QŪŞTARLYQ

Taǧdyr-talaiy qyzyq häm ǧibratty adamdar bolady. Sondai jandardyŋ bırı – Astana qalasy­nyŋ tūrǧyny, keşegı partiia-keŋes qyzmetkerı, zeinet­kerlık eŋbek demalysyna şyq­qanǧa deiın Selinograd avtomobil jol-qūrylysy tehni­kumynda şirek ǧasyrdai uaqyt oqytuşy ärı direktor bolǧan 89 jastaǧy Kenjebai Bekpaev.

Men ol kısımen «Qazaq äde­bietı» aptalyǧynyŋ Aqmola qalasyndaǧy menşıktı tılşısı bolyp jūmysqa kırısken 1997 jyly, qyrküiek aiyn­da tanysqan bolatynmyn. Tyŋ igeru jyldarynan estelık jazu üşın. Sol kezdesuden soŋ, ömırı önegelı adamnyŋ ädebiet pen önerge jaqyndyǧyna täntı bolyp, bügınge deiın aǧaly-ınılı tuystai aralasyp kelem.

Kenjebai aǧanyŋ jürıp-tūruy qiyn bolǧanymen, qai kezde de sezımı sergek, aitar oiy aiqyn, äŋgımemız jarasty, syr-sūhbatymyz tausylmaidy. Ol kısı qai kezde de qol qusyryp otyrǧan emes. Bır barǧanymda ataqty jazuşy, Nobel syilyǧynyŋ iegerı İvan Buninnıŋ, bır barǧanymda Aleksandr Kuprinnıŋ, Djek Londonnyŋ, Sergei Dovlatovtyŋ şyǧarmalaryn qazaqşaǧa tär­jımalaǧanyn, kelesı barǧanymda kezektı än jinaǧyn şyǧarǧanyn qua­na jetkızedı. Ara-tūra sa­ual qoiamyn da aǧanyŋ äserlı äŋgı­melerın tyŋdaimyn.

«Tyŋda asyqsaŋ, traktorǧa otyr…»
1955 jyly Aqmola obly­synyŋ būrynǧy Alekseev, bügıngı Aqköl audanynda mektepte jūmys ısteitın. Oblystyq partiia ko­mitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikolai İvanovich Jurin şaqyryp aldy da:
– Saǧan komsomoldyq tapsyrma. Derjavin audandyq komsomol komitetıne bırınşı hatşy bolyp barasyŋ, – dedı.
Mäskeuden taqauda ǧana joǧa­ry komsomol mektebın bıtırıp kelgen bolatyn. Jalyn­daǧan jas kezı. Partiia aitsa bıttı, qaida jūm­sasa da tarta beretın. Söz qai­taru, jaltaqtau degen bolmaityn.
– Qaşan jüreiın?
– Bystree otezjai, – dedı bırınşı hatşy.
Qaraşa aiy, qar qalyŋ, aiaz üskırıp tūr. Maşinalary äldeneşe ret toqtap, batyp, zorǧa degende qazırgı Jarqaiyŋ, būrynǧy Derjavin audanynyŋ ortalyǧyna jettı. Taŋerteŋ tūrsa, maşina döŋgelegı sıreu mūz. Ol kezde bügıngıdei tas jol men temır jol joq. Ekı kısı siia­tyn kışkentai ūşaq pochta tasidy. Telefon bailanysy audandyq partiia komitetınde ǧana. Negızgı kölık – traktor. Qanatty sözder qūrastyratyn ädetı bar edı. Sol jyldary qoiyn däpterıne: «Tyŋda asyqsaŋ, traktorǧa otyr» dep jazyp qoiypty.

Sonymen Baranköl eldı-mekenıne jetıp, ornalasty. Künı keşe enşı alǧan jer. Keŋselerı – vagon. Audandyq komsomol komitetınıŋ qūjat-qaǧazdary sömkesınde. Komsomol biletın auystyryp jatqan nauqan edı.
– Tyŋ turaly qarama-qaişy pıkırler köp, – deidı Kenjebai aǧa. – Qazaqstan sol jyldary orystandy dep jürmız. Qazaqstan tyŋǧa deiın de orystanǧan. Tyŋ bolmasa, özge bır nauqan bolar ma edı?! Tyŋnyŋ jaqsy jaqtary da boldy. Bırınşıden, astyq alqaptary köbeidı, jaŋa audandar aşyldy, şaruaşylyqtar salyndy. Qatelıgı – agrotehnikadan. Jaiylym jerlerdı oŋdy-soldy jyrtyp tastady. Auyl-üidıŋ ırgesıne deiın äkeldı. Asyra sıltendı.

«Bestöbem, menıŋ Bestöbem…»
1978 jyl. Qyrküiek aiynyŋ basy. Onda Aqmoladaǧy avtomobil jol-qūrylysy tehnikumynyŋ direktory edı. Tehnikum student­terı Makin audanynda auyl­şaruaşylyǧy jūmystaryna qatysyp, kartop jinap jürgen. Jastardyŋ jūmysyn köruge bara jatqan. Ruldegı şofer jıgıt – Temeş. Baratyn jerlerı – ekı jüz şaqyrymnan astam jol.

Küreŋ küz. Dala reŋı qaita qoi­maǧan. Tünde jaqsy tyny­ǧyp tūrǧan. Ädette qat-qabat, qar­balas jūmystan ūiqysy qanbai şarşaŋqy jüretın. Mūn­dai jaǧdai ylǧi bola bermeidı…

Maŋ dalaǧa maşina tere­zesınen qarap, halyq änderınıŋ bırın jäi ǧana aityp otyrǧan. Önerdı janyndai süietın aqynjandy jıgıt qoly bosai qalsa, kıtap oquǧa otyratyn. Kei kezderı öleŋ joldaryn qaǧazǧa tüsırıp qoiatyn.

Bestöbem, menıŋ Bestöbem,
Bes tauym ǧoi bes töbeŋ.
Esıgın alǧaş mekteptıŋ,
Sende aşyp, ösken em.
Jastyqtyŋ salǧan ızderın,
Özıŋnen talai ızdedım.
Jas sūluǧa eŋ alǧaş,

Ūsynǧam qyr gülderın, – degen özı jazǧan öleŋ joldary esıne tüstı. Yrǧaqty, äsem saz terbedı jüregın… Maşina motorynyŋ guılı de äser etıp, ündeskendei me, qalai?!.. Azdan soŋ qasyndaǧy jıgıtke būrylyp:
– Tyŋdaşy, änge ūqsai ma, qalai özı? – dedı än äserıne elıtıp.
– Estıp kelem, qaitalaŋyzşy taǧy?
Dauysyn şyǧaryŋqyrap aityp edı:
– Än, än ǧoi! – dedı şofer jıgıtte jaidary jüzben.

Ūmytyp qalmaiyn dep jol boiy jaŋaǧy än äue­nın qaitalap aita berdı, aita berdı. Söitıp Makin selo­syna jetıp, audandyq partiia komitetıne kırıp şyqty. Teh­nikum studentterınıŋ qal-jaǧdaiyn bıldı. Studentter köp talap qoiady eken, bır qyz bala kiımımız su, sony keptıretın jer kerek deptı. Özgeşe öreskeldık, tärtıp būzu faktılerın estımedı. Olar endı studentter eŋbek etıp jatqan auylǧa jol tartty. Manaǧy ändı aitaiyn dese, äuen joq.
– Ou, Temeş, jaqsy dep eŋ?!. Qaida?!. Qalaişa ūmyttym? – dedı Kenjebai mūŋaiyp.
– Uaiymdamaŋyz… Qaitar jolda esıŋızge tüsedı…

Studentterdıŋ arasynda ekı-üş kün boldy; äŋgımelestı, arasynda kartop ta terıstı.Selinogradqa qaitar jolda jaŋa ännıŋ äuenın eske tüsırıp, qaiyra aita bastady. Keşke qaladaǧy üiıne keldı. Muzykant Vladimir Şevchenko degen körşısı qolma-qol notaǧa tüsırıp, oranjirovkasyn jasady. Söitıp «Bestöbem, menıŋ Bestöbem» atalatyn alǧaşqy änı düniege keldı. Sodan bergı uaqytta jan serıgı – än!.. Änsız, äuensız ömırın elestete almaidy. Ädemı äuender jan dü­­niesın terbeidı, mynau äppaq älem­ge qūştarlyǧyn arttyrady.

«Janymda sen ekken jaz qalsyn…»
K.Bekpaevtyŋ änderın, sol kez­degı Aqmola avtomobil jol-qūrylysy tehnikumynyŋ tarih pänınıŋ mūǧa­lımı Mügılsım As­qarova jäne Tatiana Rudneva, Jūldyz Osipova syndy änşıler oryndady. Köptegen änderı oblys­tyq radio men teledidar baǧdar­lamasynan jiı aitylatyn.Kompozitor bügınge deiın Mihail Lermontovtyŋ, İvan Bunin­nıŋ, Marina Svetaevanyŋ, Bella Ahmadullinanyŋ, Andrei De­mentevtıŋ, Tatiana Sneji­na­nyŋ t.b. orys aqyndarynyŋ sözderıne änder men romanstar jäne fortepiano men dauysqa arnalǧan vokaldyq şyǧarmalar jazypty. Ol änderı notasymen bırge jeke-
jeke jinaq. Sol än-romanstary­nyŋ bırneşeuı Resei elınıŋ Mäskeu, Voronej, Briansk qalalarynda konsertterde aitylyp jür.

Keiıngı kezde kompozitor qazaq aqyndarynyŋ öleŋ­derıne än, romans jazuǧa den qoidy. Aldyŋǧy jyly Qazaq radiosynyŋ mu­zyka redaksiiasynyŋ tıl­şısımen bolǧan sūhbattan soŋ, 7 änı «Altyn qorǧa» jazyl­dy. Olardyŋ arasynda Abai Qūnanbaiūlynyŋ, Mūqa­ǧali Maqataevtyŋ, Erkeş İbrahimnyŋ, Ūlyqbek Esdäu­lettıŋ, Qanipa Būǧybaevanyŋ, Marfuǧa Aitqojinanyŋ, Rza Qunaqovanyŋ, Düisenbek Qanat­baevtyŋ, Marfuǧa Bekte­mırovanyŋ sözderıne ja­zylǧan änderı bar.

Aldymda K.Bekpaevtyŋ bırne­şe än jinaqtary jatyr. Solar­dyŋ bırı – 2012 jyly jaryqqa şyqqan «Syr boiy» dep atalatyn romanstar. 1980 jyldary körnektı öner qairatkerı, Qazaqstan kompozitorlar odaǧynyŋ töraǧasy E.Rahmadiev Selinogradqa bır kelgenınde, S.Seifullin atyndaǧy kıtaphanada jer­gılıktı kompozitorlardyŋ konsertıne qatysty.

E.Rahmadiev pedagogikalyq instituttyŋ muzyka fa­kul­­tetınıŋ oqytuşysy Ǧa­liia Toh­tahunovanyŋ oryn­dauyndaǧy K.Bekpaevtyŋ «O, jastyq-ai!», (Sözı Q.Myr­zalievtıkı), «Jas şofer» (Sözı T.Rahimovtıkı) änderıne joǧary baǧa berdı. K.Bekpaevtyŋ änderı men romanstary jaily Qazaq ūlttyq öner universitetı kompozisiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, kompozitor S.Äbdınūrov, Qazaq ūlttyq universitetı muzyka tanu kafedrasynyŋ professory, önertanu kandidaty, Qazaq­stannyŋ eŋbek sıŋırgen qai­rat­kerı G.Älpeiısova t.b. öner qai­ratkerlerı jaqsy pıkır aitqan.Bırde belgılı aqyn, Memle­kettık syilyqtyŋ laureaty Nūrlan Ora­zalinnıŋ jyr jinaǧyn oqyp otyr­ǧan. Közı «Anama» atty öleŋge tüstı.

Men joqta jelmenen syrlaspa,
Jüregım jeldı kün jylaǧan.
Jazbaq bop tumysy jyr basqa,
Jaza almai jastyqqa qūlaǧam.
Aitamyn bır sözdı qiylyp:
«Janymda sen ekken jaz qalsyn,
Anajan! Keudemnıŋ küiın ūq.

Sol küimen jürekter mazdasyn!..» degen joldar jan düniesın astan-kesten ettı. Net­ken syrly, sazdy, maǧynasy te­reŋ joldar! Neşe märte oqydy. Sol künı «Anama» änı düniege keldı. Keiınnen 2015 jyly jaryq körgen änder jina­ǧyna notasymen jariialandy.

Konsert ötkızudı armandaidy
Kenjebai aǧanyŋ taǧy bır süiıktı ısı – orys jazuşy­larynyŋ şyǧar­malaryn qazaqşaǧa tärjı­malau. Būl rette süiıp oqyǧan jäne alǧaş audarǧan tuyndylary – İvan Buninnıŋ äŋgımelerı. K.Bekpaev būdan soŋ Aleksandr Kuprindı, Vladimir Korolenkony, Sergei Dovlatovty, japon jäne qyrǧyz ertegılerın qazaqşalady. Ol audarmalary men qanatty sözderı «Foliant» baspasynan 2015 jyly jeke kıtap bolyp şyqty.

* * *
Jaqynda Kenjebai aǧanyŋ üiıne bardym. Ädettegıdei quana qarsy alǧanymen, köŋıl-küiınıŋ bolmai tūrǧanyn şarşaŋqy jüzınen, qyzarǧan közınen baiqamau mümkın emes edı.
– Saryuaiymşyl emes edım… Keide üide jalǧyz qalǧanda, sūryqsyz oilar qamaityny bar. Syilas dos-joldastarymnyŋ köbı qaitys bolǧan. Zaiybym Räziianyŋ ömırden ozǧanyna on jyl. Äjık-küjık äŋgımelesıp, şer tarqatar jan qalmady. Elep-eskermeidı eşkım… Ana bır jyldary osyn­daǧy bır teatr qyzmetkerı jetı-segız änımdı diskıge tüsırem dep zeinetaqymnan tırnektep ji­ǧan qyruar aqşamdy qaǧyp kettı. Sendım öner adamy bolǧan soŋ, qaidan bıleiın… Änderımdı jaryqqa şyǧar dep ötınış aitqan kısılerdıŋ bärı aqşa sūraidy, tiynsyz qiia baspaidy. Qol qysqalyǧy kedergı bolyp otyr. Jüz eludei än men romans jazyppyn. Solardyŋ oryndaluyn qalaimyn. Astanada jeke kon­sertım ötse dep armandaimyn.

– Qamyǧa bermeŋız, aǧa! Eŋ bastysy, denıŋız sau bolsyn! Jienderıŋız Kämila men Äseldıŋ qyzyǧyn körıŋız! «Ūl tütınge, qyz kütımge» degendei, qyzyŋyz Gülnar sızdı qadırlep, qas-qabaǧyŋyzǧa qarap otyr ǧoi. Erte me, keş pe, änderıŋız oryndalar, jeke konsertıŋız öter, – dedım ömır men önerge sonşalyqty qūştar, ruhy biık aqedıl aǧaǧa tılek qosyp.

Tolymbek Äbdıraiym