Qorqyt ata – Syrdariia ölkesın qonys etken, oǧyz-qypşaq taipalarynyŋ ortasynan şyqqan danyşpan, oişyl, jyrau, qobyzşy. Bızge jetken aŋyzdardyŋ bırınde Qorqyttyŋ düniege keluı aitylady. Qorqytty qūrsaǧynda üş jyl boiy kötergen anasyn jylyna bır ret tolǧaq qysyp otyrypty. Sodan toǧyz kün tolǧatyp, jer dünienı üş kün, üş tün nöserletıp, sūrapyl qara dauyl soǧypty. Syr boiy men Qarataudy qaraŋǧylyq basqannan ol taudy «Qaraspan» dep ataǧan.
Qorqyt tuar kezınde,
Qaraspandy su alǧan,
Qara jerdı qūm alǧan,
Ol tuarda el qorqyp,
Ol tuǧan soŋ quanǧan.
Būl şumaq älı künge deiın ataqty qobyzşylar men baqsy, jyraulardyŋ qobyzǧa qosyp aitatyn saryndarynyŋ bastamasy bolǧan.
Qorqyt ata mazary 1925 jyldan opyryla bastap, 1952 jyly Syrdariia özenı şaiyp ketken. Mazar 19 ǧasyrdyŋ soŋynda Ä.Divaev, İ.Kastane, P.Lerh zertteulerıne negız bolǧan. Bızge «Türkıstan albomy» jinaǧynda jariialanǧan fotosuretter arqyly jetken. Divaev pen Kastanenıŋ jazuy boiynşa qūrylymy şikı kırpışten qalanǧan döŋgelek pışındı 6-8 qyrly kümbezdı qūrylys. Işkı körınısı biık, qabyrǧalary kerege örnegımen naqyştalǧan. İslamǧa deiıngı türık säulet qūrylysy ülgısımen salynǧan.
Sol kezdegı jūrttyŋ habarsyzdyǧy bolar, keiın būl ziratty qaita jerleu qajettılıgı tuyndaitynyn oilamaǧan. Öitkenı fizikada Koriolis küşı degen zaŋdylyq bar. Būl zaŋ boiynşa jer şarynyŋ soltüstık bölıgındegı özender oŋ jaq betkeiınıŋ, oŋtüstık bölıgındegı özender sol jaq betkeiınıŋ arnasyn şaiyp otyrady. Osy zaŋdylyq negızınde Syrdyŋ Qorqyt ata jatqan jerı kemırılıp, qobyzşynyŋ qabırıne jaqyndaǧan. Söitıp, qaita jerleu räsımı 1968 jyly qolǧa alynǧan bolatyn. Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ «Qorqyt ata qabırınıŋ basyna kesene ornatylsyn» degen qaulysy şyǧady. Būl mındet müsınşı Bek Ybyraevqa jükteledı.
KÜI TÖGILGEN KEŞEN
Qaita boi kötergen Qorqyt ata memorialdy keşenı Qyzylorda oblysy Qarmaqşy audany Josaly kentınıŋ soltüstık-batysyndaǧy 18 şaqyrym jerde Qorqyt stansasyna jaqyn töbe üstınde ornalasqan. Säuletşı B.İbraev pen fizik-akustik S.İsataevtyŋ jobasymen tūrǧyzylyp, 1997 jyly eskertkıştı qalpyna keltıru, jöndeu jūmystarynyŋ arqasynda amfiteatr, qyluet, qoşqar müsınınen tūratyn tūtas säulettık ansambl jasalǧan. Qorqyt ata mūrasynan 2 myŋnan astam jädıger qoiylǧan mūrajaiy bar. Rekonstruksiialaudyŋ nätijesınde keşendegı basty eskertkış qobyz 8 metrden 12,1 metrge biıktetken. Būl Qorqyt ata keşenınıŋ bügıngı arhitekturalyq kesenesın älemge tanytu, ony düniejüzılık turistık ortalyqqa ainaldyra otyryp, türkı örkenietın keŋınen nasihattau üşın jasalǧan özgerıster bolatyn.
El arasynda keŋ taraǧan Qorqyt pen qyryq qyz aŋyzy bar. «Qorqyt qaşan dünieden köşkenşe ajalǧa moiynsūnbaǧan. Ölımnen qūtyludyŋ emın ızdep, dünie kezıp jürgen eken. Bıraq qaida barsa da aldynan «Qorqyttyŋ köri» şyǧa bergen. Qara jerde tūru qorqynyş bola bergen soŋ, Qorqyt su üstınde tūryp köreiın dep, kılemın Syr suynyŋ betıne tösep, mūŋly küilerın tartypty. Sarnap şyqqan Qorqyttyŋ qobyzynyŋ dauysy estılgende, özen boiyndaǧy elder üiınde şydap otyra almaidy eken. Olar tobymen özennıŋ jaǧalauyna jinalyp küi tyŋdaidy. Qobyzdyŋ ünı Syrdariiadan alys jatqan Arqadaǧy elderge de jetedı. Arqanyŋ qyryq qyzy Qorqyttyŋ küiın tyŋdauǧa qūmartyp, ün şyqqan jaqqa bettep jönelgen eken. Qyzdar kündız-tünı jürıp, Betpaqtyŋ şölıne kezdesedı. Jol-jönekei alys sapardyŋ qiyndyǧynan 39 qyz dünieden ötıp, Syr boiyna tek qyrqynşy aqsaq qyz ǧana jetıp, küişını körıp öledı. Aŋyz boiynşa «Aqsaq qyzdyŋ kümbezı» Qorqyt ata kümbezınıŋ soltüstık tarapynda (arqa jaǧynda) bır şaqyrymdai jerde biık belestıŋ üstınde desedı. Ony «Aqsaq qyzdyŋ mūnarasy» deidı.
AŊYZDYŊ JALǦASY
– Jetpısınşı jyldardyŋ soŋy kommunisterdıŋ aidarynan jel esıp, halyqtyŋ da ūlttyq sanadan alşaqtap, öz bolmysyna jatyrqai qaraǧan kezderı edı ǧoi. Kesenenı salu kezınde de jergılıktı qyzyl komissarlardyŋ türtpekteuınen talai tüsınbeuşılıkter tuyndady. Olardyŋ qaupı de oryndy, halyqtyŋ taǧzym etıp küş alatyn, kosmostyq quaty bar orynnyŋ ainalasynda kümändı alyp-qaşpa söz tuyndatyp, qarapaiym halyqty düdämal halge jetkızu – olarǧa ülken paida. Qūrylysqa kırısken bızderdı bır qyrsyq ainaldyrǧan siiaqty. Şyǧarmaşylyq tobymyzdyŋ arasynda şi jügırtken organdardyŋ äreketı, erekşe tylsym küştıŋ köleŋkesınde, aidalada qaldy. Qūrastyruşy, saluşy, temırşı, tas qaşauşy siiaqty ärtürlı mamandardan tūratyn ülken ūjymnyŋ keibır müşesınıŋ otbasynda qatarynan qaiǧyly oqiǧalar bola bastaidy. Sap-sau jürgen jürgızuşı bır künde jyndanyp ketedı. Ekı qalada bır künde, bır saǧatta ekı bırdei azamattyŋ äiel, balasynyŋ tosynnan qazaǧa ūşyraǧany turaly suyq habar müldem eseŋgıretıp jıberdı, – dep osydan bıraz jyl būryn säuletşı Bek İbraev eske alyp edı.
Sodan Bek bastaǧan bırsypyra azamat el arasynda aty şyǧyp jürgen jetı jasar körıpkel qyzdy tauyp alyp, jolyǧyp, sebebın bılmek bolady. Jas bala: «bır apany körıp tūrmyn» degen sözden basqa maŋdytyp eşteŋe ait-
paidy. Jergılıktı aqsaqaldardyŋ keŋesımen müsınşıler Qorqyt qabırınen qaşyqtau jerde jatqan Aqsaq qyzdyŋ jartylai būzylǧan molasyn tauyp alady. Aŋǧarǧan adam būl qabırdıŋ tabiǧi qūbylystyŋ saldarynan emes, ädeiılep tehnikamen būzylǧanyn bıle qoiar edı. Osydan keiın qabırdı tüzetıp, bastapqyda jobada eskerılmegen bolsa da, Aqsaq qyzǧa da arnap belgı qoiuǧa şeşım jasaidy. Bır qyzyǧy, osy sätten bastap eldıŋ üreiın alǧan oqiǧalar sap tyiylady.
Būl künde soqqan jelmen bırge küŋırenıp küi şertetın Qorqyt qobyzy ötken-ketken jolauşylar men halyqtyŋ ziiarat etetın qasiettı jerıne ainalǧan. Körmegen, bılmegen senbes bolar, bıraq bar qasietın ışıne bükken eskertkıştıŋ bızge belgılı tūstary osy edı.
Aigül Uaisova
