Qaşanda qandai da bır eldıŋ damu deŋgeiıne onyŋ mädenietıne qarap baǧa berıledı. Bız özımızdıŋ öner şeberlerınıŋ älemnıŋ qai tükpırıne barsa da talǧampaz qauymnyŋ köŋılınen şyǧyp, biık baǧasyn alyp jürgendıgın maqtanyş etemız. Solai desek te, ūlttyq önerımız özge halyqtardyŋ erekşe qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzady. Şeteldıkter qazaqtyŋ änşı, bişılerınıŋ ūlttyq kiımderıne, ūrpaqtan ūrpaqqa mūra bolyp kele jatqan muzykalyq aspaptaryna qyzyǧa qaraidy. Oǧan qolönerımız ben zergerlık būiymdarymyzdy, kiız üi men üi jihazdaryn qosyŋyz.
Qazaq – tarihy küimen jazylǧan, şejıresı şeşendıkpen örılgen, ömırı änmen äspettelgen, öner dese ışken asyn jerge qoiatyn talantty halyq. «Aq taban şūbyryndydaǧy» «Elım-aidan» bastap täuelsız eldıŋ Änūranyna ainalǧan «Menıŋ Qazaqstanymǧa» deiıngı halyqtyq tuyndylar ūlttyŋ basynan ötkergen quanyş, qaiǧysynyŋ sazǧa ainalǧan jylnamasy ıspettı. Sondyqtan da, ūlttyq öner turaly äŋgıme qozǧaǧanda aqyndar aitysyn, halyq änderı men küilerın, terme-tolǧaularyn bölıp alyp qarastyruǧa bolmaidy.
Qanda bar qasiet joǧalmaidy
Qazaq önerın söz etkende ädebietımızdıŋ aqberen janry bolyp tabylatyn aqyndar aitysy bırden auyzǧa ılıgedı. Ǧasyrdan ǧasyrǧa saf altyndai tot baspai jetken tamaşa söz saiysy tyŋdaǧan jandy taŋdai qaqtyryp, köşpelı sanalǧan halyqtyŋ mädeni öresınıŋ biıktıgın bırden moiyndatady. Altyn bastauyn şeşendık sözder men auyz ädebietınen alatyn qymbat qazynanyŋ osy uaqytqa deiın öz biıgınen tömendemeu qūpiiasy da osynda jatsa kerek.
Aitys – san türlı daryndylyqtyŋ sintezı sanalatyn dara qūbylys. Ol – bır adamnyŋ boiynan aqyndyqty, tapqyrlyqty, änşılıktı, sazgerlıktı, ärtıstık qabılettı bırdei talap etetın bekzat öner. Sondyqtan da būl salada olja salu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermeitındıgı däleldeudı qajet etpeidı.
Qylyşynan qan tamǧan keŋestık kezeŋde aitystyŋ da ünı tūnşyǧyp, ūmyt bola bastaǧandai edı. 1943 jyldan bastap respublikalyq aqyndar aitysynyŋ ötkızılmeuı – osynyŋ aiqyn aiǧaǧy.
1990 jyldar tūsynda, täuelsızdık taŋy atar aldynda ūlttyq önerdı qaita oraltuǧa degen ūmtylys aitysty da ainalyp ötken joq. Nauryz naqyştaryn örnektep, terme-tolǧauyn tügendep, dästürlı änderın äueletken arda qazaq aldaspandai aitysymen de saǧyna qauyşty.
Qaita tuǧan qazırgı qazaq aitysynyŋ uyǧyn bekıtıp, şaŋyraǧyn köteru baqytynyŋ menıŋ zamandastaryma būiyrǧandyǧyn qaşanda maqtanyş sezımımen eske alamyn. Ol kezde būrynǧy aitystardyŋ dybys, beine taspalary tügılı gazetterge jariialanǧan nūsqalaryn tabu da oŋaiǧa tüspegenı belgılı. Soǧan qaramastan jadymyzdan öşe bastaǧan jauynger janrdy tırıltıp qana qoimai, ony damytyp, bügıngı biıgıne köteruge üles qosqan aldyŋǧy tolqynnyŋ eŋbegı zerttep-zerdeleudı qajet etedı.
Ol kezdegı ärbır aitystyŋ erekşe qūbylys bolyp tabylǧandyǧyn, jetpıs jyl bodanda bolǧan halyqty oiatuda orasan zor röl atqarǧandyǧyn keiıngı ūrpaqtyŋ bırı bıler, bırı bılmes. Al, seksenınşı jyldardaǧy halyqtyŋ aitysqa degen yqylasy men aityskerlerge degen qūrmetın jazyp jetkızu qiyn. Ony tek közben köru kerek.
1987 jyly Qaraǧandy qalasynda tört oblys aqyndarynyŋ (Torǧai-Jezqazǧan, Qostanai-Soltüstık Qazaqstan oblysy) aitysynda mynadai jürek tebırenterlık jaǧdaidyŋ kuäsı boldym. Kezektı aitystyŋ bastaluyna sanauly-aq uaqyt qalǧan. Qoldarynda biletterı joq, sonda da qaitse de kıruge ūmtylǧan bır top körermenderdı tärtıp saqşylary esıkke qarai yǧystyryp, syrtqa şyǧaryp jatyr eken. Basyndaǧy jaulyǧy syrǧyp moinyna tüsıp ketken bır ana ūlttyq kiımde jürgen menı köre salysymen:
– Balam-ai, osy aitys üşın qyryq şaqyrym jerden kelıp edım, endı köre almai ketkenım be? – dep, ökırıp jylap jıberdı.
Men şydai almai jügırıp baryp, milisiia qyzmetkerlerıne:
– Jıgıtter, būl kısı menıŋ anam edı, – dep äzer kırgızıp alǧanym esımde.
Sol siiaqty, 1990 jyly Taşkent qalasynda ötken Orta Aziia – Qazaqstan aqyndarynyŋ aitysynda sol jaqtaǧy qandastardyŋ:
– Jüz somǧa bır bilet taba almadyq, – degenderı de bügıngıdei köz aldymda.
Auyldyq jerlerde aitys bolatyn künı aldyn ala habarlanǧan toilardyŋ özınıŋ keiınge qaldyrylǧandyǧy jaiynda gazetterde san märte jazylǧan edı. Osy oraida «Sol kezdegı aitystyŋ mūnşalyqty bedelge ie boluynyŋ sebebı nede?» degen oryndy saual tuyndaidy.
Bırınşıden, Odaq kezınde aitys qyryq jyldai üzılıp qalǧandyqtan, halyq ūlttyq önerge äbden şöldegen bolatyn. Ekınşıden, bügıngı aityskerlerdıŋ alǧaşqy legı azattyq turaly aitpaq tügılı, oilaudan qorqatyn köpşılıktıŋ ışınde būǧyp jatqan sözderdı däl tauyp, eldıŋ jyryn jyrlap, mūŋyn mūŋdaǧany dausyz. Üşınşıden, qazırgı aitystyŋ tuyn kötergen tūstastarym Äselhan, Äsiia, Esenǧūl, Äbdıkärım, Baianǧali, Qatimolla, Şynbolat, Şorabek jäne basqalarymyz eşkımge ūqsamaityn maqamdarymyzben, özındık söz saptaularymyzben erekşelenuge tyrystyq. Keiın bızdıŋ qatarymyzǧa Erık, Äzımbek, Aitaqyn, Serık, Mels, Elena, Aqmaral, Jadyra t.b. kelıp qosyldy. Aldymyzdaǧy Tauşan apa, Manap, Köken, Qalihan, Kökpai aǧalarymyz qazaq aitysynda oiyp oryn alǧan tūlǧalar edı.
Al, endı eŋ bastysy, olardyŋ jyr joldary da kesek-kesek bolatyn, qarabaiyr, Arzan sözderge bara bermeitın. Köken aǧanyŋ taldyqorǧandyq aqynǧa:
– Arqauy adamzattyŋ altyn astyq,
Qyzylşaŋ nan bolmaidy şainaǧanmen, – dep tüidektete töguı erekşe rizaşylyq sezımın tudyrǧan.
Erık ınımnıŋ tanymal aqyndy janynan tastamai jürgen qostanailyq aitysker qyzben:
– Şynymen söz tanityn kısı bolsam,
Kem emes aqyndyǧyŋ Aqylbekten, – dep astarlap äzıldesuı qandai tapqyrlyq!
Seksenınşı jyldardaǧy aitystyŋ taǧy bır artyqşylyǧy – bügın aitysta köterılgen maŋyzdy mäseleler erteŋ şūǧyl şeşımın tauyp jatatyn. Ermaktyŋ eskertkışınıŋ alynuy, Ermitajdaǧy taiqazannyŋ oraluy, jer-jerdegı onomastika salasynda ketken kemşılıkterdıŋ jöndeluı, kezınde bız batyl kötergen jailardyŋ qoǧamdyq pıkırge ūlasuynyŋ nätijesı bolatyn.
Osylardy tılge tiek ete otyryp anyq közımız jetken bır şyndyq – qanda bar qasiet qanşa kedergıge jolyqsa da joǧalmaidy eken. Būl halqymyzdyŋ ūlylyǧyn ǧana emes, aitystyŋ qūdıretın de tanytsa kerek. Sondyqtan da bügıngı aitystyŋ alǧaşqy qarlyǧaştary aitys tuyn köterıp qana qoimai, onyŋ san salasynyŋ (qaiym, jūmbaq, ötırık, qyz ben jıgıt, türe, süre aitystar) japyraq jaiǧan aǧaştai güldenuıne qomaqty üles qosty. Būnyŋ bärı ataly sözge toqtaǧan qazaqtyŋ ūltymyzdyŋ aldaspandai aitysyn qaita oraltu arqyly tügendegen ūpaiy bolyp tabylady.
Ömırdıŋ bır ornynda tūrmaityndyǧy sekıldı öner de ünemı ızdenıs, damu üstınde bolady. Ol – zaŋdy qūbylys. Qazırgı qazaq aitysy da būl künde qanatyn keŋge jaidy. Bärınen būryn aitystyŋ jyl saiyn jasara tüskendıgı köŋıl quantady. Mektep qabyrǧasynda jürıp-aq aityskerler qatarynan körınıp jürgen jas talanttar qatary köbeiıp keledı. Sol sekıldı aitystyŋ körkemdık deŋgeiı de arta tüstı. Söz saiysynda özındık qoltaŋbasy qalyptasqan aqyndardyŋ bır toby şoq jūldyz sekıldı ırıktelıp şyqty. Olardyŋ qatarynda Mūhamedjan, Orazälı, Bekarys, Aibek, Balǧynbek, Ainūr, Sara, Jandarbek, Mūhtarlardyŋ esımderın erekşe atap ötuge bolady.
Ärine, qyzyqqa adam toiǧan ba, aitys köp bolsa da körermensız bolǧan joq. Alaida, qoltyǧy qūrǧamaǧan jüirıkterdıŋ keibıreulerı jorǧasynan jaŋylyp, syr bere bastady. Jany qysylǧanda būrynǧy aitysta aitqan sözderın, keide tūtas kezekterın qaitalap jıbergenderı de jasyryn emes. Ony mäz-mäiram bolyp otyrǧan körermender aŋǧarmaǧanymen, qazylar qatarynda otyrǧan «aitystyŋ maiyn ışkender» joǧalǧan malyn tapqandai tanyp jatady. Sonymen qatar, aqyndardyŋ halyqqa qol soqtyramyn dep anaiy aitysyp, ädepten attap jatatyn kezderı de kezdesedı. Olar qaitse de bas bäige aludy maqsat etıp, būl qylyqtaryn ersı körmegenımen ataly sözdı ardaq tūtqan ūlt ūpaiyn tömendetıp alatyndyqtaryn esten şyǧarmaulary kerek.
Aityskerdıŋ köpşılık közaiymyna ainaluynda aitys mädenietı basty röl atqarady. Ülkendı aǧa, kışını ını tūtyp, qaryndasty qadırlep, qarsylasynyŋ qara basyna, el men jerıne tıl tigızbei aitysqan aqyn qaşanda süikımdı körınetındıgı de sondyqtan. Baiaǧynyŋ baluandary da jyǧylǧan qarsylasynyŋ basynan attamaǧan.
Aitystyŋ jiılıgınen taǧy bır tapqan «paidamyz» qazırgı aityskerlerdıŋ söz saiysyna şyǧar aldynda bır-bırımen kelısıp alatyndyǧy da baspasözde jazylyp jür. «Aitys tartymdy bolu üşın solai ısteuge mäjbürmız» dep ony jas aqyndardyŋ özderı de moiyndaidy.
Soŋǧy jyldary Mädeniet ministrlıgı tarapynan aqyndar aitysyn köteruge bailanysty qolǧa alynyp jatqan keşendı şaralar – ūlttyq önerımızdı ūlyqtauǧa qatysty batyl qadamdar. Örelı önerge memleket tarapynan jasalyp jatqan būndai qamqorlyq jas aityskerlerge de ülken jauapkerşılık jüktese kerek. «Būralqy söz külgenge jaqsy», bıraq ataly sözdıŋ orny qaşanda erekşe.
Täuelsızdık tūsynda ortamyzǧa qaita oralǧan baǧa jetpes bailyǧymyz – aqyndar aitysynyŋ özı şyqqan biıgınen tömendemeuıne üles qosu barşamyzdyŋ abyroily boryşymyz bolyp tabylady. Sondyqtan qolda bar altyndy qadırleudı eşqaşan esten şyǧarmaǧan abzal.
Önerlı eldıŋ örısı keŋ
Qazaq – änşı, küişı ǧana emes, ömırden jiǧan, tüigenı köp filosof halyq. Aitar sözın maqaldap bastap, mäteldep aiaqtaityn, erdıŋ qūnyn bır auyz sözben şeşetın şeşen halyq. Şetelden kelgen bır qonaqtyŋ: «Qazaqtar soqyrdyŋ, saŋyraudyŋ, aqsaqtyŋ kemdıgın töbeden tüskendei qylyp aitpai, közı zaǧip, qūlaǧy qaǧys estidı, aiaǧyn syltyp basady dep sypaiylap jetkızedı eken. Al, bır adam qaitys bolǧan kezde ony estırtulerı – öz aldyna bır öner. Men mūndai mädeniettı halyqty, bai tıldı bırınşı kezdestıruım» dep taŋ qalǧany esımde. Osyndai ūly tılden airylyp qalsaq, keiıngı ūrpaq keşıre qoiar ma eken?
Atqa mınıp, er jastanyp jürse de arttaryna mol mūra qaldyryp ketken, basy Qorqyttan bastalyp, Būqar jyrau, Aqtamberlı, Mahambettermen jalǧasqan terme-tolǧaular – bızdıŋ ortaimas qazynamyz, ortaq mūramyz. Taŋdy taŋǧa jalǧap şyrqalatyn öleŋ-jyrlardy, terme-tolǧaulardy auyzşa jadynda saqtap, bügıngı künge deiın jetkızgen babalarymyzdyŋ qasietıne qalai bas imessıŋ! Sol asyl qazynalarymyzdyŋ basyn qosqan «Batyrlar jyrlary», «Bes ǧasyr jyrlaidy» jinaqtary önersüier är qazaqtyŋ törıne sän berıp tūr.
Keŋes odaǧy kezınde joqtausyz qalǧan jyrşylyq, jyraulyq önerdıŋ tuǧan halqyna aqyndar aitysymen qosa oraluy kezdeisoqtyq emes, öitkenı, ol – bır būtaqtyŋ qatar bür jarǧan qos japyraǧyndai egız janrlar. Kezınde qazaq teledidarynda qolǧa alynǧan «Terme» habary osy bır ūmyt qalǧan asyldarymyzdy nasihattauǧa ülken üles qosty.
Qazırgı taŋda termeşı, jyrşylardyŋ baiqaulary, auyz ädebietınıŋ ınju-marjandary dastandar men qissalardy oryndauşylardyŋ konkurstary da jiı ötkızılıp tūrady. Äzıret Sūltan meşıtınıŋ bügıngı aqyndar jazǧan termelerge bäige jariialauy da öte baǧaly bastama. Tek osyndai bastamalardy jetıldıre tüsuge küş salyp, jaqsy ıstı jalǧastyra tüssek, nūr üstıne nūr bolar edı.
Qazır estrada janrynda jürgen änşılerdıŋ de halyq änderı men termelerıne bet būrǧandyǧy baiqalady. Būl nietterı quantqanymen osy salada bärı bırdei tabysqa jetıp jür deuge älı erterek. Kezınde «Dos-Mūqasan» ansamblı oryndaǧan «Auylyŋ senıŋ ırgelı», «Jaidarman», «On alty qyz», «Läilım şyraq» änderınıŋ deŋgeiıne qol jetkızu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermesı anyq. Sol sekıldı terme, jyrlardy taqpaqtatyp, jarapazan oqyǧandai syldyrlatyp oryndap şyqqanmen de alysqa barmasymyz belgılı. Būl oraida maitalman muzyka mamandarynyŋ keŋesı, kömegı auadai qajet.
Qazır ne köp, äuezsız än, maǧynasyz öleŋ köp. Sony sahna törınen oryndap, jūldyz atanyp jürgender köp. Teledidardy qosyp qalsaŋ: «Jan qūrbym, qimasyŋdy qaida qaldyrdyŋ?» dep ändetıp jatqany.
Sondyqtan da önersüier qauymnyŋ alystaǧy alpysynşy jyldardaǧy änder men Şämşınıŋ şyǧarmalaryna degen saǧynyşyn tüsınuge bolady.
Ärine, auyzdy qu şöppen sürte beruge bolmas. Qazaq önerın syrtqa tanytuda «Ūlytau» ansamblınıŋ atqaryp jürgen eŋbegı bır bölek. Baǧdarlamasyna änder ırıkteude biık talap qoia bıletın «Mūzart» toby talǧampaz qauymnyŋ köŋılınen şyǧyp keledı. Jalpy «Mūzart» tobyn qazaq estradasyndaǧy «Dos-Mūqasannan» keiıngı qūbylys dep aituǧa bolady. İgı ızdenısterımen quantyp jürgen «Jıgıtter» tobynyŋ şyǧar şyŋy älı alda dep oilaimyz.
Alaida, dästürlı änşıler arasynan estrada janryna auysu ürdısı de baiqalady. Mysaly, halyqtyŋ süiıktı änşılerınıŋ bırı Maira Iliiasova soŋǧy kezderı estradada berık qonys tepkendei. Ökınışke qarai, onyŋ keŋ de iırımderge toly taza dauysynyŋ qūdıretın tanytuǧa kelgende gitara ünı därmensız sekıldı. Qairat Baibosynovtyŋ fonogrammamen än aityp tūrǧanyn közge elestetu qanşalyqty qiyn bolsa, Mairanyŋ da dästürlı ändegı orny üŋıreiıp tūr.
Qazır jazba süiemelden qaşyp, jandy dauyspen än aituǧa betbūrys baiqalady. Osyndai mümkındıktı paidalanyp, dästürlı ändı oryndauşylarǧa jaǧdai tuǧyzyp, ūlttyq önerımızdıŋ jandana tüsuıne jol aşudy keŋınen qolǧa aluymyz qajet.
«Tıl önerı dertpen teŋ» dep sanaityn qazaqtyŋ ataly sözımen bırge astarly äzılı, jarasymdy qaljyŋdary da el auzynda keŋınen taralyp, qanşama jyldar kölemınde estıgen jannyŋ janyn jadyratyp keledı. Olardyŋ bır bölıgı «Qazaqy qaljyŋ», «Degen eken» aidarlarymen gazet, jurnaldar betterınde jariialanyp, bügıngı taŋda jaŋaşa jalǧasyn tauyp keledı.
Qazaqtyŋ äzıl-qaljyŋyn jandandyryp, halyqtyŋ özıne qaita ūsynudy maqsat etetın taǧy bır top bar. Ol – külkı teatrlary. Olardyŋ da paidalanatyn qūraly – söz, qainar közı – qazaqtyŋ qasiettı ana tılı. Kezındegı Qūdaibergenı men Tūŋǧyşbaiy, Meiırmany men Lidiiasy, Toqsyny men Uäiısı bar «Tamaşa» qandai edı, şırkın!
– Biografiiaŋ kelgenmen,
Geografiiaŋ kelmeidı, – degen sözderı el auzynda maqalǧa ainalyp ketpep pe edı?
Al, qazırgı külkı teatrlaryn alyp qaraŋyzşy. Bar älderı keletını – qazaqtyŋ qaŋbaq şaldary men aŋqau kempırlerı. Öz atasy men äjelerın mazaq etkende, jaqsyny qaidan almaqşy? Kerek bolsa, olardyŋ obrazy dūrys somdalǧan ba degen sūraq ta tuyndaidy. Auyldan şyqqan aqköŋıl qariialardy keleke etuge qandai haqysy bar? Nemese saqaldy, mūrtty «äielderden» aiaq alyp jürgısız. Al, äzılderı qandai, tüieden tüskendei. Küldıremız dep, büldırıp alyp jatqany. Solarǧa közınen jas aqqanşa külıp, qol şapalaqtap jatqan köpşılıktı körgende, eger söz önerıne degen talǧamymyz külkı teatrlarynyŋ deŋgeiıne deiın tömendeitın bolsa, tıl bılmeitın mäŋgürttermen jylap körısıp jürmeiık degen küpır oiǧa şomdym.
San ǧasyrlar belesınen mazmūnyn, maŋyzyn joǧaltpai jetken mädenietımız ben önerımızdıŋ jarqyn bolaşaqqa da jarqyrai jetuıne qajettı basty şarttardyŋ bırı – olarǧa degen qūrmet, halyqtyq salt-dästürge degen qamqorlyq, ūlttyq önerge degen adaldyq. Sonda ǧana ūlt ūpaiy tügendenıp, el eŋsesı köterıle tüspek.
