Elordadaǧy ırgelı bılım ordasy – L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ ǧylymi keŋes zalynda 7 säuır künı belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı, saiasi ǧylymdar doktory, professor Erjan İsaqūlovtyŋ «Şyŋǧys han», arab, parsy, şaǧatai tılderınıŋ bılgır mamany Zärıpbai Orazbai men Mūhammedzafar Orazbaevtyŋ «Ūly türk tarihy» eŋbekterınıŋ tūsauy kesıldı.
Ata tarihymyzdyŋ qatpary qalyŋ, jūmbaǧy mol türkılık jäne Şyŋǧys han kezeŋderı jaily syr şertetın qos eŋbektıŋ tūsaukeserı joǧary deŋgeide öttı, tūsaukeserde söz alǧan belgılı tarihşylar men ǧalymdar atalǧan eŋbekterdıŋ män-maŋyzy men öskeleŋ ūrpaqqa jasaityn taǧylymdyq äserı turaly är taraptan kösıle söilep, eŋbek avtorlaryna şyǧarmaşylyq tabys tılep, qazaq tarihyna bederı aişyqty, bererı mol sübelı tuyndy qosylǧanymen qūttyqtady.
«Şyŋǧys han» kıtaby, avtordyŋ aituynşa, moŋǧol kezeŋıne deiıngı jäne odan keiıngı kezeŋder turaly öte senımdı derekter men maǧlūmattar ūsynǧan ūly ǧalym Raşid ad-Dinnıŋ «Jamiǧ at-tauarih» eŋbegınıŋ negızınde ömırge kelgen.
– Bügın – tūsauy kesılgen qos eŋbektıŋ de basty keiıpkerı Şyŋǧys han. Şyŋǧys han men onyŋ ūrpaqtary qūrǧan alyp imperiia Euraziia keŋıstıgınıŋ geosaiasi jäne geomädeni kelbetıne ülken özgerıster äkeldı. Osy kezeŋge arnalyp sansyz eŋbek pen zertteuler jazylǧanmen, talas tudyratyn nemese jete taldanbaǧan mäseleler älı de barşylyq. Raşid ad-Dinnıŋ eŋbegınıŋ negızınde düniege kelgen būl eŋbekte asa qūndy ortaǧasyrlyq derekter, moŋǧol älemınıŋ etno-demografiialyq alǧy tarihy jaily mälımetter jinaqtalǧan. Kıtap ūltymyzdyŋ ruhyn köterıp, jastarymyzdy elımızdıŋ erteŋı üşın jan aiamai eŋbek etuge baulidy dep oilaimyn, – dedı Erjan İsaqūlov.
San ǧasyrdan berı Ūly dalada ömır sürgen türkı halyqtarynyŋ şyǧu tegı, damuy, tırşılıgı, tarihy, ömırlık salt-dästürlerı, mekenjailary men ata qonysy, olardyŋ bır-bırımen qarym-qatynasy, qol jetkızgen ūly jetıstıkterı turaly äŋgımeleitın «Ūly türk tarihy» kıtabynyŋ avtory Zärıpbai Orazbai özınıŋ osy eŋbektı daiyndauda älem ǧalymdary men tarihşylary moiyndaǧan äigılı parsy jäne arab tılındegı derekközderge köbırek moiyn būryp, būǧan deiıngı jaŋylystar men būrmalaularǧa tüzetu jasaǧanyn aitady.
– «Ūly türk tarihy» kıtaby M.Äuezov atyndaǧy Oŋtüstık Qazaqstan universitettıŋ türkıtanu ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ arnaiy jobasy aiasynda jaryq kördı. Kıtapqa arab, parsy tılderınde hatqa tüsken, şynaiy tarihymyzdyŋ tereŋ qoinauynan senımdı mälımet beretın «Jamiǧ at-tauarih», «Zafrnama», «Mihman nama-i Buhara», t.b. eŋbekterdegı derekter negız bolyp otyr. Keŋestık kezeŋde tarihymyz būrmalanyp, sanamyzǧa sol sıŋırıldı, şynaiy tarihymyzben endı-endı qauyşyp jatyrmyz, mysaly, osy kıtapta tarihta ötken 200-den astam ūly qolbasşymyzdyŋ attary atalyp, ömırlık erlıkterı jaily söz qozǧalady. Ǧylymi qauymdastyq üşın de, jas ūrpaq üşın de aitary bar eŋbek bolmaq, – dedı Zärıpbai Orazbai.
Şaraǧa belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, bılıktı tarihşylar men ǧalymdar jäne BAQ ökılderı qatysty. Tūsaukeser räsımıne qatysqan belgılı ǧalym, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Zadaş Dükenbaeva būl eŋbekterdıŋ otandyq ǧylym üşın aitarlyqtai maŋyzy bar ekenın aitty.
– Bügıngı qoǧamdyq ǧylymdar salasynyŋ ışınde tarih ǧylymynyŋ aldyna akademiialyq qoǧamdastyqty toptastyruşy jäne baǧyttauşy retındegı Qazaqstan tarihynyŋ keŋıstıgın tarihi oqiǧalarmen, tarihi tūlǧalarmen tolyqtyru jäne ata tarihymyzdyŋ mänı men mazmūnyn baiytu mındetı tūrǧandyǧy belgılı. Demek, osy rette atalǧan eŋbekterdıŋ auqymdylyǧy men maŋyzdylyǧyn atap ötken oryndy. Şyǧys tılderındegı derekközderge süiene otyryp, tarihi derekterdı ǧylymi ainalymǧa jaŋa qyrynan engızgen būl eŋbekter ǧylymi qoǧamdastyqtyŋ da nazaryn audaruǧa tiıs dep oilaimyn, – dedı Zadaş Dükenbaeva.
Erlan MAZAN
