Soŋǧy jyldarda elımızdıŋ soltüstıgındegı tūrǧyndardyŋ sany azaiyp barady. Sosiolog-mamandar Reseige qonys audarǧandardyŋ denı soltüstık öŋırlerdıŋ azamattary ekenın aitady. Statistikalyq mälımetterge jügınsek, 2017 jyly Qazaqstannan 37704 adam köşse, sonyŋ ışınde 32800-ı Reseidı taŋdaǧan. Aldyn ala jasalǧan boljam boiynşa 2040-2050 jyldarǧa qarai atalǧan aimaqtaǧy halyqtyŋ sany 1 millionǧa deiın azaiuy mümkın. Būǧan, kerısınşe, oŋtüstık tūrǧyndarynyŋ sany kürt ösude. Ötken jyly Almaty qalasy tūrǧyndarynyŋ sany – 50,4 myŋ adamǧa, Oŋtüstık Qazaqstan oblysynıkı – 49,6 myŋǧa, Almaty oblysynıkı 34,2 myŋǧa deiın köbeigen. Qazırgı kezde el halqynyŋ 48 paiyzy oŋtüstık oblystarda tūrady. Keibır mamandar aldaǧy 20 jylda oŋtüstık halqynyŋ sany 5 millionǧa deiın artady dep boljap otyr.
Oŋtüstıkten – soltüstıkke…
El bilıgı tūrǧyndardy oŋtüstıkten soltüstıkke köşırudı qolǧa alǧanyna bıraz jyl öttı. Alaida osy jyldarda qanşa adamnyŋ soltüstıkke köşıp barǧany jaiynda naqty derek joq. Ötken jyly Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı 2018-2020 jyldary elımızdıŋ soltüstıgıne 60 myŋǧa juyq otbasy qonys audaratynyn habarlady. Qūzyrly vedomstvodaǧy mamandardyŋ boljauyna qaraǧanda, aldaǧy 5 jylda Soltüstık Qazaqstan, Pavlodar, Qostanai jäne Şyǧys Qazaqstan oblystarynyŋ halqy 167 myŋ adamǧa köbeiedı. Ekınşıden, būl baǧdarlamanyŋ taǧy bır maqsaty – soltüstıktı qazaqylandyru.
Köş kölıktı boldy ma?
Halqy tyǧyz qonystanǧan, sany köp tüstıkten terıskeige qonys audarǧandardyŋ denı auylǧa baryp, ekı qolǧa bır kürek ūstap jür. Ötken jyly soltüstık oblystarǧa 408 otbasy (1600 adam) köşıp barǧan, sonyŋ ışınde 65 paiyzy auyldyq okrugterdı taŋdapty. 30 paiyzǧa juyǧy audan ortalyqtary men monoqalalarda qonystanǧan. Jasyratyny joq, köşke ıleskenderdıŋ bärınıŋ aiy oŋynan tuyp, oilaǧan mūratyna jetpedı. Osy sözımızge dälel retınde bır ǧana Soltüstık Qazaqstan oblysyn mysalǧa alaiyq. 2018 jyldyŋ basynan berı atalǧan oblysqa 203 adam qonys audarǧan. Bır ökınıştısı, eŋbekke jaramdy 89 adamnyŋ 26-sy ǧana jūmys tauypty. Äkımdıktegı basqosuda oblystyq Jūmyspen qamtudy üilestıru jäne äleumettık baǧdarlamalar basqarmasynyŋ basşysy Sergei Iаkovenko 26 adamnyŋ 14-ı – auyl şaruaşylyǧy, 4-euı – bılım beru, 3-euı – densaulyq saqtau, 5-euı basqa salalardan jūmys ornyn tapqanyn habarlady. Qalǧan 63 adam älı jūmyssyz. Jyldyŋ soŋyna deiın älı 767 otbasyn (3445 adam) qabyldau josparlanǧanyn eskersek, mäselenıŋ oŋai ärı tez şeşıletınıne kümän köp. Qūzyrly ministrlıktegılerdıŋ özı soltüstıkke köşkenderdıŋ 47 paiyzy ǧana jūmyspen qamtamasyz etılgenın moiyndady.
Būrynǧy Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Maqtaaral audanynan Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Mamliut audanyndaǧy Krasnoznamennoe auylyna köşıp barǧan Aidynbek Qydyrbaev – ne jūmys, ne baspana tappai sendelıp jürgenderdıŋ bırı. Ol özınıŋ qiynşylyqqa tap bolǧan jaǧdaiyn bylai äŋgımeledı: «Kele sala auylda bos tūrǧan üige kırdık. Jaryǧy, gazy joq. Amalsyzdan dalaǧa ot jaǧyp, tamaq pısıremız. Köşerpūlǧa berılgen 330 myŋ teŋgenı jol şyǧynyna jūmsadyq. Jergılıktı bilık maǧan 25-30 myŋ teŋge alatyn jūmys ūsyndy. Otbasymdy asyrauǧa 30 myŋ teŋge jete me? Būl jaqtyŋ qysy qatty. Kömır, aǧaş satyp alu bylai tūrsyn, kündelıktı tamaǧymyzdy taba almai otyrmyz».
Alaida köşkenderdıŋ bärınıŋ hal-jaǧdaiy mūndai müşkıl emes. Sebebı är auyldyŋ äleumettık ahualy, ornalasqan jerı, jergılıktı bilıgı aluan türlı. Mysaly, Soltüstık Qazaqstandaǧy Şal aqyn audanyna soŋǧy ekı jylda 35 otbasy köşıp barǧan. Barlyǧy baspanaly bolyp, jūmyspen qamtamasyz etılgen. Sonyŋ ışındegı 10 otbasyn Stupinka auylynyŋ tūrǧyndary qūşaq jaia qarsy aldy. Meiırımdı jandardyŋ ortasyna tap bolǧan Bolat Täjıbaev köşkenıne ökınbeidı. «Tört balam bar. Auylda ısteimın degen adamǧa jūmys tabylady. Özım jazda mal baǧyp, qysta mektepte jūmys ısteimın. Äielım qazaq tılı men ädebietınen sabaq beredı. Nesie alyp, 4 bas siyr satyp aldym. Auyldaǧy tırlıgımızge şükır etemın» deidı ol.
«Balalaryŋyzdyŋ bolaşaǧy üşın»
Ärine, köşke ılesken qazaqtyŋ basyn auyrtyp, baltyryn syzdatatyn mäselenıŋ bırı – baspana. Bır quanarlyǧy, köşke qatysty taldau jasai kele, memleket būl mäselenı jüielı türde şeşuge kırıstı. Toq eterı, köşkenderge arzan baspana berıletın boldy. Būl bastama äzırşe qanatqaqty joba retınde qolǧa alynuda. Ol äuelı Soltüstık Qazaqstan oblysynda ıske asyrylady. 4 şıldede Astanada ötken baspasöz mäslihatynda Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrınıŋ orynbasary Nūrjan Ältaev atalǧan bastamaǧa el biudjetınen qarajat bölu qarastyrylyp jatqanyn mälımdedı.
«Bızdıŋ josparymyz boiynşa oŋtüstıkten soltüstıkke jyl saiyn 1000 otbasy köşıp otyrady. Sol azamattar üşın jaŋa üiler salynady. Osy bastamaǧa biudjetten aqşa böludı qarastyryp jatyrmyz. Ony ıske asyratyn tetıkterdı de oilastyrdyq. Soltüstık öŋırlerge köşkender üidı jalǧa alyp, ai saiyn az mölşerde aqy töleidı. Üi 15 jyl jalǧa berıledı. Bes jyldyŋ ışınde ony jeke menşıgıne satyp aluyna mümkındık beremız» dep tüsındırdı mäselenıŋ mänısın N.Ältaev. Onyŋ aituynşa, jaŋa bastama sätımen jüzege asyrylatyn bolsa, ondai arzan üiler Pavlodar, Qostanai jäne Şyǧys Qazaqstan oblystarynda da boi köteredı.
Aita keter jait, 17 tamyzda Soltüstık Qazaqstanǧa barǧan jūmys saparynda Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev öŋırde salynyp jatqan 14 tūrǧyn üidıŋ qūrylysymen tanysqan bolatyn. Tüstıkten terıskeige qonys tepken otbasylarmen emen-jarqyn jüzdesken Elbasy memleket tarapynan barlyq jaǧdailardyŋ jasalatynyn qadap aitty. Kelelı kezdesude Prezident özınıŋ ärtürlı öŋırlerdegı eŋbek joly turaly äŋgımeledı. «Ömırde kezdesken qiyndyqtardy jeŋıp, bügıngıdei därejege jettım. Sızder de mūndai qadamdy balalaryŋyzdyŋ bolaşaǧy üşın jasadyŋyzdar!» dedı N.Nazarbaev jüzdesude.
Biyl soltüstıkke 9,1 myŋ adam köşedı
Rasynda da, memleket köşken jūrtty qoldauǧa barynşa jaǧdai tuǧyzuda. Bırınşıden, köşıp-qonuǧa 84,2 myŋ teŋge kölemınde järdemaqşa berıledı. Sondai-aq, är otbasyna tūrǧyn üidı jalǧa aluǧa jäne satyp aluǧa ai saiyn 1 jyl boiyna 36,1-nan 72,2 myŋ teŋgege deiın qarjy tölenedı. Ekınşıden, biyldan bastap bır mezgılde jūmysqa kem degende 5 adamdy qabyldaǧan jaǧdaida, jūmys beruşılerge 450 ailyq eseptık körsetkış (1 mln 82 myŋ teŋge) kölemınde qosymşa järdemaqşa bölınedı. Üşınşıden, soltüstıktegı eŋbek küşı tapşy öŋırlerge köşudı yntalandyru maqsatynda «Serpın» jäne «Diplommen auylǧa!» baǧdarlamalaryn integrasiialau joldary qarastyryluda.
Aita ketelık, bügınge deiın 9,1 myŋ qazaqstandyq oŋtüstıkten soltüstıkke köşuge niet bıldırıp otyr. 10 şıldedegı Ükımet otyrysynda būl turaly Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrı Mädina Äbılqasymova habarlady. Ol biyl soltüstıktegı maman tapşylyǧyn toltyru üşın 2328 otbasyn (9,1 myŋ adam) köşıru josparlanǧanyn mälım ettı. Biylǧy köştıŋ jalpy biudjetı 2,4 mlrd teŋgenı qūraidy, būl körsetkış 2017 jylmen salystyrǧanda 4,4 esege ösken. Al tūrǧyndardyŋ eŋ köbı (767 otbasy, 3,4 myŋ adam) Soltüstık Qazaqstanǧa qonystanady. Odan keiıngı oryndarda Şyǧys Qazaqstan (714 otbasy, 2,5 myŋ adam); Pavlodar (460 otbasy, 1,8 myŋ adam); Qostanai (297 otbasy, 1,2 myŋ adam) oblystary tūr. Resmi derekke süiensek, 1 şıldege deiın 412 otbasy nemese 1607 adam köşken. Sonyŋ ışınde 350-ı jūmys oryndaryn tauyp, 1341 bala balabaqşa men mektepke ornalasqan. 68 tülek kolledj ben universitetke tüsıptı.
Kärıbai MŪSYRMAN, Mäjılıs deputaty:
BŪL MÄSELENI QAITA QARAU KEREK
Būl, memlekettık tūrǧydan alǧanda, asa maŋyzdy ıstıŋ jergılıktı jerlerde oryndaluy qanaǧattanarlyqtai emes. Byltyr Ükımet qaulysymen jūmys küşı artyq öŋırlerde tūratyn otbasylardy jūmys küşı jetıspeitın öŋırlerge qonystandyruǧa bölıngen 463 kvotanyŋ 196-sy ǧana igerılgen, iaǧni tiıstı tapsyrma nebärı qyryq ekı-aq paiyzǧa oryndalǧan. Tek Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ basşylyǧy airyqşa müddelılık tanytyp, ötken jyly kvotadaǧy 110 otbasynyŋ ornyna 129 otbasyny qabyldaǧan. Osyǧan bailanysty Ükımet basşysynyŋ atyna deputattyq saual joldap, mynadai ūsynystar engızdım: bırınşıden, qonys audaruşylardy qabyldaudyŋ 2017-2019 jyldarǧa arnalǧan öŋırlık kvotasyn bölu mäselesın qaitadan qarau qajet. Öitkenı üstımızdegı jyly artyq jūmys küşı bar öŋırlerden jūmys küşı jetıspeitın öŋırlerge 288 otbasyny qonystandyru belgılengen. Alaida būl jetkılıksız. Öitkenı bır ǧana Soltüstık Qazaqstan oblysy biyl kvotadaǧy 110 otbasynyŋ ornyna 300 otbasyny qabyldauǧa daiyn ekendıgın mälımdep otyr. Ekınşı, jūmys küşı artyq öŋırler tūrǧyndarynyŋ jūmys küşı jetıspeitın öŋırlerge bırneşe otbasy bolyp, şoǧyrlana köşuın ūiymdastyrǧan jön. Mūnyŋ özı olardyŋ barǧan jerlerıne tezırek beiımdeluıne oŋ äserın tigızerı dausyz. Nätijelı jūmyspen qamtudy jäne jappai käsıpkerlıktı damytudyŋ 2017-2021 jyldarǧa arnalǧan baǧdarlamasy boiynşa qonys audaruşylardyŋ tūrǧyn üidı jalǧa aluyna bölınetın qyruar qarjyǧa olardyŋ özderı köşıp baratyn eldı mekenderdegı bosap tūrǧan tūrǧyn üilerdı satyp aluyna rūqsat beru kerek. Būǧan qosa, qonys audaruşylardyŋ özderı üşın tūrǧyn üiler saluyna mümkındık tuǧyzu jäne olardy tiıstı infraqūrylymmen qamtamasyz etu qajet.
