QAZAQTYŊ JOQŞYSY

Arqaǧa qyzmet auystyryp, talai igılıktı ıstıŋ kuäsı boldym. Alǧaşqy erekşe äser etkenı – tarihi jädıgerler men belgılı tūlǧalar esımın ūlyqtauǧa aralasqan Quat aǧamen kezdesuım.  Qazaqtyŋ joqşysy retınde tanylǧan būl azamattyŋ keşegı jürıp ötken joly oi-örısımdı, tynysymdy keŋei­tıp, asyl mūrattarǧa jetelegen edı. Qanmen taraǧan tektılık pen anyq söi­lep, aqyryn basatyn qasietı talai ūrpaǧymyzǧa ülgı bolaryna men kämıl.

Bıreu dünie quyp, al bıreu bılım quyp eseiedı. Äkeden erte aiyrylsa da, qos ananyŋ tärbiesınde bolǧan Quat Esımhanovtyŋ qanaty qaiyrylmai östı. Äjesı men anasy tarihi-aŋyz äŋgımelerdı, naqyl sözderdı qūlaǧyna qūiyp, käusar būlaqtyŋ tūnyǧynan däm tatyrdy. Zerek balanyŋ sanasyna säule tüsırgen ata-baba ösietı öz zamandas­tary arasynan dara şy­ǧuyna jol aşqan edı. Ol şejıreşı azamat Älıbaidyŋ Arynymen, äigılı änşı Baiǧabyl Jylqybaevpen syrlas bolǧan. Al Aryn men Baiǧabyl atalarymyz İmanjüsıppen, Estaimen, İsanyŋ Qabyşymen, Mairamen didarlasyp, aita jü­rer tarihi oqiǧanyŋ kuägerı atanǧan adamdar.

Jyldar aǧysymen Quat aǧa da elmen bırge esei­dı. Joǧary oqu ornyn tä­mam­dap, 1974 jyly al­­ǧaşqy eŋbek jolyn Pav­lodar oblysynyŋ, «Qyzylqūrama» sovhozynda aǧa prorab boludan bas-tady. Al Ermak qalasynda qyzmet ıstegen jyldary qyzyl imperiianyŋ şekteu qoiǧan ärı bürkemelegen ısterıne tosynnan türen salyp, halyqtyŋ ystyq yqylasyna bölengenın köz körgen kuägerler ūmyta qoimaǧan bolar. 80-şı jyldyŋ şenınde Ermak qalasynda qazaqşa tälım beretın bırde-bır balabaqşa bolmaǧan. Osyny retke keltırgennen keiın akademik Manaş Qozybaevqa jolyǧyp, Ermaktyŋ şynaiy kelbetın anyqtauǧa ūsynys jasady. Alaŋ köŋıl qatelespegen eken. Indete tekserılgen qūjattar onyŋ baskeser bolǧanyn, Omby maŋyndaǧy Tarsk qalasynda dünieden ötkenın äşkerelep berdı. Osynyŋ negızınde tasmüsın beine maltalanyp, 1993 jyly qala atauy «Aqsu» bolyp özgertıldı. Būl tarihymyzdan oiyp oryn alǧan aituly betbūrys edı.

– Kökşetau qalasyndaǧy ziratta bolǧanymda, şaǧyn tastaǧy jazuǧa közım tüstı. Onda: «Būl jerde Säken Seifullinnıŋ ūly Aian jer­lengen» dep jazuly tūrdy. Asyl tūiaǧynyŋ beiıtı nege mūnşalyqty qarausyz qalǧan degen sūraq sanamdy da, janymdy da baiyz taptyrmady. Sūrau salyp, oqiǧanyŋ astaryna üŋıldım. Säken atylǧannan keiın jeŋgemız Gülbahram Qyzyljardan poezben Kök­şetauǧa attanady. Qo­lyndaǧy dımkäs Aian jol üstınde şetınep, şarasyz küige tüsedı. Jolserıkke şyndyǧymdy aitsam, «halyq jauynyŋ»äielı retınde sanap, kezdeisoq stansadan tüsırıp kete me dep qauıptengen. Jansyz balasynyŋ auzyn keude tūsyna tosyp otyrady da, mejelı jerıne jetkende älgı ziratqa jerleidı. Sodan berı qarausyz qalypty. Azamattarmen aqyldasyp, as berıp, belgıtasyn qoidyq. Onyŋ betıne Nesıpbek Aitūlynyŋ: «Üzılgen bır qauyrsyn jatyr mūnda, Säkendei aqsūŋqardyŋ qanatynan» degen öleŋ joldary jazyldy, – deidı Q.Esımhanov äŋgıme arasynda.

Bärımızge belgılı Qorlan men Estaidyŋ arasyndaǧy ıŋkärlık sezımın bızge jetken derek közderınen bılemız. Qorlan Altai öŋırınde 1878 jyly düniege keledı. Estaidan bes jas kışı bolǧan eken. Apasy Qūsnimen Ma­ral­dydaǧy tuystaryna qydyryp kelgen sätınde toi üstınde Estaimen tanysady. Taǧdyrdyŋ jazuynan eşkım asyp kete almaǧan ǧoi.Nūrmaǧanbetke tūrmysqa şyqqan Qorlanǧa Estai aqyn jürek tükpırındegı öleŋ şumaǧyn bylaişa kesteleidı:

Sūrasaŋ qyzdyŋ atyn Qorlyǧaiyn,
Maǧrub qolǧa berdı kün men aiyn.
Äuelde jazbaǧan soŋ bolmaidy eken,
Maqsatqa jete almadymne qylaiyn.
Bırı apa, bırı sıŋılı Qūsni, Qorlan,
Ekeuı tuǧan eken bır anadan,
Būrynǧy Güljazira qyzdaryndai,
Düniege kele bermes ondai baǧylan.
Aiyryldym Qorlan senen Qūdai almai,
Qūr ışım tolǧai bered jylai almai,
Bar edı qimas künder qyzyq körgen,
Keler me endı ainalyp, o, dariǧa-ai!

Süigen adamynan qapiiada ışqūsa bolyp aiyrylǧan Estai köŋılı «mahabbat» degen ūǧymnyŋ asa qasterlı ekenın aiǧaqtaidy. Soǧan daq tüsırmei ötıp, eŋ bai­lyqtyŋ bastauy adal se­zım ekenın däleldei tüsken. Adamdar arasyndaǧy ynty­zarlyqty eşqandai eseppen ölşeuge bolmai­dy. Ol bır qarymta qai­taru maqsatyna qūrylsa, dünienıŋ keŋdıgı de aş­közderge tar bolyp körınedı. Däuır almasty. Bıraq, būl kırşıksız mahabbat simvoly retınde ǧa­syrdan ǧasyrǧa ūlasyp otyr. Sol Estaidyŋ beiıtı Ertıs özenı boiyndaǧy Aqtoǧai audanynda. Onyŋ basyna Äbılqaq degen azamat belgı qoiypty.

– Negızı, Estaidyŋ tuǧan jerı – Ekı­bastūz audanynyŋ Öleŋ­tıdegı Qarajar auyly. Ekı­bastūzdaǧy azamattarmen keŋese kele, Qarajarǧa da belgı qoiuǧa kelısımge kel­dık. Baianauyldan ülken tas aldyrtyp, oǧan aqyn Nesıpbek Aitūlynyŋ: «Jüi­rıgı än men jyrdyŋ jeldei esken, Qorlanǧa qoly jetpei ǧūmyr keşken. Öşpeitūǧyn topyraǧynda ızı qalǧan, Estaidyŋ osy auy­ly kındık kesken» degen bır şumaq öleŋı jazyldy. Arada köp uaqyt ötpei-aq, Qorlannyŋ da basyna belgıtas qoiu üşın Reseidıŋ Altai ölkesınıŋ Borly audanyna saparladyq. Kedendık kedergılerden ötıp jetkızılgen būl belgıtastyŋ salmaǧy – 4 tonna, 522 kelı. Halyqtyŋ mereiın ösırgen osy şaranyŋ joǧary deŋgeide ötuıne qazırgı Pavlodar oblysynyŋ äkımı Erlan Arynnyŋ qosqan ülesı zor. Jalpy, būl ūrpaqtar ündestıgıne arqau bolǧan kelelı basqosu boldy. Sol jiynda Estaidyŋ nemeresı: «Qimastarymyz bır-bırımen syilasyp ötken eken. Endeşe, bızdıŋ üiden däm tatyŋdar» dep Qorlannyŋ nemere-şöberelerın qonaq­qa şaqyrdy. Osylaişa taǧ­dyrlary toǧyspaǧan jan­dardyŋ ruhy asqaqtady, – deidı äŋgıme arasynda Quat aǧamyz.

37-şı jyldyŋ zobalaŋ ındetı talailardyŋ apşysyn quyryp, adymyn aştyrmady. Qorlan beiıtı basynyŋ qaraimauyn da sol tūstaǧy alasapyrannan ızdegen jön. Endeşe, qanşama jyl eskerusız qalǧan närsenı ornyna keltırgen Quat aǧanyŋ janaşyrlyǧyn ūrpaǧymyz eş ūmytpaq emes. Estaidy eske alu jiynynda (basyna belgıtas ornatqan kez­­de) onyŋ ınılerı men jien­­derı Qorlannyŋ ūrpa­ǧyna altyn jüzık salady. Bügınde bır-bırınen köz jazyp qalǧan qimas jandar qanşama? Aǧaiynnyŋ atyn şyǧaryp, bauyrmaldyqtyŋ jarqyn ülgısın, kısılıktıŋ meiırbandyǧyn tanytqan azamattyŋ ızın basar jastar köp bolǧai.

– Erkeǧali Rahmadievtı bärıŋız bılesızder, – dep Quat aǧa äŋgımenı odan ärı jalǧady. – Sol kısımen bırde Balqaşqa şomyludyŋ sätı tüstı. Köl jaǧasynda dem alyp otyrǧanymyzda maǧan ol: «Menıŋ moinym­da bır amanat bar. Sony oryndamaq bolyp bırqatar basşylarǧa qolqa salyp körıp em, nätije şyqpady. Endı boiymnan küş-quat ketkende kım tyŋdai qoiar deisıŋ?!» dedı. Amanattyŋ jönı bylai eken. Eraqaŋ­nyŋ ötken ǧasyrdyŋ jet­pısınşı jylynyŋ basynda Almatydaǧy konservatoriiada rektor kezı. Ol bır künı Börlıdegı äke-şeşesıne barmaqşy bolady. Jolǧa jinalyp jatqanynda Qanabek Bai­seiıtov «Menı de ala ketseişı» deidı. Qanabektıŋ auyly da Üştöbenıŋ janynda. Eraqaŋ jaraidy dep kelısımın be­redı. Ūly säskede Arqarly asuynan öte bergen jerde Qanekeŋ: «Maşinaŋdy toqtat» deidı. Dastarhan jaiylady. «Äi, Erkeş, men būl jerge ışıp-jeu üşın kelgenım joq. Būl jerdı özıne arnaiy körseteiın dep keldım. 1934 jyly Küläş ekeumız bas qosqanymyzda Jetısuǧa bet alyp ek. Küläş üiınen azyq-tülık salynǧan qorjynyn ala şyqqan bolatyn. Jetısu öŋırıne jetkennen keiın osy jerge aialdadyq. Qasymyzda serıkterımız bar. Küläş sonda köpşılıkke qarap: «Jetısuǧa alǧaş kelın bolyp, jerın attap otyrmyn, dastarhan jaiaiyn dep ıske kırısıp ketken edı» deptı Qanekeŋ. Eraqaŋ osy maŋ­nyŋ eleusız bolyp bara jatqanyna nalydy. Oilanyp jatpastan «maǧan nege būryn aitpaǧansyz?!» dedım. «Sonau Arqadan kelıp, bırdeŋe jasaiyn dep pe edıŋ?» dep synai qarady. Aqyry jūrtşylyqpen qauymdasyp, belgıtasyn qoidyq. Aqseleu Seidım­bektıŋ «Qazaqtyŋ äigılı änşısı Küläştıŋ Jetısu elıne kelın retınde alǧaş kelgen saparynda Qanabek Baiseiıtūly ekeuınıŋ at şaldyryp, dastarqan jaiǧan jerı» degen sözı onyŋ betıne tüstı.

Erlıktıŋ ölşemın eşnär­semen salystyruǧa kelmeidı. Tarihty jasaityn, jazatyn da adam desek, onyŋ ädıl bol­ǧany jön. Al ony zer­delep, jüielı zertteu üşın aldymen ynta, sosyn däleldı qūjatyŋ boluy tiıs. Abylai Aq üiınıŋ Qyzyljar aumaǧynda bolǧandyǧy jö­nın­degı derektı zerlep, tarihi şyndyqqa köz jet­kızbekşı bolyp elge belgılı jurnalist Jaqsybai Sa­mrat pen Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy mūraǧat qyzmetkerın Sankt-Peterburgke jıbergen de osy Quat aǧamyz. Alǧaşynda nätije bolmaǧasyn Quat aǧa özı aralasty. Ombynyŋ, Sankt-Peterburg mūra­ǧatyn da aqtardy. Köŋıl toǧaitar qūjat tabylmady. Mäskeudıŋ Syrtqy ıster ministrlıgı üiınıŋ astyŋǧy tölesınde jasyryn mūraǧat bar degen aqpardy estıp, soǧan saparlaidy. Ondaǧylar kırgızbek tügıl, maŋaiyna juytqysy kelmegen. Ol tūsta elşılıkte qyzmet ıstegen Qoblandin degen azamatqa kelgen maqsatyn aityp, bar män-jaidy tüsındıredı. Aqyry qūpiia qaqpanyŋ ışıne de enedı. Qyzǧyştai qorudyŋ astary endı belgılı boldy. Abylai han Aqordasynyŋ smetalyq-jobasy osynda eken. Ony elge äkelıp, sol uaqytta Memlekettık hatşy bolǧan İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ kömek­şısıne tapsyrady. Tabylǧan qūjattyŋ maŋyzdylyǧy sol, imperatrisanyŋ Abylai hanǧa Aqorda salyp beru jönındegı 1755-1756 jyldary şyǧarǧan jarlyqtary men ordanyŋ syzbalyq bas jobasy, qūrylysqa jūmsalatyn qajettı qarjynyŋ kölemı jazylǧan. Şpreingel atty generaldyŋ esebı de tūr. Älgı derekte kölemı 6h6 metr hannyŋ keŋsesı, arǧy bölıgınde qonaqtardy qabyldau üiı, monşasy körsetılıptı. Taŋǧalarlyǧy, qūjatqa «Abylai saltan» dep jazypty. Tüsınıktı ǧoi. «Qazanşynyŋ erkı bar, qaidan qūlaq şyǧarsa da» degendei, tıl bılmegesın jönı osy eken dep şort kesken. Degenmen, halyqtyŋ jadynda qalatyn ıs jasaldy. Osydan soŋ Abylaidyŋ Aqordasy oryn tepken Eŋgıstau öŋırıne ülken mūrajai salynyp, onyŋ aşylu şarasyna Memleket basşysynyŋ özı qatysty.

– Qyzyljar – qazaqtyŋ nebır marqasqalarynyŋ tabany tigen jer. Osynda Qojabergen, Segız serı özge de bırneşe aptal azamattar mäŋgılıkke oryn tepken. Bır künı Qojabergennıŋ ziratyna barsam, temır şarbaqpen jäi qorşala salypty. Sodan tarihtaǧy ornyn tanytu üşın ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötkızıldı. Astana men Almaty ǧalymdary baiandama jasap, aqparat tetıgı aǧytyldy. Artynan Qanat Düisenbaev bastaǧan tört azamat basyna ülken mazar tūrǧyzdy. As berıp, aruaǧyna dūǧa baǧyştadyq. Ekı tomdyq kıtaby jaryqqa şyqty. Ataqty Batyr Baian da sol oblystan şyqqan ǧoi. Al Maǧjannyŋ «Batyr Baian» jyryndaǧy Joldyözek degen jerdıŋ qazır Aqqaiyŋ audany ekenın bılesız be? Onyŋ tabiǧaty adam balasyna erekşe äser qaldyrady. Obaǧan özenı aǧyp keledı de, jer astyna ötıp ketedı. Bırneşe şaqyrymnan soŋ jer üstıne qaita ainalyp soǧyp, Qostanaidy betke alyp aǧyp jatqany. Mıne, ol jerdı kielı deuımnıŋ syry osynda jatyr.

Köp ūzamai Batyr Baian esımı orta mektepke berıledı. Segız serınıŋ de kıtaby jariialandy. Qyzyljarda Säbit pen Ǧabittıŋ 100 jyldyǧyn el bolyp atap öttık. 2003 jyly Maǧjan Jūmabaevtyŋ 110 jyldyǧyn da eskerusız qaldyrǧan joqpyz. Myna jäige de jūrtşylyq nazaryn audarǧym keledı. Is­­sapar­men Orynborǧa bardym. Köşe aralap kele jatyp, bır üidıŋ qabyr­ǧasyndaǧy jazuǧa közım tüstı. «Puşkinnıŋ toqtaǧan üiı» dep jazuly tūr. Ony aitasyz, Puşkinnıŋ atşysy atyn suarǧan qūdyqqa deiın belgı taqtaişa ılın­gen. Ötkendı qūrmetteu degen osy bolsa kerek. Jas ūrpaǧymyz boiyna ızgılıktı qalyptastyru üşın jasalǧan mūndai ıstıŋ ǧūmyry ūzaq bolmaq, – deidı Quat aǧa tebırenıp.
Ekı jarym saǧatqa so­zyl­ǧan äŋgıme barysynda eldık müddenı közdeitın ūly mūrattar söz etıldı. Sonyŋ barlyǧy bır kıtap­­qa tatyrlyq. Bız ga­­­zet mümkındıgıne qa­rai negızgılerın yq­şam­dap aldyq. Bügıngı aityl­ǧandardy jas ūrpaq tarihyn bıle jürsın dep berıp otyrmyz. Al qazaqtyŋ jo­ǧyn tügendegen azamatty qalai maqtasaq ta jarasymdy. Myŋ tügıl bırdıŋ atyn eskermei jürgender köp emes pe?!

Ämırhan ALMAǦANBETOV