Ǧūbaidolla Şyŋǧyshan turaly aŋyz ben aqiqat
Būl maqalanyŋ jazyluyna el astanasyndaǧy Äskeri-tarihi mūrajaida memlekettık qūpiiany qorǧau qyzmetınıŋ tarihy turaly körmenıŋ aşyluy türtkı boldy. Būǧan Ǧūbaidolla Jäŋgırovtıŋ qandai qatysy bar deisız be? Tıkelei qatysy bar. Äskeri bailanys pen qūpiiany qorǧau qyzmetı – bır-bırımen bıte qainasyp jatqan sala. Kögerşınnıŋ kömegımen hat-habar alysqan baǧzy zamannan berı memlekettık, onyŋ ışınde äskeri qūpiiany saqtaudyŋ maŋyzy jyldan-jylǧa arta tüspese, kemıgen joq. Al daŋqty jerlesımız – Resei imperiiasynyŋ bailanys äskerınıŋ, äsırese telegrafynyŋ bastauynda tūrǧan tūlǧa. Atalmyş körmenıŋ aiasynda kavaleriianyŋ tolyq generaly Ǧ.Jäŋgırovtıŋ ömırınen syr şertetın ekspozisiia da qoiyldy.
Aşyq aqparat közderınde Ǧūbaidolla Jäŋgırov Şyŋǧyshan turaly mälımetter jeterlık. Bıraq köbısı bırın-bırı qaitalaidy jäne jan-jaqty emes. Tarihşy mamandardyŋ pıkırınşe, eŋ qūndy jäne tarihi tūrǧydan naqtylanǧan eŋbek G.Mūqataev pen M.İrhinanyŋ Sankt-Peterburgten şyqqan «Sultan Gubaidulla Chingishan polnyi general ot kavalerii» kıtaby körınedı. Kıtaptyŋ alǧysözınde avtorlar qūjattarǧa qataŋ negızdelgen tuyndy jazudy maqsat tūtqandaryn aitady. Sol sebeptı olar Sankt-Peterburg, Mäskeu, Iаlta, Simferopol mūraǧattarynda, Bolgariianyŋ Pleven qalasyndaǧy tarihi muzeide jūmys ıstep, köz maiyn tauysqan. Avtorlardyŋ aituynşa, keibır qūjattardyŋ toltyrylǧannan berı betterı aşylmaǧan küiı şaŋ basyp jatqan eken. Mäselen, Ǧūbaidollanyŋ Paj korpusyna ornalasuyna, jūbaiy Feodosiia Velinskaiaǧa, aǧasy Ahmet-Gereidıŋ Iаltaǧa keluıne bailanysty jäne taǧy basqa da qūjattar.
Būl jerde osy kıtaptyŋ şyǧuyna ölşeusız eŋbek sıŋırgen, onyŋ ışınde qarjylyq ta järdem körsetken äskeri ǧalym, polkovnik Gennadii Mūqataevtyŋ esımın erekşe atap ötken jön. Ol – Ulianov tank uchilişesın, sosyn marşal R.Malinovskii atyndaǧy brondy tank äskerlerınıŋ akademiiasyn bıtırıp, vzvod komandirınen polk komandirı därejesıne deiın köterılgen azamat. Keiın Batys Qazaqstan oblysynyŋ äskeri komissary boldy. Osy jyldary Jäŋgırhan turaly kıtap jazyp, ıle-şala hannyŋ kışı ūly Ǧūbaidollanyŋ ömırın tereŋırek zertteuge kırısken eken. Kıtaptyŋ redaktory İnna Gudoşnikova özınıŋ qyzy Sankt-Peterburgte tūratyn baspager, önertanuşy Marina İrhinamen bırge Resei mūrajailarynda köp uaqytyn ötkızıp, G.Mūqataevqa han balasy turaly materialdardy ızdestıruge kömektesken.
– Bızdı Sankt-Peterburgtegı orys etnografiialyq mūrajaiynda kütpegen olja kütıp tūrdy. Mūnda bız bırneşe bökeiordalyq tüpnūsqa būiymdarǧa tap boldyq, olar – arab jazuy bar metall dulyǧa, soǧan arnap tıgılgen erekşe bylǧary qorap pen Bökei şeberlerınıŋ qolynan şyqqan ekı jastyq. Mūrajaidyŋ qūjatynda būl būiymdardyŋ 1919 jyly generaldyŋ jesırı Feodosiia Şyŋǧyshannan satyp alynǧany jazylǧan, – deidı bır sūhbatynda İnna Gudoşnikova.
Endı QR QK Memlekettık äskeri-tarihi mūrajaiyndaǧy derekterge söz bereiık. Ǧūbaidolla 1840 jyldyŋ 6 mamyrynda han ordasynda düniege kelgen. Äuelı Orynbordaǧy Nepliuev kadet korpusynda bılım alǧan. 1849 jyly aǧasy Ahmet-Gereimen bırge Sankt-Peterurgtegı imperatorlyq Paj korpusyna tüsıp, ony 1956 jyly üzdık bıtırıp şyǧady. Ǧūbaidollanyŋ esımı «priznan otlichneişim vospitannikom» degen joǧary baǧamen osy oqu ornynyŋ erekşe kıtabyna engızılgen. Äskeri qyzmetın Leib-gvardiiada kornet şenınde bastaidy. Keiın Orynbor men Soltüstık-Batys ölkesınde ärtürlı äskeri qyzmet atqarǧan.
«Polkovnik Şyŋǧyshan mansabynyŋ odan ärı ösuın ekı faktor: jeke basynyŋ erekşe qasietterı men basşylyqtyŋ tıkelei qoldauy anyqtady. II Aleksandr Soltüstık-Batys ölkege saparǧa şyqqan saiyn Ǧūbaidollany özımen bırge alyp jüretın. Osyndai saparlardyŋ bırınde ol imperatordyŋ adiutanty atanyp, patşamen arasynda öte senımdı qarym-qatynas ornaidy» deidı derekközder.
Ǧūbaidollanyŋ äskeri talanty men eŋbekqorlyǧy 1877 jylǧy orys-türık soǧysy barysynda barynşa tanylady. Sol tūsta ol Balqan armiiasynyŋ barlyq bailanys jelılerı men telegraftyq hat-habar qozǧalysynyŋ bastyǧy bolyp taǧaiyndalyp, tıkelei bas ştab bastyǧy men joǧarǧy bas qolbasşyǧa ǧana baǧynady.
Jalpy Balqandaǧy soǧys kezınde ekı jarym myŋ şaqyrymnan astam dalalyq bailanys jelısı tartylyp, 20 myŋdai jedelhat jıberılgen. Ortaşa eseppen täulıgıne ärbır telegraf parkıne 180, al bölımşesıne 60-tan astam şūǧyl hat-habar kelıp otyrǧan. Būl armiia qolbasşylyǧynyŋ ūrys qimyldary üstınde äskerlerdı basqaruda telegraf bailanysyn meilınşe keŋ qoldanǧanyn körsetedı. Orys äskerınıŋ bükıl telegraf qyzmetınıŋ bastyǧy retınde ol telegraf jüiesınıŋ üzdıksız qyzmetın ūdaiy qamtamasyz etuge tiıs bolatyn.
Sol soǧysta erekşe közge tüsken polkovnik Ǧ.Jäŋgırov «Erlıgı üşın» degen jazuy bar altyn qylyşpen marapattalady. 1878 jyldyŋ 1 qaŋtarynda oǧan general-maior äskeri ataǧy berıledı. 1888 jyly general-leitenant, 1894 jyly kavaleriianyŋ tolyq generaly atanady.
Sonymen qatar ol Resei imperiiasynyŋ 3-ınşı jäne 4-därejelı Äulie Vladimir, 1-ınşı jäne 2-därejelı Äulie Anna, 1-ınşı, 2-nşı jäne 3-därejelı Äulie Stanislav siiaqty eŋ joǧary ordenderımen marapattalǧan.
Eŋ bastysy, Ǧūbaidolla Jäŋgırovtıŋ esımı Kremldıŋ Georgii zalynda barlyq zaman men halyqtardyŋ äskerbasylarynyŋ qatarynda altynmen qaşalyp jazylǧan. Ol – mūndai qūrmetke ie bolǧan tūŋǧyş ärı jalǧyz qazaq.
Ǧūbaidollanyŋ ömırın zertteuşıler ol elden jyraqta jürse de, tuǧan halqyna degen süiıspenşılıgın ömır boiy jüregınde saqtap ötken deidı. Qazaq balalarynyŋ oqu-bılımge talpynysyn qoldauy, başqūrt aqyny Aqmolany abaqtydan alyp qaluy jäne taǧy basqa da derekter sonyŋ bır dälelı bolsa kerek.
Ǧūbaidolla ǧūmyrynyŋ soŋyn Iаltada ötkızıp, sonda köz jūmady. Onyŋ ömırıne qatysty ärtürlı aŋyzǧa bergısız äŋgımeler de bar. Qūjattarǧa säikes, onyŋ artynda ūrpaq qalmaǧan. Bıraq Serıkbol Hasan «Aiqyn» gazetınde bylai dep jazady: «General Qyrymǧa barǧan saparynda qyrym tatarlary müftiınıŋ qyzyna üilengen degen de äŋgıme joq emes. Ekeuı meşıtte jasyryn nekege tūrǧan-mys. Alaida keiın mūny äkesı bılıp qalyp, qyzyn Būqar hany Seiıt hanǧa tabystap jıbergen. Ǧūbaidolla äielın sol küiı taba almapty. Bıraq 1905 jyly äiel Hakımkerei degen ūl tuypty, ökınışke qarai, onyŋ ärı qaraiǧy ömırı jaily derek müldem joq. Al taǧy bır senımsızdeu derekterde generaldyŋ Sofia Pavlovna (Volkonskaia) degen äielmen otasqany aitylady. Sofia Pavlovna generaldyŋ Iаltadaǧy beiıtıne eskertkış ornatyp, «Liubov ne umiraet, ona vechna» dep jazdyrtypty».
Äitse de daŋqty jerlesımız turaly derekter älı de tabylyp qalar degen ümıt te joq emes. Olardy, ärine, elımızden tysqary jerdegı mūraǧattar men mūrajailardan ızdegen jön. Mäselen, «Erlıgı üşın» degen jazuy bar qylyşy Bolgariianyŋ Pleven qalasyndaǧy mūrajaida tūr degen söz ümıt syilaǧan. Mūrajaida sondai qylyş bar eken, bıraq ol Ǧūbaidollaǧa tiesılı bolmai şyqty. Söite tūra jan-jaǧyna jaryq şaşyp, şamdai janyp ötken jarqyn ömır iesınen eşbır derek qalmauy mümkın emestei körınedı.
Äbubäkır Smaiylov
