Qūt qonǧan qazaq üi

Äz-Nauryz – tübı bır türkılerdıŋ ortaq meiramy. Ejelgı jūrttyŋ bailanysy ūlttyq salt-sanasy men tūrmys-tırşılıgınde körınıs tauyp, mädenietımen bıte qainasady. Bızdı bırıktıretın ortaq üi de bar. Ol – Ūlys toiynyŋ sänıne ainalǧan kiız üi. Babamyzdyŋ baspanasy qazaq tarihynyŋ taŋbasy ıspettı. Endeşe, oqyrman, bızben bırge kiız üidıŋ aq bosaǧasyna eŋkeiıp kırıp, törıne şyǧuǧa şaqyramyz.  

Nauryzdyŋ basty nyşany

Jylda Nauryz merekesı elımızdıŋ barlyq aimaǧynda keŋınen toilanady. Ortalyq alaŋda qaz-qatar kiız üiler tıgılıp, bauyrsaq pen nauryz köje pısırılıp, şūbat, qymyz sapyrylyp, samauryn qainap bır jasap qalamyz. Jinalǧan jūrtşylyq bırge än aityp, bi bilep, altybaqan tebedı. Bılektı jıgıtter özara kü­re­sıp, kökpar tartady. Jas­tar jasamysyna sälemın, qart­tary ūrpaǧyna batasyn beredı. Osy­nyŋ bärı aqşaŋ­qan kiız üidıŋ ainalasynda bolyp jatady.

Kiız üi – halqymyzdyŋ eŋ alǧaşqy säulettık qūrylysy. Būryşsyz üi qysta da, jazda da ömır süruge qolaily. Jyljymaly üide äp-sätte köşıp-qonuǧa bolady. Jer sılkınısıne de tötep beredı. Onyŋ jalpy salmaǧy – jabdyqtarymen qosqanda 300-400 kelı. Kezınde kiız üidı bır tüiege artyp, jaŋa qonysqa köşken.

Ejelden kiız üi jasau ata käsıbımız bolǧan. Kiız üidı jasau men qūru önerın IýNES­KO ūiymy mädeni mūralar tızımıne qosqan. Jädıgerımızben to­lyǧyraq tanysu üşın kiız üi jasaityn şeberhanaǧa jol tarttyq. Bızdı öz ısınıŋ ısmerı atanǧan Gülbanu Ǧabitqyzy külımsırep qarsy aldy. Būl önerınıŋ bastauynda, ärine, äke-şeşesı tūr. «Oimaq» ūlt­­­tyq qolöner ortalyǧyn äkesı Ǧabit Qanatbai men ana­­­sy Bakira Seiıtnazar aşty.

Degenmen, kiız üi jasaumen tegın adam ainalyspaidy. Būl ıstı qolǧa aluǧa ne türtkı boldy dep sūraǧanymyzda, «Kiız üi – köşpelı qazaqtyŋ baspanasy edı, al bügınde sol zamannan bır estelık bolyp qaldy. Kündelıktı ömırde qajet emes, tek Nau­ryz me­rekesın toilaǧanda tıgıletın sändı dünie esebınde paidalanylyp jür. Qazaqtyŋ qolönerıne sūranys osy Nau­ryz qarsaŋynda tuyndaidy. Däl özıŋız sekıldı tılşıler de bızdı merekede ızdeidı. Kiız üidıŋ qadyr-qasietın joǧalt­pai, önerdı jalǧastyru – menıŋ maqsatym» dep äŋgımenıŋ aşyǧyn aitty.

Şeberdıŋ öz jūrty da, na­ǧaşy jūrty da önerden kende emes. Negızgı mamandyǧy esepşı, bıraq qanǧa sıŋgen qasiet özın tanytty. Qazır bala kütımınde otyryp ta maman şeberlık ıspen ainalysyp jür.

– Üide üş balamyz, barly­ǧymyz qolönermen ainalysamyz. Al önerge baulyp, bar bılgenın üiretken – äke-şeşemız. Bır kısınıŋ tapsyrysymen eŋ alǧaşqy kiız üidı jasap berdık te, sol bastaǧannan jalǧasyp kettı. Qazır bar jūmysty janūiamyzben atqaramyz, – dep sözın jalǧady Gülbanu.

Nauryz merekesıne kiız üilerdı qaladaǧy, auyl-aimaq­­taǧy käsıporyndar jarysyp tıgıp jatady. Tapsyrys beruşılerdıŋ denı sol käsıp­oryndar eken. Al jeke adam­nyŋ tapsyrys beruı – sirek kezdesetın jaǧdai. Sūranys köbınese şeteldıkterden jiı kelıp tüsedı. Ortalyq qazaq üidı Horvatiia, İtaliia, Resei, Qytai memleketterıne jıberdı.

– Qazaqtyŋ kiız üiıne qalai qyzyqpaisyŋ, tūnyp tūrǧan tärbie, filosofiia ǧoi. Şe­tel­dıkter tūrmaq kiız üige özım qatty qyzyǧamyn, – deidı şeber qyz.

– 13 jylda erekşe talǧam iesı kezdestı me?

– Är jasalǧan kiız üige yqy­­lasym erekşe. Degenmen, AQŞ elşılıgı Djordj Krol myrzanyŋ bastauymen qazaq üiıne tapsyrys jasaǧany este qalarlyq. Ony bız byltyr jazda oryndadyq. On ekı qanatty Han ordasy däl osy şeberhanada jasaldy. Üidıŋ esıgınen törıne deiın taza kiız töseldı. Jabdyqtardyŋ oiu-örnegı, tür-tüsı elşınıŋ baqylauymen oryndaldy. Kiız üidıŋ saltanatty aşyluyn jasap, qo­naqtarǧa et asty. Qymyz sapy­ryp, syi qūrmet körsettı, – dep jauap berdı ol.

Kiız üi jasau tehnologiiasy

Qūrylymy qarapaiym kiız üi jasaudyŋ beinetı köp. Būl jūmys tek öz ısın süietın adam­nyŋ qolynan keledı. Şeberler bar önerın salyp bas-aiaǧy 10-15 adam bırıgıp, 1-2 aida bır kiız üidı daiyndap şyǧarady eken. Nauryzǧa daiyndyq kezınde jūmysşylar sany 15-20-ǧa jetıp qalady. Işı men syrty äsem oiu-örnekpen bezendırılgen baspanany jasau üşın bıraz ter tögıledı. Kiız üidıŋ qaŋqasy bır tehnologiiamen jasalady. Al bezendırude eş qatyp qalǧan qaǧida joq. Mysaly, tüskiızın jasap alsa, qalǧan bölıkterın sol tüskiızdıŋ tür-tüsıne säi­kestendırıp jasaidy.

Al üi tıkkende eŋ aldymen qolaily jer taŋdap alu asa ma­ŋyzdy. Kiız üidıŋ negızın kerege, uyq, şaŋyraq pen syqyrlauyq qūraidy. Qazaqtyŋ kiız üiın tıgu üşın bırde-bır şege paidalanylmaidy. Qūrylys nysany tek tabiǧi materialdardan jasalady. Sämbı, mäjnün talynan jasalatyn kerege – qazaq üidıŋ qaŋqasy. Sebebı, üidıŋ berık boluy, keŋdıgı keregege tıkelei bailanysty. Şeberler keregenı jaiyp, taŋǧyşpen bırıktıredı. Olardy bır-bırıne jalǧap, esık esebıne syqyrlauyqty orna­tady. Kerege aǧaştarynyŋ ai­qasqan tūsyn tüiıp, jinap jazuǧa yŋǧaily etıp jasaidy. Kerege şeŋberınıŋ üstınen baqanmen şaŋyraq köterıledı. Şaŋyraq – qazaq üidıŋ eŋselı etıp, bärın tūtastyryp tūratyn kümbez. Şaŋyraqqa uyq şanşidy. Şanşylyp bıtken uyqty ainaldyra qūrmen taŋady. Osylaişa, uyq kerege men şaŋyraqty jalǧaidy. Odan keiın tuyrlyq, üzık, tündık jäne kiız esıkterdı jabady. Kiız üidıŋ negızın tuyrlyq, üzık, tündıkpen jabu tömennen bastalady. Tuyrlyqtyŋ bır ūşy esıkke bailanystyrylady. Sodan keiın keregenı orai ainaldyrady. Uyq boiyna üzık jabylady. Üzıktıŋ tömengı şetı tuyrlyqtyŋ joǧarǧy şetımen bırıktırıledı. Ol kerege basyna bekıtılıp, qalǧan bölıgı baqannyŋ kömegımen tündık jabylatyn jerge deiın köterıledı. Üzık kiızder arasynda aşyq jer qalmaityndai etıp jabylady.

Aǧaşy tolyq jabylyp bolǧan soŋ, şaŋyraqqa baqan arqyly tündık jabylady. Kiız esık pen tündık arnauly bau arqyly oŋai aşylyp, jabylyp tūrady. Qajettı materialdardy öz elı­mızden alady. Bolmai qalǧan jaǧdaida şetelden tapsyrys­pen aldyrady.

«Elımızde qazaq önerıne degen janaşyr jandar bar. Jyl sanap, ūmyt qalǧan qūndy jädıgerge sūranys arta tüsude» dep sö­zın sabaqtady ısmer qyz.

Üirenetın ürdıs

Jastar üilenu toilaryn meilınşe erekşe atap ötuge qūştar. Köpşılıktıŋ taŋdauy keŋ meiramhanaǧa tüsedı. Al Ūlybritaniiada tıpten jaŋa ürdıs paida boldy. Otau tıkken jas jūbailar üilenu räsımın kiız üide jasap jür. Jaz ailarynda ötetın toidy osylaişa ūiymdastyru şeteldıkter üşın sänge ainalǧan. Būl tek sän emes, bıreulerdıŋ biznestı döŋgeletıp äketuıne jol aşqan körınedı.

Britaniialyq Lizzi men onyŋ serıktesı Djim – dizainerlık kiız üi jobasynyŋ avtorlary. Olar kiız üidıŋ dästürlı qūrylymyn saqtai otyryp, ǧa­jap dizainerlık şeşım ūsynady. On ekı, jiyrma, otyz ekı qa­nat­ty kiız üiler emen aǧaştan jasalǧan edenmen, şe­ber­­­lerdıŋ qolynan şyqqan ji­haz­darmen, altyn şamdar jäne hrustaldı as­paşamdar­men bezendırıledı. Son­dai-aq, üidıŋ ışın tapsyrys beruşınıŋ qa­lauyn eskere otyryp jasaidy. Oǧan eŋ köp degende 90 qonaqty kü­tuge bolady. Agenttık kiız üidı tiıstı jerge jetkızıp, qūryp, daiyndap beredı. Saltanatty keştı qazaqtyŋ köne bas­panasynda jasauǧa aǧyl­şyndardyŋ sūranysy joǧary. Resmi saitty aşyp qarasaq, biylǧy jylǧa bos oryn qalmaǧan bolyp şyqty. Al jalǧa alu tölemı 3 myŋ aǧyl­şyndyq funt sterlingınen bastalady. Joba avtorlary būl bastamany jüzege asyruǧa ne sebep bolǧanyn da aitty. «Bız kiız üidı jaqsy köremız. Ol kez kelgen jerde küieu jıgıt pen qalyŋdyqqa ärı keŋ, ärı ädemı toi saltanatyn jasauǧa qolaily» dep tüsındırdı.

Mıne, osylaişa är jūptyŋ ömırınde erekşe oryn alatyn kündı qaitalanbastai etıp ötkızuge bolady.

Basyna baspana tıkken student

Köşpelı qazaq kiız üiden zäulım ǧimarattarǧa köşkelı qanşama uaqyt öttı. Degenmen, örkeniettı qoǧamda ömır süre otyra, köne baspanany qajetsınetınder tabylady eken. Päterden bas tartyp, kiız üide tūraqtanǧan kanadalyq student menıŋ sö­zıme dälel. Maikl Djeffri esımdı azamat Kamplus qa­lasyndaǧy Thompson Rivers universitetınde oqidy. Bo­laşaq saiahat jetekşısı üiden oqu ornyna süt pısırım uaqytta jetıp barady. Student tek uaqytyn emes, aqşasyn da ünemdeitın bolyp şyqty. Öz­geler päterdı jalǧa alu üşın aiyna 400 dollardy şy­ǧyn­daidy. Al «bızdıŋ jıgıt» jerdı jalǧa alyp odan 4 ese azyraq töleidı. Kiız üidı basyna baspana etıp alǧan Maikl būl şeşımı turaly bylai dedı.

– Kanadalyqtardyŋ köpşılıgı janǧa jaily üige üirengen. Eger peş sönıp qalsa, naǧyz problemanyŋ kökesı bastalady. Al jazyq dalada kün köru äldeqaida qiyn ekenı aitpasa da tüsınıktı. Bıraq adamzat jüzdegen, tıptı myŋdaǧan jyl būryn däl solai ömır sürgen joq pa?! – deidı. – Maǧan mal baqqan köşpelı halyqtardyŋ baspanasy ūnaidy. Tez qūry­lady, tez jinalady. Kez kelgen jerge köşıp-qona alasyŋ.

Tabiǧatty erekşe süietın student üidı öz küşımen salǧan. Üidıŋ ışıne elektr quatynyŋ ornyna peş ornatqan. Ūialy telefony men noutbugın jaqyn maŋdaǧy dämhanada quattaidy.

Maikl tıkken kiız üige qa­raǧanda moŋǧol kiız üiınıŋ sipatyna säikes keletının aŋǧara alamyz. Ras, köşpendı halyqtardyŋ kiız üiı bır-bırıne ūqsas bolyp keledı. Bıraq, är ūlttyŋ mekendegen jerıne, salt-sanasyna qarai olardyŋ özındık erekşelıkterı bar. Mäselen, qazaq üidıŋ biıktıgı 4 metr bolsa, moŋǧol kiız üiı 2-2,5 metr şamasynda. Moŋǧol üiınıŋ süiegı öte jıŋışke aǧaştan jasalady. Şaŋyraǧy şaǧyn, uyqtary tüzu bolyp keledı. Sol sebeptı de üi töbesı qisyq konus tärızdes ärı alasa. Al bızdıŋ üidıŋ süiegı sämbı (mäjnün tal) aǧaşynan jasalynyp, myqty bolady. Qazaq jazyq dalada ömır sürgendıkten, jüregı keŋ, baspanasy da eŋselı. Moŋǧol üiınıŋ körınısı şatyr siiaqty, tek pışını kiız üi esebınde. Moŋǧoliiaǧa saparyn josparlap qoiǧan jas saiahatşy bızdıŋ eŋselı kiız üilerdı körse ǧoi, şırkın!

Kielı kiız üidıŋ iesı kım?

Otandyq «Oimaq» ūlttyq qolöner ortalyǧyna AQŞ-tyŋ «Colorado Yurt» kompaniiasy bäsekeles. Olar kiız üidı jasap, jalǧa berumen jäne satumen ainalysady. Biz­­nesmender zaman aǧymyn aŋǧaryp, jalpaq jūrttyŋ tamyryn döp basty. Köbınese, qala tırşılıgınen şarşaǧandar auyl-aimaqqa aŋsary auyp tūrady. Al jazyq dalada oryn tepken kiız üi tynyǧuǧa, medi­tasiia jasauǧa taptyrmas jer.

Kompaniia 1976 jyldan berı jūmys ıstep keledı. Öz önımderın bır künnıŋ ışınde tıgıletın taza ekologiialyq baspana retınde tanystyrady. Babamyzdyŋ baspanasynda tūrmysqa qajettı barlyq jaǧdai jasalynǧany belgılı. Amerikalyqtar būdan da qalyspady. Üi ışıne elektr jaryǧyn tartyp, peş ornatyp, jeke bölmelerge bölıp qoidy. Kiız üi süiegınıŋ qoldanu merzımı şeksız deidı olar. Al qalǧan bölıgıne tūrǧylyqty jerdıŋ aua raiyna qarai 8 jyldan 15 jylǧa deiın kepıldık beredı. Üilerdı satu tolyqtai avtomattandyrylyp, bır jüiege keltırılgen. Kiız üidıŋ ışkı jäne syrtqy jabdyqtaryn qospaǧanda negızgı üi 11000 dollarǧa baǧalanady. Qajettılık pen qiialyŋyzdy qanaǧattandyru üşın qaltaŋyz bıraz jūqaruy mümkın. Qalai bolǧanda da, būl tūrǧyn üi ba­ǧasynan äldeqaida arzan ekenı aidan anyq. Amerikalyqtardyŋ basym bölıgı üidı jaldamai, tūraqty mekenıne ainaldyrady eken.

P.S. Jatjūrt­tyq­tar basqa ūlttyŋ qūndy­ly­ǧyn elep, öz paidasyna jaratty. Al bızge bū­ryşsyz üiımızdıŋ kiesın saqtap, iesın tabatyn kez kelıp jetken siiaqty. Ol üşın töl önerdı qor­ǧaştap jüretın qol­öner­şılerge qoldau bıldır­ge­nımız jön.

Güldana TALǦATQYZY