«Han aitqan sözdı qara da aitady, bıraq auzynyŋ duasy joq» demekşı, köşpendılerdıŋ, onyŋ ışınde qazaq halqynyŋ älemdık örkenietke qosqan jetıstıkterı turaly būǧan deiın de talai ǧalymdar, tarihşylar aitqanymen, oǧan beijai qoǧam jöndep köŋıl qoia qoimady. Eşnärsenıŋ baiybyna boilamaityn keŋkeles sana mūndai paiymdardy tıptı keleke etkısı keldı. Al N.Nazarbaevtyŋ atalǧan maqalasynan keiın astamşyl piǧyldar sap tyiyldy dese de bolady.
Kelıssek te, kelıspesek te, qazaq üşın damudyŋ «batysşyldyq» ülgısı jaramaidy. Öitkenı Qazaqstan – özınıŋ baiyrǧy halqynyŋ qūramy boiynşa da, ömırge degen közqarasy boiynşa da airyqşa memleket. Bırınşıden, tūrǧylyqty halyq özınıŋ tūrmystyq erekşelıgıne sai adam balasy ömırınıŋ bastau basynda bolatyn tuystyq sabaqtastyǧyn üzgen joq. Ekınşıden, köşpendıler barlyq zamandarda da tabiǧattyŋ zaŋymen ömır sürıp, özınıŋ ata-tegın sonau Adam ata men Haua anadan taratady. Tek Ūly dalanyŋ köşpendılerı ǧana öz ūly babalarynyŋ esımın mäŋgılıkke saqtap, özderın Adam dep atauy tegınnen-tegın emes. Üşınşıden, ötken tarihtyŋ türlı jaǧdaiattaryna qaramastan, halqymyz ata-baba dästürıne berık, kösemderıne adal bolyp keldı.
Keiıngı künderge deiın köşpendılerdıŋ «ömırbaianyn» otyryqşy jūrttardyŋ «oqymystylary» jazyp keldı. Köp jaǧdaida jalǧan tarihşylar men äperbaqan ideologtardyŋ otyryqşy jūrttardyŋ mädenietı köşpendılerden joǧary tūrdy degenge saiady. Äsırese, tarihtanu ısınde būrmalauşylyqtar köp. Köşpendılerdıŋ şynaiy tarihyn, onyŋ jalpy jer betındegı adamzat damuyna qosqan ülesın sonyŋ kesırınen älı «köre almai» jürmız. Qazaqtyŋ şynaiy tarihyn tanyǧyŋyz kelse, bügıngı tarihtanu ısındegı adasuşylyqtardan aryluymyz qajet. Eŋ aldymen, adamzattyŋ mädeni damuy turaly jalǧan teoriia qaşan jäne qalai paida bolǧanyn ūǧyp alǧanymyz jön.
Bız Marko Polonyŋ Qūbylai hannyŋ «jabaiy» ordasyna saiahat jasaǧanyn bılemız. Otanyna qaityp oralǧannan keiın ol özınıŋ taŋǧajaiyp saiahaty turaly kıtap jazyp, onda otqa janatyn «qara tas» (kömır), ot şyǧatyn ūntaq (kükırt), teŋızşılerge baǧyt körsetetın «aqyldy» qūral (kompas) t.b. keremetter turaly aitady. Būl kezde Europa älı ūiqyda jatqan, olar Marko Polonyŋ kıtabyn oidan şyǧarylǧan ertegı retınde qabyldady. Europalyqtarǧa onyŋ jazǧandarynyŋ bärı şyndyq ekenın tüsınu üşın mūnan keiın de bırneşe ǧasyrlar kerek boldy.
Qazırgı tarihtanu ǧylymynda adamzattyŋ mädeni damuynyŋ bastau basy retınde qalalyq tūrmys (memleket) pen jazu paida bolǧan b.e.d. 8-4 ǧasyr däuırı mysalǧa alyndy. Bıraq oǧan deiın adamzat söileu tılı men öz etnostaryna qatysty salt-dästürlerdıŋ qalyptasu kezeŋınen öttı. Adam balasy osy intellektualdyq deŋgeige jetu üşın ūzaq uaqyt boiy jady senımıne baǧynyp keldı. Adamdar ata-baba aruaǧyna, tabiǧattyŋ alapat apattaryna, aspan denelerıne (ai, kün) sendı, aqyr soŋynda olardyŋ aqiqatty tüsınuge degen qūlşynysy bükıl ǧalamdy kök pen jer qūdaiy – Täŋır basqarady degen senımge äkeldı.
Oljas Süleimenov bylai deidı: «Tıl men mädeniet künge tabynuşylyq dınınen tuǧan – mädeniettanuda tıl salasy ǧylymyn mıne osy tūstan bastau kerek edı. Bıraq būl ūǧymǧa lingvistika endı-endı ǧana nazar audara bastady» («Iаzyk pisma»). Äŋgıme örkeniettıŋ ruhani damu aspektısı jaiynda: onsyz adam balasynyŋ «adamdyq bolmysy» aşylmaǧan bolar edı deidı ol kısı.
Mūsylman dästürınde Salim patşa, parsylardyŋ Kir patşasy, Avram paiǧambar, sondai-aq evreiler Hyzyrdyŋ (Qydyr) balalary bolyp sanalady. Öz däuırınıŋ eŋ joǧary ǧylymyna ainalǧan Täŋır dını tegınnen-tegın tua qalǧan joq, ejelgı köşpendılerdıŋ, mūsylmandardyŋ, hristiandardyŋ paiǧambarlary būǧan deiın Täŋır dınınıŋ ökılderı boldy.
Adamzat özınıŋ ömır jolynda ata-babalaryn este saqtap, olardyŋ ıs-täjıribelerın jalǧastyruǧa tyrysty. Ol halyqtyq dästürdıŋ tūraqtylyǧyna, iaǧni ata-babalar senımın berık ūstauǧa alyp keldı. Ata-baba «simvoldaryn» saqtau uaqyt öte kele sol adamdardy «qūdaiǧa» ainaldyruǧa jetkızdı (Myrzabek Qarǧabaev. Atlantidanyŋ adasuy).
Bızdıŋ sanamyzǧa qūdaidyŋ jaŋaşa sipatyn sıŋırgen ötken zamandardaǧy paiǧambarlardyŋ zor tūlǧalary osylai qalyptasty. Dınge degen senımın joǧaltyp almau üşın adamdar özderınıŋ ata şejıresın jattap östı, babalarynyŋ täjıribesıne süiene otyryp özderınıŋ ıs-äreketterınıŋ dūrys-būrystyǧyn anyqtady.
Tarihta qoǧamnyŋ äleumettık damuyna yqpal etuşı ışkı jäne syrtqy jaǧdaiattardyŋ logikalyq tızbegı bızge mädeni damu barlyq uaqyttarda da otyryqşy jūrttardyŋ «materialdyq» jäne köşpendı halyqtyŋ «ruhani» qūndylyqtarynyŋ özara arasalmaǧy negızınde jüzege asyp otyrǧandyǧyn körsetedı. Al qoǧamnyŋ mädeni ömır tūrǧysyndaǧy qalǧan barlyq jetıstıkterı osy aralyqtan janama türde tuyndap otyrǧan.
Bızdıŋ atalarymyz babalar ruhyn ömır boiyna saqtap keldı jäne mezgıl-mezgıl ara ūiasy siiaqty tarih sahnasyna jaulauşylardy şyǧaryp tūrdy. Köşpendılerdıŋ mädenietı basqa jūrttarǧa osylai tarady. Oǧan osy saharada qūrylyp, ūlan-ǧaiyr qūrylyqtar – Aziia men Europaǧa, Afrika men Ündıstanǧa, Qytaiǧa bilıgın jürgızgen, tarih sahnasynda bırın-bırı almastyryp otyrǧan, är kezderı ärtürlı atalǧanymen tübı bır Türık jūrty – Saqtar, Ǧūndar, Üisınder, Qypşaqtar, Naimandar, Hazarlar, Türgeşter, Türkı qaǧanaty men keşegı Altyn Orda siiaqty ūly imperiialar kuä.
Dınder aralyq qaqtyǧys küşeigen b.e.d. 5-4 ǧasyrlarda jujandarǧa (budda) qarsy küresu üşın Kün bi balalarynyŋ (Saqtardyŋ patşasy Kün bidıŋ titulyn taǧynyp jürdı) küşın bırıktıru kerek boldy. Mıne, sol kezde alǧaş ret «türık» sözı tarihi ainalymǧa kırdı. Türık (şynaiy dın) – mäŋgı kök aspannyŋ sarbazdary. Arabtar köşpendılerdı Täŋır dının ūstanǧandyqtan «türıkter» dedı. Al qaitadan qūrylǧan Ūly (Şyǧys) qaǧanattyŋ bırınşı qaǧany Kültegın (Kün-tegın, mūnda tegın, tek – ūrpaq) atauyn aldy. Ūly Şyŋǧyshan Şyǧys Türık qaǧanatynyŋ aumaǧyn qalpyna keltırgende, 1206 jyly qūryltaida köşpendılerdıŋ basty bilerı qosylyp, oǧan Şyǧys qaǧany ataǧyn berdı.
Qazaqtyŋ ömır-saltynda künı bügınge deiın Täŋır dınınıŋ ǧūryptary myzǧymastai saqtalǧan. Köşpendılerdıŋ tüsınıgınde, myna älem ūrpaqtardyŋ enşısıne qaluy kerek. Al jas buynnyŋ barlyq ıs-äreketterı men oiyn, eŋ aldymen, äke-şeşesı, sosyn ata-baba aruaǧy jäne Kök Täŋırı baqylap otyrady dep sengen. Sondyqtan bız ärbır qadamymyz olardyŋ jürek qalauy baǧdary boiynşa jüzege asyruǧa tiıs degen. Qazaq bügın de «iä, aruaq!» dep atqa qonyp, aruaqqa syiynyp otyrǧan. Būl – aruaqqa degen senım, aruaqqa degen adaldyq. Onyŋ aty – niet. Osy ömırdegı barlyq jaqsylyqtarymyz ben jamandyqtarymyzdyŋ bärı osy nietten. Mıne, qazaqtyŋ jany – osy!
