Kez kelgen adam tūrmystyq qaldyqty qoqys jäşıgıne salady, bıraq ärı qarai qandai prosess jüretını jaily oilana bermeidı. Bır täulıkte tau bolyp jinalatyn qoqys ışınde tamaq qaldyǧy, qaǧaz ben plastik jäne türlı qaldyq aralas jinalady. Al halyq köp şoǧyrlanatyn jerde köşe men aua tazalyǧyn saqtau öte maŋyzdy. Osy oraida Elorda.info tılşısı elordalyqtardy ekologiia mäselesı qanşalyqty tolǧandyratyny jaily jazdy.
Ekologiia salasynda jetıstık bar ma?
Biyl Qazaqstan «jasyl» ömır üşın üzdık 78 el ışınde reitingte 72-oryndy ielendı. TMD elderı arasynda Qazaqstanǧa qaraǧanda Resei, Belarus jäne Äzerbaijandaǧy jaǧdai jaqsy. Reitingtıŋ tömen körsetkışıne qaramastan, elımızde qorşaǧan ortany qorǧauǧa investisiia 115,9 mlrd-tan 118,9 mlrd teŋgege deiın ūlǧaidy. Tamyz aiynda Premer-ministr Älihan Smaiylov halyq sany 10 myŋǧa deiıngı eldı mekenderde tūrmystyq qatty qaldyqtar poligondary salynatynyn aitqan edı. Al josparǧa säikes, 2030 jylǧa qarai qaldyqtardy qaita öŋdeu ülesı 40%-ǧa, 2050 jylǧa qarai 50%-ǧa deiın jetkızıluge tiıs.
Elımızde jyl saiyn 4,5-5 mln tonna qatty tūrmystyq qaldyq tüzıledı. Qaldyqtyŋ basym bölıgı zauyttarda jinalady, sol sebeptı şaǧyn jäne orta biznes käsıporyndarynda qoqys sūryptalyp nemese qaita öŋdeledı. Resmi derekter boiynşa 3,2 myŋ poligonda 125 mln tonna qatty tūrmystyq qaldyq jinaqtalǧan. Jyl saiyn Qazaqstanda 5 mln tonnadan astam qoqys jinalady. Poligondardyŋ ekologiialyq standarttarǧa säikes kelmeu saldarynan qoqysty qaita öŋdeu deŋgeiı öte tömen. Qaita öŋdeu ülesın arttyru jolyn qala syrtynda, iesız dalada bei-bereket zaŋsyz tögıletın qoqystar tejeidı.
Elordada qoqys qalai jinalyp jatyr?
Qalanyŋ kıreberısındegı Alaş tasjolynda ornalasqan poligon qoqysty sūryptasa da, onda qaita öŋdeuge jaramdy qaldyqtardyŋ ülesı az. Poligonnyŋ bas injenerı Aleksandr Druchinin tonnalap jinalatyn qoqystyŋ köbı qaita öŋdeuge jaramaitynyn aitty. Onyŋ aituy boiynşa, bır jerge jinalǧan qoqys ışınde jaramdy qaldyqtar öz sapasyn joǧaltady.
– Poligon qyzmetkerlerı jük kölıkterı äkelgen qoqysty retteidı. Qaita öŋdeuge jaramdy qaǧaz, şyny, plastik jäne t. b. qaldyqtardy jeke jinaidy. Bıraq qala tūrǧyndary qoqysty bölek jinauǧa älı de qyzyǧuşylyq tanytpai keledı. Oǧan bızdıŋ poligondaǧy jaramsyz qoqystardyŋ ülesı dälel bola alady. Al käsıporyn ökılderı tapsyratyn qaldyqtar bölek jinalyp keledı, – deidı bas injener.
Qoqys poligonynda jeke qoqys türlerı jinalyp, nyǧyzdalady. Keiın öŋdeu zauytyna jıberıledı. Käsıporyn plastik önımderın sūryptap, daiyn şikızat ta jasaidy.
Qoqysty sūryptaudy qaşan üirenedı?
Elımızde 2020 jyly kommunaldyq qaldyqtardy jinaumen jäne şyǧarumen ainalysatyn 625 käsıporyn bolsa, 2021 jyly olardyŋ qataryna taǧy 50 kompaniia qosyldy. Bızdıŋ esepteuımızşe, Astana qalasynda qoqys jinau boiynşa 20-ǧa juyq käsıporyn qyzmet körsetedı. Onyŋ ışınde 3 mekeme qoqysty jeke sūryptau jäne öŋdeu jūmystaryn jürgızedı.
«Clean City» käsıpornynda 2018 jyldan bastap qoqysty bölek jinau boiynşa joba ıske qosylǧan. Qoqys dymqyl jäne qūrǧaq bolyp ekıge bölınedı. Bügınde qala boiynşa 6276 sary tüstı sūryptau konteinerı qoiylǧan. Käsıporyn jylyna 300 myŋ tonnadan astam qaldyq şyǧarady. Jyl mezgılıne bailanysty künıne 700-den 1100 tonnaǧa deiın qoqys şyǧarady. Kompaniia ökılınıŋ mälımetınşe, jeke konteinerler qoiylǧanmen, sūryptau deŋgeiı tömen. Sebebı qala tūrǧyndary qaita öŋdeuge jaramdy emes qaldyqtardy da arnaiy konteinerlerge salady.
Elordadaǧy «LS Astana» käsıporny 7 jyl boiy makulatura, plastik, tūrmystyq zattardyŋ qaldyǧyn, aliuminii jäne şyny siiaqty qaita öŋdeuge jatatyn qaldyqtardy jinaumen jäne qaita öŋdeumen ainalysyp keledı. Kompaniia sūryptau konteinerlerıne qaraǧanda qaldyqty qabyldau punktterın aşudy ūstanady. Kompaniia direktory Aijan Myrzaǧalieva qalanyŋ sol jaǧalauynda qabyldau punktın aşudy közdep otyr.
– Juyrda elordada Qoşqarbaev daŋǧyly, 44 mekenjaiynda qala boiynşa 6-qabyldau punktı aşyldy. Barlyq punktter Astana qalasynyŋ oŋ jaǧalauynda ornalasqan. Bıraq qala tūrǧyndary tarapynan sol jaǧalauda da punkt aşu turaly ötınışter keldı. Bız älı oilastyryp jatyrmyz, – deidı kompaniia direktory.
Käsıporyn sūryptauǧa jatatyn tūrmystyq qaldyqty jinaǧannan keiın qaita öŋdeu zauytyna jıberedı. Mysaly, türlı tüstı plastik bötelkeler Petropavl qalasyndaǧy Green Park qaitalama polimerlerın öŋdeu zauytyna jöneltıledı. Orta eseppen bır qabyldau punktın toltyruǧa 2 kün ketedı. Qaitalama şikızattyŋ ärbır türı jinalady, ışınara sol jerde sūryptalady. Bır qabyldau punktı orta eseppen aiyna 3 tonna qaitalama şikızatty jinai alady.
Elordadaǧy sūryptau käsıporyndarynyŋ jūmysy tıkelei tūrǧyndarǧa bailanysty ekenı belgılı. Al elordalyqtar qoqysty sūryptauǧa asyqpaidy.
Älemdık täjıribe ne deidı?
Damyǧan elderdıŋ köbınde tūrmys qaldyqtary – äjeptäuır tabys közı jäne äleumettık jauapkerşılık. Qoqysty sūryptau boiynşa Europa elderınıŋ täjıribesı mol ärı auqymdy. Elderde qoqysty paidaǧa asyru ısı jolǧa qoiylǧan. Europa tūrǧyndarynyŋ özın-özı syilaityn kez kelgen azamaty tūrmystyq qaldyqty sūryptap almai jatyp qoqys jäşıgıne tastamaidy. Mūny europalyqtar qorşaǧan ortanyŋ tazalyǧy üşın jäne tabiǧi resurstardy ünemdeu üşın ıstep otyr.
Germaniia
Germaniia – qaldyqtardy bölek jinau jüiesın engızgen alǧaşqy eldıŋ bırı. Qaldyqtardy sūryptaudyŋ alǧaşqy täjıribesı 1980 jyldary bastaldy. Köşelerde qoqystyŋ ärtürlı türlerıne arnalǧan konteinerler paida boldy. Germaniia azamattary dūrys emes konteinerge tastalǧan qoqys üşın 30 eurodan bastap, al ısten şyqqan tehnikany aulaǧa şyǧarǧany üşın 2500 euroǧa deiın aiyppūl töleidı. Bügınde eldegı barlyq qoqystardyŋ 80%-y elektr energiiasyn alu üşın qaita öŋdeledı.
Şvesiia
Şvedter qoqysty bölek jinaudy 1990 jyldardyŋ soŋynda bastady. Avfall Sverige qaldyqtardy basqaru qauymdastyǧynyŋ mälımetterı boiynşa Şvesiiada tūrmystyq qaldyqtardyŋ 99%-y qaitadan öŋdeledı. Būl mölşerdıŋ jartysy elektr quaty men jyludy alu üşın joǧary tehnologiialyq zauyttarǧa berıledı. Eldegı balabaqşalarda dene şynyqtyru jäne muzykamen qatar «Qoqysty qaita öŋdeu» pänı paida boldy. Qoqysty dūrys şyǧarmaǧany üşın aiyppūl qarastyrylǧan.
Japoniia
HIH ǧasyrda japondyqtar paidalanylǧan qaǧazdy öŋdei bastady, al alǧaşqy qoqys örteitın zauyt Tokioda 1924 jyly salyndy. Alaida azamattardy qoqysty sūryptauǧa mındetteitın zaŋdar tek 1990 jyldary paida boldy. Bügıngı taŋda Japoniiada qoqys tört fraksiiaǧa bölınedı – janǧyş, janbaityn, öŋdeletın jäne ülken. Är fraksiia belgılengen kün men saǧatta qataŋ türde alynady. Sūryptau erejelerın būzǧany üşın aiyppūl tölenedı. Al öndıruşılerge är qaptamada ony qalai joiu keregı turaly egjei-tegjeilı nūsqaular beruge mındetteldı.
Qoqysty qaita öŋdeu ärqaşan özektı bolady. Bıreu būl turaly erte oilanyp, alǧaşqy qadamdardy jasady, al endı bıreuı älı künge deiın ne üşın qajet ekenın tüsınbeidı. Qalai bolǧanda da, sūryptau bızdıŋ ömırımızdıŋ ajyramas bölıgı boluy kerek.
AQŞ
Amerika ekologiialyq problemalarǧa erekşe män beredı. Būl elde är saǧat saiyn 2,5 million plastik şölmek tastalady eken. Al olardyŋ ärqaisysynyŋ tolyq şıruı üşın 700 jyl qajet. Qazır eldıŋ Niu-Iork siiaqty ırı qalalarynda tūrmystyq qaldyqtardy joiu boiynşa auqymdy memlekettık baǧdarlama qolǧa alynǧan.
Körşı elderde jaǧdai qalai?
Reseilıkterdıŋ 32 paiyzy qoqysty sūryptap, ony ärtürlı konteinerge tastaidy. Qyrǧyzstan astanasynda kün saiyn 1000 tonna qoqys jinalady jäne būl körsetkış jyl saiyn 20%-ǧa artyp keledı. Qytailyqtar jylyna 400 mln tonna qoqys şyǧarady. Qytaida adamdardy tanityn kameralardyŋ kürdelı jüiesı bar, sondyqtan qoqysty beibereket laqtyryp, aiyppūldy tölemeu mümkın emes. Türıkmenstanda jeke qaldyqtardy jinau qyzmetımen Ussat kömekçi jeke käsıporny ainalysady. Qyzmet dekrettegı analar, ısker jäne bos emes adamdar, sondai-aq densaulyǧyna bailanysty syrtqa şyǧa almaityndar arasynda tanymal bola bastady.
Saualnama nätijesı qandai?
Elorda.info jelılık basylymynyŋ Telegram paraqşasynda qoqysty sūryptau boiynşa saualnama jürgızıldı. Saualnamaǧa qatysqan elordalyqtardyŋ 43 paiyzy qoqystyŋ barlyǧyn bır jerge jinap şyǧarady eken. Al 43 paiyzy sūryptauǧa jaramdy qoqystardy bölek jinaidy. Tek elordalyqtardyŋ 14 paiyzy aulada arnaiy jäşıkterdıŋ joǧynan qoqysty bölek jinamaitynyn aitty.
Adamzat barda eşuaqytta tausylmaityn qor – qoqys. Bıraq paketke oŋdy-soldy salynǧan türlı sanattaǧy tūrmys qaldyqtary qala şetıne baryp üiılıp jatqanynan zalal köp keledı. Basynan dūrys jinalmaǧan qoqys qaita öŋdeletın şikızat retındegı qūndylyǧyn joiady. Sondyqtan qala tazalyǧy men tūrǧyndary üşın jasalǧan arnaiy qoqys oryndaryna tiıstı qaldyqtardy tastauǧa üirenuımız qajet. Tek solai ǧana elordanyŋ tazalyǧyn saqtai alamyz.
Aita keteiık, QR Ekologiialyq kodeksınıŋ 301-babyna säikes, 2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap poligondarda myna qaldyqtardy – plastmassa, plastik, polietilen jäne polietilen qaldyqtary – tereftalat oramasy, makulatura, karton jäne qaǧaz qaldyqtary, şyny, tüstı jäne qara metaldardyŋ synyqtaryn kömuge tyiym salyndy.
Zarina SÄRSENBAIQYZY,
Elorda.info tılşısı
