Kögıldır ekran aldynda söileu – aqiqat aldynda söileu degen maǧynada. Ol ar-ojdan ainasy bolǧandyqtan ärı memlekettıŋ közı, qūlaǧy, tılı sanalǧandyqtan, şynaiy şeberlıktı (ūlt jüregındegı ūly tılekterdı, ömır – tırşılıgındegı kökeikestı mäselelerdı döp basyp, naq-naǧymen aitu) jäne tabiǧilyqpen jatyq, jetık, tüsınıktı jetkızu, keiıpkermen mädeniettı qarym-qatynas jasau, jüielı şiraq äŋgımeleu, oi bölısu, keŋesu, ortaq tıl tabysu, pıkırıŋdı, közqarasyŋdy, maqsatyŋdy baiytu, söitıp, bırın-bırı ruhani tūrǧydan tolyqtyryp, jetıldırıp baiytu. Demek, telejurnalist – san qyrly ämbebap öner iesı.
Ötken künderdı tebırenıp eske tüsırsek, HH ǧasyrdyŋ 3-şiregındegı teleekran maitalmandary Sovet Masǧūtov, Lasker Seiıtov, Mariiam Bäiımbetova, Qajy Qorǧanov, Sūltan Orazaly kögıldır ekrannyŋ kögıldırındei süisındıruşı edı. HHI ǧasyrdyŋ mūnarasynan oi tolǧasaq, «kögıldır ekrannyŋ sänı jäne mänı bolǧan» (Qadyr Myrzalievtıŋ baǧasy) qazaq ūlttyq televiziiasy qabyrǧasynda, iaǧni 1969 jyldan bastap diktor, redaktor, kommentator, bas redaktordyŋ orynbasary, Parlament tılşısı, saiasi şoluşy mındetterın mınsız atqarǧan ärı orys, qazaq tılderınde jüirıktık tanytqan Qajy Qorǧanūlynyŋ «Keudesı jaqsylardyŋ altyn sandyq» atty memuarlyq eŋbegınde memleket, qoǧam, öner, ǧylym, ädebiet qairatkerlerı jaiynda kelıstı oi tuyndatady. Ūzyn sany 99 keiıpkerdıŋ köpşılıgımen ekran aldynda emen-jarqyn didarlasqan, äŋgımelesken. Şyn mänısınde, olar ūlt tūlǧalary, zamana şamşyraqtary edı. Sondyqtan da qalamynyŋ ūşyna qydyr daryǧan elordalyq Qajy Qorǧanūlynyŋ maǧynaly oi-tolǧanystary, estelıkterı ūlylardyŋ qaharmandyq eŋbegın, patriottyq ruhyn, intellektualdyq-şyǧarmaşylyq quatyn, tūlǧalyq qasietterın mälımdeidı.
Opera jäne balet teatrynyŋ käsıbi şeberlık deŋgeiınıŋ körkeiuıne salmaqty üles qosqan, Aqjünıs, Düriia, Qalamqas beinelerın somdaǧan, Aqan serınıŋ «Qaratorǧai» änın şeberlıkpen şyrqaǧan (änşınıŋ taǧdyry da şyryldaǧan torǧaiǧa ūqsastyǧy bar), Ukraina maidanynda jauyngerlerdıŋ ruhyn asqaqtatqan, Qazaq SSR Halyq ärtısı Üriia Tūrdyqūlova turasyndaǧy lebızı de qyzyqty. Öner ölkesıne qadam basqan, öner maitalmandarynyŋ ortasynda bolu baqyty būiyrǧan kompozitor Erkeǧali Rahmadievtıŋ ıltipatyna ie bolǧan, batasyn alǧan Qajy Qorǧanūly 1962 jyly Maŋǧystau öŋırındegı 70-80 täulıktık gastroldık saparda opera änşısı Üriia Tūrdyqūlova, küişı Mūrat Öskenbaev jäne tatar önerpazy Ǧabdulla Rahimkulovpen bırge bolǧany sahara jıgıtınıŋ baǧy nūrlanǧanyn körsetedı. Sol uaqytta Maŋǧystauda tatarlar mol şoǧyrlanǧan. Solardyŋ aldynda Ǧabdulla Rahimkulov «Ǧaliia banu» pesasynan üzındını keremet oryndap, «Äniıme hat», «Sanduǧaş» änderın tenor dauysty ünımen qalyqtata şyrqaidy.
Bırde ol: «Hadjy jan! Qūtqar minı bugun, Iаri ma?» dep, Ǧaliia banudyŋ äkesınıŋ rölın oinaudy ötınedı. Sonda Qajy Qorǧanūly onyŋ ornyna şal bolyp sahnaǧa şyǧady.
Oqiǧanyŋ kuägerı bolu jäne oǧan qosa körgenın, estıgenın qaz-qalpynda kündelıkke jazyp qoiu – Qajy Qorǧanūlynyŋ süiıktı maşyǧy. Küi önerınıŋ tarlany Mūrat Öskenbaevty jinalǧan qauym «Abyldan jöŋkılt, Esırden zaulat, termeden aǧyt» dep düsırletıp-dübırletıp qarsy alady eken. Qajy Qorǧanūlynyŋ estelıgınde oqyrmandy jalt qaratatyn jarqyn mysal, mädeni aiǧaq köp.
Qyran mınezdı, qyraǧy közdı, halyqtyŋ önerın, önegesın, danalyǧyn, tılın bolmysyna sıŋırgen körgendı, köşelı Qajekeŋ – zamananyŋ bırtuar saŋlaqtaryn sahnada da, telestudiiada da, saltanattty mäslihattarda da, halyqtyŋ juan ortasynda da, dala jūmystarynda da körgen, keŋesken tabany jalpaq tarlanboz telejurnalist. Iаǧni sol bır daŋqty däuırdıŋ tırı kuägerı, şejıreşısı. Olar qazaq ädebietınıŋ klassikterı Ǧabit Müsırepov, Ǧabiden Mūstafin; dala akademikterı Şyǧanaq Bersiev, Ybyrai Jaqaev, Jazylbek Quanyşbaev; halyq aqyndary Nūrpeiıs Baiǧanin (Qajekeŋ dana babanyŋ ruhy jailaǧan qaraşa üiınde tūrǧany bar), Omar Şipin (būl şaŋyraqta Qajekeŋ 1949 jyly Säbit Mūqanovty, Märiiam Hakımjanovany körıp, qoldaryna su qūiyp, batasyn alǧan); memleket jäne qoǧam qairatkerlerı Iliias Omarov, Kenjebolat Şalabaev, Saǧidolla Qūbaşev, Özbekälı Jänıbekov, Şaisūltan Şaiahmetov, Orazaly Qozybaev, Mantai Saǧdiev, Rysbek Myrzaşev, Saqan Qūsaiynov, Qaratai Tūrysov; öner qairatkerlerı Roza Baǧlanova, Natal Sas, Hakımjan Nauryzbaev, Moldahmet Kenbaev, Änuarbek Baijanbaev, Eskendır Hasanǧaliev; Reihstagqa tu tıkken Halyq qaharmany Raqymjan Qoşqarbaev; oqymystylar Mäulen Balaqaev, Jūmaǧali Ysmaǧūlov, Manaş Qozybaev, Myrzatai Serǧaliev. Būlardyŋ ärqaisysy özgeşe bır älem, tızbek-tızbek tau şyŋdary ıspettı. Elımızdıŋ ruhani jetıluıne, tarihi-mädeni qyzmetımen saliqaly üles qosqan märtebesı men därejesı joǧary parasatty ziialylar.
1970 jyly Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧy, önerkäsıbı, ädebietı men önerı haqyndaǧy qazaq televiziiasynyŋ 2 saǧattyq tele-kino materialyn körsetu üşın Mahachkalaǧa äkelıp, daǧystandyqtarǧa körsetkende, Rasul Ǧamzatovpen didarlasyp pıkırlesedı. Älemge äigılı aqyn daǧystandyqtardyŋ aŋyz-äŋgımelerın, tämsılderın josyltady. Qajy Qorǧanūly Qadyr Myrzalievtıŋ Rasul aǧasyna arnaǧan öleŋın orys, qazaq tılderınde kümbırletıp oqyp beredı. Osydan keiın Rasul Ǧamzatov Qajekeŋdı avar generalynyŋ mereitoiyna şaqyrady jäne üiınde qūrmet körsetedı. Ol «Menıŋ Daǧystanym», «Tört taǧandar» kıtabyna qoltaŋbasyn jazyp syilaidy. Q.Qorǧanūlynyŋ būl estelıgınde körkemdık äserlılık te, mädeni-ädebi, tarihi derektanuşylyq ta bar.
Qajy Qorǧanūly ai müiızdı 99 keiıpkerınıŋ qai-qaisysynyŋ bolsa da jönın, bolmysyn elşıldık, memleketşıldık ısterın, ızgılık qasietterın, qaiyrym-meiırımın möldıretıp meiırlenıp sipattaidy.
«Jüre berseŋ, köre beresıŋ, köp jailardy estıp, qūlaǧyŋa ıle beresıŋ» dep, Qajy Qorǧanūlynyŋ özı jazǧanyndai, ömırdıŋ şalqyǧan teŋızınde qūlaştap jüzgen, arşyndap alǧa basqan, elı men jerı üşın, keleşek üşın ekpındep erekşe eŋbektengen qairatkerlerdıŋ bıtım-bolmysy qandai ekendıgıne Alaştyŋ aituly azamaty, ar men namystan jaralǧan Özbekälı Jänıbekovtıŋ Torǧai elındegı qyzmetı, atap aitqanda, muzeiler salu, orkestr, halyq ansamblderın ūiymdastyru, pedinstitutty mädeniet pen öner ordasyna ainaldyru ısterımen tübegeilı şūǧyldanǧanyn täptıştep baiandaidy.
Asyly, oi örısı keŋ, täjıribesı kemel, halyqtyq bılımı tereŋ abyz aǧa Qajy Qorǧanūlynyŋ qoldanǧan «Jaqsynyŋ şarapaty köpke tier, jaǧasy miualy bır bäiterek» degenıne jügınsek, Ūly dala kögıne jūldyzdai jarqyraǧan jaqsylardyŋ beinesın köz aldyŋa keltıresıŋ. Avtor Erkın Äuelbekovpen Mäskeude KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ sessiiasynda jüzdesıp, dastarhan basynda qairatkerdıŋ myna bır lebızın kündelıgıne tüsırıptı: «Oi ekı türlı: bırı – bilıktıkı, ekınşısı – halyqtykı. Ekeuı bır jerden şyqsa ǧana qoǧam alǧa basady». Tamaşa pıkır. «Qazanattyŋ qadırın azamat, azamattyŋ qadırın el bıledı, estı azamattar toŋmoiyn toǧyşarlardy tezge saldy» dep tūjyrymdaidy.
Aqtöbe mädeni-aǧartu uchilişesınde oqyǧan, muzyka men önerdıŋ älıppesın yjdahatpen üirengen, önerın jetıldıru-şyŋdau mektebınen müdırmei ötken, öner jolyn şüu basta konferanse-körkem söz oquşy retınde bastaǧan, qazaq teledidarynda köptegen tanymal telehabarlar jürgızgen Qajy Qorǧanūly mūnan özge 6 kıtap jazǧan.
Jinaqtai aitqanda, ūlttyq televiziianyŋ qalyptasu men damu tarihyndaǧy aituly qairatker Qajy Qorǧanūlynyŋ «Keudesı jaqsylardyŋ altyn sandyq» deitın kıtaby zamanmen aiaǧyn teŋ basqan 99 keiıpkerdıŋ öner jolyndaǧy taǧdyryn tolǧaǧan tolymdy şyǧarma desek artyq aitqandyq emes.
Serık NEGİMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
