Qazaqtan şyqqan Tūŋǧyş hanymdar

Qazaqtyŋ basyna qauıp töngen syn saǧatta atqa mınıp, jauǧa qarsy şapqan apa-analarymyz köp bolǧan. Tūmar patşaiymnan bastap, Bopai hanşaiymǧa deiıngı batyr analarymyz eldıŋ erteŋı üşın kürestı. Al ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ oty tūtanǧan sätte Mänşük pen Äliia syndy jüzdegen jauynger qyzdar maidanǧa attandy. Osyndai batyr analarymyzdyŋ ızın qazaqtan şyqqan tūŋǧyş äiel-general Säule Aitpaeva jalǧastyrdy.

Qazaq äielderı arasynan şyqqan tūŋǧyş küişı Dina Nūrpeiısova bolatyn. Qūrman­ǧazydan sabaq alǧan ol Türkeştıŋ, Soqyr Esjannyŋ, Müsırälı men Älkeidıŋ, Däu­­letkereidıŋ küilerın naqy­şyna keltıre oryndaityn bolǧan. Küişı turaly kompozitor Ahmet Jūbanov: «Dina ūzyn da süirıktei sau­saqtarymen dombyra per­ne­sınde, saǧalaǧynda nebır al­şaq perneler aralyqtaryn eşbır mültıksız alady. Simfoniia sazyndai siqyrly äuen alpys ekı tamyryŋdy boilata, şymyrlata, buyrqana nebır äserge tüsıredı» dep jazady.
Aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa­lardyŋ bırı, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş KSRO halyq ärtisi Kü­läş Baiseiıtova edı. E.Bru­si­lovskii jazǧan tūŋǧyş qazaq operasy «Qyz Jibek­tiŋ» qo­iyluy qazaq muzyka mädenie­tındegı ülken tarihi oqiǧa boldy. 1936 jylǧy Mäskeudegi qazaq öneriniŋ onküninde Qyz Jibektı som­daǧan Küläş tyŋdarman jūrt­şylyqtyŋ ystyq yqylasyna ie boldy. Ol bar-joǧy jiyrma tört jasynda KSRO halyq ärtisi ataǧyn aldy.
Şara Jienqūlova qazaqtyŋ tūŋǧyş käsibi bişi qyzy bolyp sanalady. Ol nebäri on alty jasynda köpşılıkke tanyla bastaidy. Al qazaq ädebieti men öneriniŋ Mäskeudegi alǧaşqy onkündiginde zor tabystary üşin oǧan «Qūrmet belgisi» ordeni tabystalady. Sondai-aq, Şara Jienqūlova qazaqtyŋ tūŋǧyş drama teatry şymyldyǧyn aşqanda Eŋlik pen Qaraközdei aiauly qyzdardyŋ rölin somdaidy. Būdan bölek, ol ūlttyq kino öneriniŋ tölbasy bolǧan «Amangeldi» filminde Banu rölin oinady. Demek, ol bişı ǧana emes, sonymen qatar teatr jäne kino ärtısı bolyp sanalady.

Sondai-aq, «qazaqtyŋ tūŋǧyş balerinasy kım?» degende eŋ bırınşı bolyp Nūrsūlu Tapalovany eske tüsıremız. Qarşadai qyzdy Almatydaǧy opera jäne balet teatrynyŋ körkemdık jetekşısı Q.Jandarbekov pen baletmeister A.Aleksandrov qamqorlyqtaryna alady. Sonymen qatar, Dariǧa Tınälina qazaqtan şyqqan tūŋǧyş kinorejisser bolyp sanalady. Ol «Saltanat», «Qiiandaǧy qystauda», «Airyqşa maŋyzdy tapsyrma» atty filmder tüsırgen.

NÄZİPANYŊ IZIN LÄZİZA JALǦADY

Bılım salasynda qazaqtan şyqqan tūŋǧyş qai­rat­ker äielder turaly ait­qanda, eŋ bırınşı bolyp Näzipa Qūljanova eske tüsedı. Alaida onyŋ bılım salasyndaǧy qyzmetınen görı jurnalistık qyry basymdau tüsıp jatady. Sol sebeptı onyŋ esımı ūlt tarihyndaǧy qazaqtan şyqqan tūŋǧyş jurnalist retınde este qaldy. Näzipa Qūljanova 1902 jyly Qostanaidaǧy qyzdar gimnaziiasyn bitirip, Torǧaidaǧy qyzdar uchilişesınde, keiın Semeidegi mūǧalimder semina­riiasynda ūstazdyq etedı. Ol qazaq äielderi arasynan äleumettik iske belsene ara­lasqan tūŋǧyş pedagog-ǧalym bolatyn. Sondai-aq, onyŋ qairatkerlık belsendılıgın nazardan tys qaldyruǧa bolmaidy. Mysaly, Näzipa Qūljanova 1914 jyly Semei qalasynda Abaidyŋ qaitys bolǧanyna on jyl toluyna orai poeziia keşın ūiymdastyrady. Qaryndasynyŋ osyndai belsendılıgıne riza bolǧan Ahmet Baitūrsynūly oǧan öleŋ arnap, 1924 jyly şyqqan «Ana men bala» atty eŋbegine alǧysöz jazdy.
Näzipa Qūljanovanyŋ ızın Läziza Aimaşeva tūŋǧyş tele­jürgizuşi retınde jalǧady. Bır qyzyǧy, Läziza därihanadaǧy jūmysynan telejürgizuşilikke şaqyrylǧan eken. Sodan ne kerek, Aimaşeva apamyz on bes jyldan astam tıkelei efirde diktor boldy.
Şyny kerek, qazaq äielderınıŋ arasynan şyqqan alǧaşqy geolog-ǧalym Patşaiym Tä­jıbaeva turaly köpşılıgımız bıle bermeimız. 1920 jyly düniege kelgen tūlǧa ǧylymmen qosa qoǧamdyq qyzmetterge de belsene aralasqan bolatyn. Ol geologiia ǧylymynyŋ ışındegı ırgelı sala litologiianyŋ negızın qalaǧan. Patşaiym Täjıbaeva qazaq ǧylymynyŋ qaranary Qanyş Sätbaevtan tälım aldy.

ÄLİIа MEN MÄNŞÜK AŊYZǦA AINALDY

Söz basynda Tūmar patşaiym men Bopai hanşaiymdy tekten-tek tılge tiek etken joqpyz. Qos batyrdyŋ ūrpaqtary ekınşı düniejüzılık soǧysta eren erlıgımen közge tüstı. Mysaly, Mänşük Mä­metova Keŋes Odaǧy batyry ataǧyn alǧan tūŋǧyş qazaq qyzy retınde tarihta qaldy. Nebärı on segız jastaǧy qarşadai qyz «Faşisterdi joiu üşin maidanǧa attanatyn aǧaiym da, apaiym da joq, sondyqtan, özimdi jiberiŋiz» dep, äskeri ko­missariatqa hat jazǧan.
1942 jyldyŋ 13 tamyzynda Almatydan №100 atqyştar brigadasymen Mänşük te maidanǧa attanady. KSRO Joǧarǧy Keŋesiniŋ jarlyǧymen 1944 jyldyŋ 1 nauryzynda Mänşük Mämetovaǧa Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧy berildi. Däl osyndai ataqqa Äliia Moldaǧūlovanyŋ da ie bolǧanyn aityp ötken jön. Sondyqtan da bolsa kerek ūlt tarihynda Äliia men Mänşüktıŋ esımı aŋyz bolyp qaldy.
Sondai-aq, «qazaq qyzdary arasynan şyqqan tūŋǧyş äskeri ūşqyş kım?» degende Hiuaz Dospanovany ataimyz. 1940 jyly Mäskeu qala­syndaǧy medisina institu­tyna oquǧa tüsken ol soǧys bastalǧanda ataqty orys ūş­qyşy M.Raskova basqarǧan 46-gvardiialyq polkke qabyl­danady. Qaisar qyz Ukraina, Belorussiia, Qyrym, Kavkaz, Polşa jäne Albaniia siiaqty faşister basyp alǧan elder aspanynda «PO-2» bombalaǧyş ūşaǧymen üş jüz ret jau töbesinen ajal oǧyn boratqan. Osy erligi üşin Hiuaz Dospanovaǧa Elbasynyŋ Jarlyǧymen Halyq qahar­many ataǧy berilip, «Altyn Jūldyz» jäne «Otan» ordenderi tapsyryldy.

Äliia men Mänşüktıŋ jäne de Hiuaz apalarymyzdyŋ ızın onyŋ sıŋlılerı abyroimen jalǧastyryp keledı. Mäselen, Säule Aitpaeva qazaqtan şyqqan tūŋǧyş äiel-general bolsa, Toty Ämırova – TMD elderı boiynşa tūŋǧyş äiel ūşqyş, ekipaj komandirı.

ALDANYŞTAN JAZİRAǦA DEIIN

Qazaq qyzdary sportta da özınıŋ myqty ekenın tanytyp jür. Mäselen, Aldanyş Ramazan qazaq qyzdarynyŋ arasynan tūŋǧyş Olimpiadaǧa qatysqan. Moŋ­ǧoliianyŋ Baiölke aimaǧyna qarasty Ölgei qalasynda tuǧan qan­dasymyz jügıruden 1964 jylǧy Tokio olimpiadasyna barady. Ol Moŋ­ǧoliianyŋ sport tarihynda tūŋǧyş «Sport şeberı» atanǧan. Onyŋ jarty ǧasyr būryn jaŋartqan üş bırdei rekordynyŋ bırın älı künge eş jelaiaq būzǧan joq.
Nazym Qyzaibai – qazaq qyzdarynyŋ arasynan şyqqan tūŋǧyş älem chempiony. Ol bokstan Oŋtüstık Koreiada ötken äielder arasyndaǧy VIII älem chempionatynda jeŋımpaz atanǧan bolatyn. 48 kelı salmaqta baq synaǧan Nazym Qyzaibai Ündıstan ümıtı Şamdjetsabam Sardjubaladan basym tüsıp, saf altynǧa qol jetkızdı. Sondai-aq, ötken jyly Dariǧa Şäkımova boks­tan qazaq qyzdary arasynan şyqqan tūŋǧyş Olimpiada jüldegerı atandy.
Būdan bölek Jazira Jap­parqūl qazaq qyzdary arasynda Olimpiada oiyndarynda kümıs jülde alǧan tūŋǧyş sportşy retınde tarihta qaldy. Alaida onyŋ Tokio Olimpiadasynda top jaryp, altynnan alqa taǧuyna mümkındık bar. Ökınışke qarai, äzırge olimpiada altynyn alǧan qazaq qyzdary bolmai otyr.
İä, qazaq qyzdary arasynan tūŋǧyş degen ataqqa ie bolatyn köptegen jandar şyǧady. Öitkenı älı de bolsa biık şyŋdardy baǧyndyruǧa tiıstı salalarymyz barşylyq. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını, Tūmar patşaiym men Bopai hanymnyŋ sıŋlılerı amandyq bolsa talai-talai biıkterdı baǧyndyrady.

Serık QŪDAIBERGENŪLY