Erke Ertıstıŋ ekı betın en jailaǧan qart Semei – Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ batys jaǧynan oryn tepken öŋırdegı ırı qala, tarihi, mädeni, ruhani häm kielı meken.
KÖNE ŞAHAR
«Semei» sözınıŋ özı de köne türkı tılınde «kielı meken» degen maǧynany bıldıretın tūtas türkı däuırınde qalyptasqan eŋ ejelgı ataulardyŋ bırı ekenın aitady ǧalymdar. Alaida köptegen otandastarymyzdyŋ köne şahar tarihyn 300 jylmen ǧana şektep jürgenı ökınıştı. Sonau Balasaǧūnnan bastap qanşama tarihşylardyŋ Semeidıŋ Qimaqiia astanasy, tıptı VI ǧasyrlarda Jıbek jolynyŋ negızgı bır arnasy bolǧandyǧyn jazǧan derekterı de az emes. Mysaly, abaitanuşy ǧalym Asan Omarovtyŋ «Qazaqiia» degen kıtabynda Semei qalasynyŋ tarihta 1718 jyly orystar salǧan bekınıs emes, 840 jyldan berı mälım bolǧan köne şahar ekenı jazylǧan. Atap aitqanda, atalmyş kıtaptyŋ «Semei qalasy tarihynyŋ hronikasy» degen bölımınde: «840-940 jj. Köne Semei şahary – Qimaqiia memleketınıŋ astanasy. Osy ǧasyrda Ertıstıŋ oŋ jaǧalauynda Qimaq Odaǧyna kırgen taipa sanyna säikes, jetı tas meşıt boi köteredı. H ǧasyrda köptegen arab saiahatşylary, al HIII ǧasyrda italian jihangerı Plano Karpini Orta Ertıs şaharyna at basyn tıreidı. Qala turaly jazba derekterın qaldyrady» delıngen.
Osydan 10 jyl būryn Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ (2007 jyldyŋ 21 mausymdaǧy) Jarlyǧyna säikes, Abai Qūnanbaev, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Mūhtar Äuezov syndy ūly tūlǧalardy tudyrǧan qart qalanyŋ atauy «Semipalatinsk»-tan «Semei» bolyp qaita ataluyn ūltymyzdyŋ ruhani jaŋǧyruynyŋ jaŋa satysy deuge bolady.
ABAI OŞAQTARY
«Börı aryǧyn bıldırmes, syrtqy jünın qampaityp» degendei, 40 jyl poligon synaǧynyŋ alaŋyna ainalyp, talai taqsırettı tartsa da, semeilıkterdıŋ saǧy synǧan joq. Alaida Alaştyŋ ruhani astanasy sanalatyn ūlylar mekenınıŋ 1997 jyly oblystyq märtebeden aiyrylǧaly berı kei tūstary qaǧaju körıp, köp jaǧdaida Öskemenge moiyn būryp, ögeidıŋ küiın keşıp tūrǧany da jasyryn emes. Degenmen bılım, sport, mädeniet salalary boiynşa aldyna jan salmaityn ruhtylar qalasy jetıstıkten äste kenje qalyp körgen emes.
Bügınde 330 myŋnan astam halqy bar şaharda 40-qa juyq mädeniet mekemelerı jūmys jasaidy. Solardyŋ bıregeiı – hakım Abaidyŋ atyn enşılegen teatr, kıtaphana jäne muzei.
Semei qalasyndaǧy Şyǧys Qazaqstan oblystyq Abai atyndaǧy ämbebap kıtaphanasy – Qazaqstandaǧy eŋ köne kıtaphanalardyŋ bırı. Myŋdaǧan oqyrmandardyŋ ystyq yqylasyna bölengen mädeniet oşaǧynyŋ şaŋyraq kötergenıne ǧasyrdan astam uaqyt bolǧan. 1992 jyly QR Ministrler kabinetınıŋ şeşımı boiynşa kıtaphanaǧa qazaqtyŋ kemeŋger aqyny Abai esımı berılgen. Kıtaphananyŋ sirek basylymdar qorynda saqtalǧan 4 500-ge juyq ädebietter qory kıtaphananyŋ altyn qoryn qūraidy.
Al Abai Qūnanbaiūlynyŋ esımın 1945 jyly ielengen teatr 1934 jyly M.Äuezov pen Q.Sätbaev jäne rejisser Ǧ.Törebaev bastaǧan qazaq ziialylary men sol kezdegı student-jastardyŋ ūiymdastyruymen qūrylǧan (1922 j) «Es-aimaq» qoǧamynyŋ jartylai käsıbi drama truppasy bazasynda şymyldyq türgen. Bügınde el süiıktısıne ainalǧan Abai atyndaǧy teatrdyŋ säulettı ǧimaraty da alystan men mūndalap tūr.
Abai atyndaǧy muzeidıŋ jönı tıpten bölek. 1940-1944 jyldary Bekbai Baiysovtyŋ üiınde aşylǧan mūrajai 1944-1967 jyldary Äniiar Moldabaevtyŋ üiıne qonys audarǧan. Būl ekı üidıŋ de Abai üşın orny erekşe-tın. Aqyn 1875-1904 jyldary Semei qalasyna kelgende osy üilerge tüsıp jürgen desedı. 1967 jyly Abaidyŋ 125 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda muzei qaladaǧy säulet eskertkışterınıŋ bırı sanalatyn, ūly aqyn ömır sürgen däuır ülgısımen salynǧan köpes Roman Erşovtyŋ üiıne köşırılgen. «Abaidyŋ memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-mūrajaiy» qūramyna Semeidegı bas muzei, «Alaş arystary – M.Äuezov» mūrajaiy, Jidebaidaǧy Abaidyŋ mūrajai-üiı, Şäkärım mūrajai-üiı, Äuezovtıŋ Börılıdegı mūrajai-üiı, Kökbai Janataiūlynyŋ Taqyrdaǧy meşıt-medresesı, Maqanşydaǧy Äset Naimanbaiūlynyŋ mūrajaiy, Qūndyzdy auylyndaǧy Şäkır Äbenūlynyŋ mūrajai-üiı kıredı. Jidebaidaǧy 6400 gektarlyq qoryq aumaǧy 16 eskertkıştı qamtidy. Al Semeidegı bas mūrajai ekspozisiiasynda «Abai däuiri», «Abai beineleu önerinde», «Alaş arystary», «Abai jäne Semei şahary» atty taqyryptyq körme zaly, «Abai şyǧarmaşylyǧynyŋ üş qainar būlaǧy», aqyn poemalaryna arnalǧan «Şyǧys zaly», «Grek zaly», «Jaz» öleŋıne arnalǧan zal, «Abaidyŋ aqyndyq mektebi», «Abaitanu», «Abai halyq jüreginde» atty syilyqtar zaldary ornalasqan.
TÜIEMOINAQ ARALY
Semeidegı tarihi oryndardyŋ bırı – äigılı Tüiemoinaq araly. Alaş arystarynyŋ da bırqatar saliqaly kezdesulerı osy aralda ötkendıgı taǧylymdy tarihtan aian. Ertıs özenınıŋ boiyndaǧy atalmyş aralǧa 2004 jyly Rekreasiondy aimaq märtebesı berılgen-dı. Iаǧni, būl jer halyqtyŋ saiahat jäne demalys şaralaryn ūiymdastyruǧa arnalǧan alaŋǧa ainaldy. Mūnda Semei iadrolyq poligonynyŋ qūrbandaryna arnalyp salynǧan «Ölımnen de küştı» monumentı, synaq alaŋy belgılengen Qazaqstan kartasynyŋ körınısı ornatylǧan. Alaŋǧa köşetter otyrǧyzylyp, elektr jaryǧy tartylyp, töŋırek kögaldandyrylǧan. Alaida araldyŋ Rekreasiondy aimaq märtebesıne sai abattandyrylyp, jaŋa sipattaǧy alyp memorialdyq keşenge ainalǧan kezı ol – 2011 jyl. Sol uaqytta kürdelı jöndeu jūmystarymen qatar, mūnda bırneşe märmär nysandar, zamanaui tastardan örılgen eŋselı qaqpa boi köterıp, asfalt töselgen kölık tūraǧy paida boldy. Sodan keiın alaŋnyŋ orta tūsyna Qazaqstan Prezidentınıŋ 1991 jyly Semei poligonyn jabu turaly Jarlyǧy oiyp jazylǧan märmär kıtap ornyqty. Oǧan ırgeles maŋda «Merler beibıtşılık üşın» halyqaralyq ūiymynyŋ üşbūryşty belgısı qoiyldy. Sonymen qatar, şaŋyraq pen qarlyǧaşty tık köterıp tūrǧan «Beibıtşılık» stelasy salyndy. Däl osy jerde iadrolyq qarusyz älemdı qoldauşylardyŋ halyqaralyq forumyn ötkızu jyl saiynǧy dästürge ainaldy.
EŊ ÜLKEN KÖPIR
Jergılıktı jūrttyŋ maqtanyşyna ainalǧan Semeidegı aspaly köpır kölemı jaǧynan TMD aumaǧyndaǧy eŋ ülken köpır desedı. Būl köpırdı japondyq «Aiachai» firmasy salǧan. Japoniiada jasalǧan köpır qaŋqalary Semeige aldymen su jolymen, keiınnen temırjol arqyly tasymaldanypty. Al Türkiianyŋ «AlsimAlarko» firmasy köpırge kelıp tıreletın ūzyndyǧy 16 şaqyrym jol qūrylysyn jürgızumen şūǧyldanǧan. Jaŋa köpırdıŋ üstıne tabiǧi asfalt töselgen. Būl asfalt, estuımızşe, Karib basseinındegı Trininad kölınen arnaiy jetkızılgen körınedı. Sonymen qatar köpır qūrylysy jūmystaryna öz elımızden 30-ǧa juyq firmalar tartylsa, ondaǧy jūmysşylardyŋ 90 paiyzyn jergılıktı azamattar qūraǧan. 2000 jyldyŋ qazan aiynda paidalanuǧa berılgen aspaly köpırdıŋ biıktıgı – 100 metr, enı – 35 metr, ūzyndyǧy – 750 metr, al paidalanu kepıldıgı – 200 jyl. Būl köpırdı bügınde Semeidıŋ säulettı nysandarynyŋ brendı deuge bolady.
P.S: Qazynaly qart qala taqyrybynyŋ qaimaǧyn ǧana qalqyǧan boldyq. Al qaspaǧyna qasyq batyrudy aldaǧy uaqyttyŋ enşısıne qaldyrdyq.
Nūrdäulet KÄKIŞEV
