisariiaǧa baryp jalǧastyrdym. Onda kommunikasiia jäne piar mamandyǧy boiynşa magistraturada (MBA – Master of buinsess adminstration) oqydym. Būryn «piar» degen salany jarnama nemese marketing dep oilaitynmyn. Söitsem, būl salanyŋ da qyr-syry jeterlık. Ony meŋgeru de oŋai emes eken. Psiholog bolu qajet. Sonyŋ bärın üirendım. Osy magistaturada sabaq bergen professor ūstazymnyŋ baǧyttauymen Jeneva qalasynda halyqaralyq ekonomika jäne qatynas salasy boiynşa dokturanturaǧa tüsıp, (DBA – Doctorate Business Administration) ony tört jyl oqyp, doktorlyq dissertasiiamdy qorǧadym.
– Sol Jenevada ornalasqan Düniejüzılık sauda ūiy­myna baryp jürgende qan­dai özgeşelıkterdı baiqa­dyŋyz?
– Būl ūiymǧa kırgen elder arasynda bäsekelestık joǧary. Bızde būl ürdıs öte baiau. Attylyǧa ergen jaiau adam sekıldımız. Europada kez kelgen öndırıs jaqsy damyǧan. Qazır olar bır orynda tūryp qaldy. Ne alǧa, ne artqa jyljymaidy. Bız sekıldı damu jolyna endı tüsken elge alǧa jüruge mümkındık mol. Mäselen, maǧan bır şeteldık investor Qazaqstanda toqyma öndırısın damytqysy keletının aitqan edı. Bızde būl sala onşa damymaǧan. Mysaly, İzrail elınıŋ tabiǧaty öte jūtaŋ. Aŋyzaq, şöl dala. Soǧan qaramastan olar jaŋa tehnologiianyŋ jetıstıgımen jemıs-jidektıŋ neşe türın eksportqa jıberedı. Aitalyq, Kanada men bızdıŋ soltüstık öŋırdıŋ tabiǧaty ūqsas. Olar da bız sekıldı egın salady. Bıraq astyqtyŋ köp mölşerın Qytai Kanadadan alady. Kanadada bidai ösıru tehnologiiasy joǧary deŋgeide damyǧan. Bız bidaidyŋ önımın 25 sentnerden alsaq, quanamyz. Al Egipet bidaidyŋ bır sabaǧynan 170 dän alatyn ädıs tapty.
– Qazır qaida qyzmet ısteisız?
– Ūlttyq ekonomika minist­r­lıgınıŋ Memlekettık basqaru jüiesın damytu departamentı Memlekettık basqarudy damytu saiasaty basqarmasynyŋ bas sarapşysymyn. Maǧan Şveisariiada oqyp jürgende bızdıŋ elşılıktıŋ azamattary Qazaqstannyŋ Düniejüzılık sauda ūiymynyŋ ökılı retınde qyzmet ısteseŋız degen ūsynys bıldırgen edı. Men oǧan bırden kelıstım. Bıraq elge kelıp, Ūlttyq ekonomika ministrlıgınde üş jyl jūmys ısteu qajet eken. Ekı jylym öttı, endı soŋǧy jyl qaldy. Sodan keiın atalǧan sauda ūiymyna jūmys ısteuge baramyn.
– Bıraz sabaqty äŋgımenıŋ tüiının tarqattyq. Alda qandai maqsatyŋyz bar?
– Maqsat – bıreu. Tuǧan elım­nıŋ damuyna ülesımdı qosqym keledı. Şveisariia tūrǧyndary tabiǧatty qatty qadırleidı. Jerınıŋ bärı jap- jasyl. Elımızde de körgen adamnyŋ auzynyŋ suy qūrityn körıktı jerler jeterlık. Qūnarsyz, şöldı mekender de bar. Olardyŋ da erekşelıgın saqtap, jaŋa tehnologiia arqyly körkeituge bolady. Bızdıŋ Qazaqstannyŋ tehnologiiasy – Japoniiaǧa, tabiǧaty Şveisariiaǧa ūqsasa dep armandaimyn.