Qos teŋızdıŋ arasyn qosatyn kanal

vziat mikrozaim onlain na bankovskuiu kartu srochno

Üstımızdegı jylǧy 14 mamyrda Sochide ötken Joǧary Euraziialyq ekonomikalyq keŋestıŋ keŋeitılgen otyrysynda Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev jinalǧan qauymdy Kaspii men Qara teŋızdıŋ arasynda keme jürgızuge arnalǧan «Euraziia» atty kanaldyŋ qūrylysy jobasyn talqylauǧa qaita oraluǧa şaqyrdy. «Qara teŋız ben Kaspiidıŋ arasyn jalǧaityn keme jüzuge arnalǧan «Euraziia» kanalynyŋ qūrylysy perspektivaly joba bolar edı» dedı Qazaqstan basşysy.

Ūsynys Qyrym tübegındegı Kerch köpırınıŋ aşyluyna tura bır kün qalǧanda aityldy. Bızdıŋşe, mūnyŋ özı tekten-tek emes edı. Sebebı, Elbasy qozǧap otyrǧan kanaldyŋ maŋyzdylyǧy men mänı endı qatarǧa qosylǧaly tūrǧan ötkelden äldeqaida joǧary bolmasa, tömen emes-tın. Onyŋ halyq­aralyq maŋyzy Europa men Aziianyŋ aralyǧyn jalǧastyratyn basqa kez kelgen jobadan aitarlyqtai artyq.Taiauda Kas­pii teŋızı elderı basşylary Aqtau qalasyna jinalatyn halyqaralyq sammit qarsaŋynda bız ol mäselege nazar audardyq.
Şyn mänınde, Kaspii jäne Qara teŋızder arasyn jalǧaityn kanal salu jönındegı oi däl bügın paida bola qalǧan joq edı. Onyŋ aitylyp, köterılıp kele jatqanyna da talai ǧasyrlardyŋ taŋy airylǧan. Tura ait­qanda, osyndai su joly boluynyŋ mümkındıgı jönındegı pıkırlerdıŋ alǧaş paida bolu merzımı bızdı hristian dını jaŋa bas alyp, bauyr jaza bastaǧan antikalyq däuırge alyp barar edı. Bergı düniede būl su joly jönındegı ideianyŋ negızın XVIII ǧasyrda akademik Petr Pallas qalyptastyrǧan eken. Ol teŋızderdı Şyǧys jäne Batys Manych özenderınıŋ arnalary arqyly qosudy mejeleptı. Negızı, Kum-Manych oipatynyŋ özı bır geologiialyq zamandarda Qara teŋız ben Kaspiidıŋ arasyn jalǧaǧan būǧaz bolǧanǧa ūqsaidy.
Tarihşylardyŋ aitularynşa, teŋızderdıŋ Manych būǧazy arqyly bailanysuy bırde qalpyna kelıp, bırde ajyrap ketıp otyrǧan. Bır kezderı būl Kaspiidı Azov teŋızımen jalǧap jatqan būǧazdyŋ qyzmetın atqardy. Sebebı, atalmyş aumaq ekı su qoimasy arasyndaǧy keŋıstıktıŋ eŋ tömengı bölıgı boldy. Oipattyŋ jalpy ūzyndyǧy 500 şaqyrymǧa juyq alapty alyp jatsa, enı 20-30 şaqyrym jerdı qūrady. Al eŋ tar beldeuı 1-2 şaqyrymǧa teŋ edı. Tabany Qara teŋız ben Azov teŋızı deŋgeilerınen edäuır tömen bolatyn, barynşa biık degen ortalyq bölıgınıŋ özı nebärı 20 metrden asqan joq. Sondyqtan oipatty kanal qūrylysy üşın paidalanu jergılıktı jerdıŋ relefı tūrǧysynan qaraǧanda taptyrmaityn nūsqa boldy.

Al būl jobanyŋ naqty nobaiy 1917 jyly Reseide revoliusiia jeŋıske jetıp, būrynǧy imperiia aumaǧynda KSRO qūrylǧannan keiın aiqyndala bastady. Sol maqsat-mūrattyŋ aiasynda terbelgen injener Fedor Morgunenkov 1921 jyly ekı teŋızdıŋ arasyn qosuǧa baǧyttalǧan būdan keiıngı jobalardyŋ bärınıŋ negızı bolatyn Manych kanalyn saludyŋ syzbasyn jasap şyǧady. Keŋes kezeŋınde būl ideia ışınara jüzege asyryldy. Mūnyŋ bır parasy Europa men Aziianyŋ şartty şekarasynda ornalasqan Kum-Manych oipatynan «Volga-Don» kanalyn qazyp şyǧyp, paidalanuǧa beru arqyly oryndaldy. Kanal 1952 jylǧy 31 mamyrda ıske qosyldy. Ol Volgograd qalasynyŋ Krasnoarmeiskii audanynan bastalyp, Kalach-na-Donu qalasynda aiaqtalady. Onyŋ ūzyndyǧy 101 şaqyrymdy qūraidy. Is jüzınde Qara teŋız ben Kas­piidıŋ basseinderı osy kanal arqyly jalǧasyp jatyr. Ol Kaspii teŋızıne qūiatyn Volga özenı men Azov teŋızıne qūiatyn Don özenı arasyndaǧy teŋız su bailanysyn qamtamasyz etedı. Bıraq «Volga-Don» jylyna 16,5 mln tonnadan artyq jüktı ötkıze almaidy. Būl – onyŋ mümkındıgınıŋ şyŋy.
Arada 60 jylǧa juyq uaqyt ötkende, osy aimaqtan «Euraziia» atty jaŋa kanal qazu jönındegı naqty ideia köterıldı. Ol alǧaş ret 2004 jyly belgılı boldy. Onyŋ jobasyn Resei Ǧylym akademiiasynyŋ Oŋtüstık ǧylymi ortalyǧy, «Gidrotehekspertiza» saraptama ortalyǧy jäne Halyqaralyq önerkäsıpşıler men käsıpkerler kongresı janyndaǧy kölık jobalary qory ūsyndy. Kanaldyŋ ekınşı ömırı Stavropol ölkesınıŋ, Rostov oblysy men Qalmaq respublikasy şek­aralary boiymen ötuge tiıs boldy. Keibıreuler būǧan būtaq marşrutyna bailanysty Krasnodar ölkesın, Daǧystan men Şeşenstandy da qosty. Sondai-aq qazırgı qoldanys­taǧy Manych su jolynyŋ rekonstruksiiadan ötken bölıgın de paidalanu josparǧa engızıldı. Al kanaldyŋ türlı varianttaryna qarai onyŋ Kaspii, Azov jäne Qara teŋızge qūiatyn joldary jeke-jeke qarastyryldy. Osyǧan orai kanaldyŋ ūzaqtyǧy 675 şaqyrymnan 850 şaqyrymǧa deiıngı aralyqqa sozylatyn boldy. «Euraziianyŋ» jük tasymaldau mümkınşılıgı 45 mln tonnaǧa deiın dep eseptelındı. Būl – «Volga-Don» kanalynyŋ äleuetınen 3 esege deiın artyq. Aldyn ala jasalǧan esep boiynşa jobanyŋ qūny 4–4,5 mlrd eurony qūraidy. Ras, taǧy bır boljamdarda būl baǧa $ 15 mlrd töŋıregınen qaitady.

2007 jyly Manych kanaly qūrylysynyŋ jobasy «Euraziia» degen jaŋaşa ataumen qaita qozǧaldy. Ony Resei Prezidentı Vladimir Putin sol jylǧy säuır aiynda jariialaǧan Federaldy jiynǧa dästürlı joldauynda alǧaş ret söz ettı. Būl joly ol ükımetke «Volga-Don» kanalynyŋ Qara teŋız ben Kaspii teŋızı arasynda keme qatynasyn ornatuǧa jol aşyp beretın ekınşı jelısınıŋ qūrylysy mäselesın qaraudy ūsyndy. Al mausym aiynda Nūrsūltan Nazarbaev Peterburgte ötken ekonomikalyq forumda söilegen sözınde «Volga-Don» kanalymen salys­tyrǧanda, myŋ şaqyrymdyq artyq joldy qysqartatyn «Euraziia» kanalynyŋ qūrylysyna taǧy köpşılık nazaryn audardy. Qazaqstan prezidentı būl taqyrypqa 2014 jyly qaita oraldy. Ol mūny sol kezde MGU-de studentter men oqytuşylar qūramy aldynda oqyǧan därısı kezınde äŋgımeledı.
Rasynda da Kaspii men Qara teŋız arasyndaǧy su kölıgı qatynasyn keŋeitu mäselesı būǧan deiın de äldeneşe ret köterılgen bolatyn. Ol qoldanysta bar kanaldy jaŋǧyrtu jolyn da, ekınşı qūrylys esebınde saludy da qarastyrdy. Peterburg ekonomikalyq forumynda Stavropol aimaǧy da özınıŋ kanal jönındegı ūsynysyn bıldırdı. Jobanyŋ jüzege asyru merzımı 7-10 jyl aralyǧyn qamtidy. Vladimir Putinnıŋ aituynşa, ol «Volga-Don» kanalynyŋ ekınşı kezegın Nūrsūltan Nazarbaev­pen bırge talqylaǧan.
Bükıl Ortalyq (Orta) Aziia elderıne ortaq bır tüiındı prob­lema qūrlyqtyŋ öz ışınde jabyq qalyp tūrǧany, iaǧni älemdık mūhit pen kölık kommunikasiiasyna şyǧatyn jolynyŋ joqtyǧy bolyp tabylady. Aimaqty geografiialyq tūrǧydan Resei, Kavkaz jäne İran Europadan bölıp tastap tūr. Alaida, 90-şy jyldardyŋ basynan kölık kommunikasiia­sy jüiesın TRASEKA jobasy aiasynda Zakavkaze arqyly jürgızu äreketterınen eşteŋe şyqpady. Būǧan atalǧan öŋırdıŋ relefınıŋ kürdelılıgı, ainalma joldardyŋ tym köptıgı sebepşı boldy. Al İrannyŋ üstımen tartylatyn sürleulerde temır jol relsterı endıgınıŋ är aluan bolyp keletındıgı, olar özgergen saiyn temır jol vagondarynyŋ tabandaryn da auystyryp tūruǧa tura keletenı būdan ülken tabys kütuge bolmaitynyn bırden baiqatty. Būǧan qosa, iran-türık marşrutyndaǧy trassanyŋ tym ūzyndyǧy da äser etken.
Sarapşylar osylardyŋ bärın tarazy basyna salyp, bezbendei kelgende, qazırgı taŋda būl taraptaǧy mäselenı «Volga-Don» kanaly arqyly şeşıp alyp otyrǧan Reseidıŋ su joly marşrutynyŋ tiımdı baǧyttardyŋ bırı bola alatynyna nazar audardy. Bıraq onyŋ joly ūzaqtau jäne alyp öte alatyn jügınıŋ mölşerı 5 myŋ tonnadan aspaidy. Demek, bärı şekteulı. Al «Euraziia» kanalynyŋ arnasy boiymen jürıp ötetın özen-teŋız klasty kemenıŋ quaty 10 myŋ tonnaǧa deiın barady. Ol Kaspii, Azov, Qara teŋızderı men Şyǧys Jer­orta teŋızı aidyndaryn köktei ötedı. Būdan bölek, jaŋa kanal arnasyndaǧy keme onda meilınşe tereŋ batyp, barynşa joǧary – 58 mln tonnaǧa deiın jük tartatyn ötkızgış qabıletıne ie boluǧa tiıs. Eger salystyru üşın aitar bolsaq, «Volga-Don» kanalynyŋ qazırgı ötkızgıştık qabıletı 16,5 mln tonnaǧa juyqtaidy. Al «Euraziia» aitylǧan parametr deŋgeiınen tabylu üşın qolda bar Manych su qūrylysyndaǧy joldardy tolyǧymen qaita jasap şyǧuǧa tura keledı.
Mamandar sonymen bırge, «Euraziia» kanalynyŋ jobasy belgılı bır ekonomikalyq, äleumettık, ekologiialyq täue­kelderge boi ūrǧyzatynyn da eskertıp otyr. Onyŋ üstıne, qazır jūmys jasap tūrǧan «Volga-Don» kanaly özınıŋ mümkındıkterın tolyq jüzege asyryp bolǧan joq. Soŋǧy jyldary būl arnadan jylyna orta eseppen – 11-12 mln tonna şamasynda jük tasylyp jür. Būl onyŋ ötkızgıştık qabıletınıŋ (16,5 mln t) 2/3 bölıgın ǧana qūraidy. Olai bolsa, osynşama ǧana jükteme tabylyp tūrǧanda, ūzyndyǧy men şyǧyny jönınen orasan zor taǧy bır kanal soǧudyŋ qanşalyqty qajettılıgı bar? Is jüzınde mūnymen tek Qazaqstannyŋ Kaspii teŋızınen öndırgen mūnaiyn ǧana tasymaldap tūruǧa bolady. Bıraq būl üşın jasalǧan jäne aldaǧy uaqytta auqymy keŋeitıluı yqtimal tūrǧan qūbyr bar ǧoi. Mūnaidy qūbyrmen aidaǧan qaşanda ony özen jäne teŋız kölıkterımen tasudan äldeqaida arzanǧa tüser edı.
Şyndyǧy kerek, atalmyş kanaldyŋ salynuyna qarsy közqarastaǧy ǧalymdar da az emes. Aitalyq, Resei Ūlttyq su problemalary ortalyǧynyŋ prezidentı, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory Vladimir Krivoşei 2016 jyly ötken Resei geografiialyq qoǧamynyŋ XIV sezınde söilegen sözınde endık baǧytynda keŋeitılıp soǧylatyn jaŋa halyqaralyq kölık dälızınıŋ Transsıbır temır jolynan da asyp tüsıp, onymen bäsekeles bolyp şyǧatynyna nazar audardy. Ol, sonymen bırge, būl jerde Qytai jükterın Euroodaq elderıne tasymaldap beretın Qazaqstannyŋ keleşekte 2-4 mlrd dollar aralyǧynda paida tabudyŋ mümkındıgıne qol jetkızetın bolsa, Reseidıŋ jükterdı körşı eldıŋ kölık jüiesıne qarai baǧdarlaityny saldarynan şyǧynǧa belşesınen batatynyn aityp, dabyl köterdı. Būl jaǧdaida Transsıbır men BAM-dy jaŋǧyrtuǧa investisiia böludıŋ de paidasy bolmai qalady.

Qazır mamandar «Euraziia» kanalynyŋ qūny, qarapaiym eseppen alǧannyŋ özınde, 500 mlrd rublge deiın baratynyn alǧa tartyp otyr. Demek, onyŋ şyǧyny Qyrym köpırınıŋ baǧasynan da ekı esege asyp tüskelı tūr. Būǧan qosa, kanaldyŋ özın özı aqtauy onyŋ arnasy suǧa tolǧannan keiın ǧana bastalmaq. Al būl aimaqtyŋ suy az, qūrǧaq keletının eskersek, būl prosestıŋ ūzaq jyldarǧa sozyluy äbden kädık. Mūny Manych kanalynyŋ täjıribesı de körsetıp bergen bolatyn.

Bırqatar mamandardyŋ pıkırlerınşe, jobanyŋ sondai-aq ekologiialyq jäne äleumettık täuekelderı de aitarlyqtai. Äuelgıde «Euraziianyŋ» jük tasymaldau mümkınşılıgı 45 mln tonnaǧa deiın dep eseptelındı. Būl «Volga-Don» kanalynyŋ äleue­tınen 3 esege deiın artyq. Aldyn ala jasalǧan esep boiynşa jobanyŋ qūny 4–4,5 mlrd eurony qūrady. Taǧy bır boljamdarda būl baǧa $ 15 mlrd töŋıregın şarlaidy. Osy ala-qūlalyq, naqtylyqtyŋ joqtyǧy bazbır mamandardy da tolǧandyrady. Būl däieksızdık, negızınen, jobanyŋ älı künge deiın naqty syzbasy joqtyǧynan bolyp otyr. «Kanal jobasynyŋ parametrlerı anyq bolmaǧasyn, onyŋ naqty baǧasyn da döp basyp, aityp beru qazır qiyn. Alaida, $10-15 mlrd şamasyna baǧdar ūstauǧa bolady» degen boljam aitady «Vika» jobalau instituty taldau bölımınıŋ bastyǧy Aleksei Pavlov. Bıraq qymbat qarjyǧa tüsetın kanaldyŋ Resei üşın artyqşylyqtary bar ekenın de mamandar aityp otyr. Bırınşıden, būl memleket Aziiadan Europaǧa baratyn eksport dälızıne baqylau ornatyp, özınıŋ saiasi salmaǧyn edäuır auyrlatady. Ekınşıden, Reseidıŋ osy kanal jürıp ötetın oŋtüstık bölıgı ekonomikalyq ösımnıŋ quatty draiverıne ie bolady. Sol siiaqty Resei memleketınıŋ Kaspii teŋızınde ornalasqan mūnai ken oryndary aitarlyqtai köp ekenın eskersek, keleşekte būl kanal jaŋa mūnai kölıgınıŋ ülken jolyna ainalyp şyǧa keledı.
«Su kanaly sondai-aq Burgas – Aleksandrupolis jobasynyŋ bır būtaǧy da bola alady» deidı «Sobinbanktıŋ» naryqtyq qatynastardy taldau bölımınıŋ bastyǧy Aleksandr Razuvaev. Sarapşylardyŋ bır auyzdan aitylǧan pıkırlerınşe, ekınşı «Volga-Don» kanalyn salyp, jüzege asyru bırınşı kezekte ekonomikalyq emes, saiasi mäsele bolyp sanalady. Onyŋ salynuyna bırınşı kezekte Qytai men Qazaqstan müddelı. «Qytai osy arqyly Europaǧa zat jetkızetın uaqytty aitalyqtai qysqarta alady. Olai bolsa, tauar ainalymy da aitarlyqtai arta tüsedı» dep tüsındıredı Aleksei Pavlov. Onyŋ aituynşa, Oŋtüstık-Şyǧys Aziiadan Europaǧa jük jetkızu qazır 2 aiǧa deiın uaqyt alady, al mynadai kölık dälızı bola qalǧan jaǧdaida būl merzımdı 10 künge deiıngı mezgılge jetkızuge bolady.
Qazaqstan bırınşı kezekte özınıŋ kömırtegı önımderın Europaǧa deldalsyz jetkızuge qūştar, al qazaq mūnaiynyŋ 70 paiyzdan astamy Resei territoriiasymen jetkızılıp keledı. Kanaldy salyp, paidalanuǧa beru mūndaǧy marşrut­tardy da oŋtailastyryp otyruǧa ülken mümkındıkter beredı. «Būl jönınde barlyq Kaspii elderımen kelısuge bolady dep oilaimyn, – deidı «Sobinbanktıŋ» taldauşysy. – Mūnda tek Äzerbaijanmen kelısu qiyndau boluy mümkın». Sebebı, Äzerbaijannyŋ pozisiiasy, negızınen, Qazaqstan aumaǧynan şyǧyp, Reseidı ainalyp ötetın «Transkaspii» gaz qūbyrynyŋ qūrylysymen bailanysty. Sondyqtan köptegen taldamaşylar jaqyn keleşekte «Euraziia» kanalynyŋ salyna qoiuy qiyn dep otyr. Öitkenı, kanal qūrylysynyŋ ūzaq jyldar boiy, tıptı ondaǧan jyldarǧa ūlasa jürgızıletının bylai qoiǧanda, oǧan halyq­aralyq kelısım aludyŋ özı bıraz uaqytta sozylatyn türı bar. Şyny kerek, būl kanaldy Resei öz qarjysyna da sala alady. Bıraq onyŋ boiynan jüretın kemelerdı onyŋ bır özı jükke toltyra almaidy. Oǧan sol sebeptı de Kaspiidı jaǧalai ornalasqan eldermen kelısımge kelu qajet-aq.
Baiqalyp tūrǧandai, osynşalyqty keŋ auqymdy jobany ıs jüzıne asyru üşın köp uaqyt kerek. Kanaldyŋ salynu keleşegı qanşalyqty şyndyqqa janasymdy? Ol tek oǧan jūmsalatyn qarjyǧa ǧana qatysty närse emes. Ol sonymen bırge jobanyŋ tehnika-ekonomikalyq sipattamasynyŋ baǧasyna da qatysty. Sonyŋ ışınde ekologiialyq saraptama köp röl atqarady. Sondai-aq ışkı jäne syrtqy kelısım men qoldaudyŋ da atqaratyn mındetterı az emes. Reseidıŋ özınde, mysaly, kanal köktei ötetın bırqatar aimaqtardyŋ (aitalyq, Stavropol ölkesı) teŋızge şyǧatyn mümkındıkterı joq. Sol sebeptı olar būǧan müddelı bolyp şyǧady. Äzerbaijan osy kezge deiın «Volga-Don» kanalynan ötuge rūqsat aluda köptegen qiyndyqtardy bastan keşıp keldı. Būǧan Europaǧa jük jetkızudıŋ jyldam da oŋai joldaryn ızdep otyrǧan Qazaqstan men Qytaidyŋ da müddelı bolatyndary anyq.
Mūndai jobany jüzege asyrudyŋ meilınşe tiımdı täsılıne bırqatar şeteldık firmalar da qyzyǧuşylyq tanytulary mümkın. Ondai halyqaralyq konsorsiumǧa Resei men Qazaqstannan bölek, teoriialyq jaǧynan Qytai, Özbekstan, Äzerbaijan jäne Türıkmenstan kırulerı yqtimal. Mäsele mynada, Reseidıŋ ışkı su joldarymen jüretın kemelerge şet elderdıŋ jalaularyn taǧyp ötuge tyiym salynǧan. Al jobany (kanaldy) bırlese basqaratyn jaǧdaida oǧan qatysuşy memleketter Kaspiiden Qara teŋızge deiın öz jalaularymen jürıp ötuge mümkındık alatyn bolady. Būl, mäselen, tek şyn mänındegı Kaspii kölınıŋ besten bır bölıgıne egelık etıp otyrǧan Qazaqstannyŋ älem mūhityna öz jalauymen bara alatyn tolyqqandy teŋız derjavasyna ainalǧanyn tanytar edı. Būdan bölek, kanaldyŋ kömegımen Aziia-Tynyq mūhit aimaǧy elderınıŋ Europa odaǧyna Suesk kanaly arqyly jetkızıp tūrǧan jük tasqyndarynyŋ bır bölıgın audaryp aluǧa bolady. Būl onda baratyn jükterdıŋ jetkızılu uaqytyn edäuır qysqartyp beru arqyly Resei men Qazaqstannyŋ aimaqtaǧy tranzittık bedelın ǧana emes, sonymen qatar saiasi pozisiiasyn da nyǧaita tüsken bolar edı. Būǧan qosa, Kaspiiden Qara teŋızge mūnai tasymaldauşy kemelerdıŋ bara bastauynyŋ özı aimaqtyŋ ekonomikasyn damytuǧa serpın beretın taǧy bır qaryşty qadam bolmaqşy.